Monday, September 10, 2018

Vawleipumpi Lumnak le Khuacaan Thlennak

Nihin ni ah UNO le Scientist tampi nih an buaipi bikmi cu "Vawleipumpi lumnak nih a chuahtermi  khuacaan thlennak le ralzammi kong" hi a si. Vawleicung scientist sangsang an i ton caan paoh ah "Global warming" hi an buapi bikmi a si zungzal. A ruang cu tu chun i, raltuknak, ralzammi an tam tuknak te hna hi, pawngkam a rawh caah a chuakmi harnak nih a chuahtermi a si an ti caah a si.

Vawleipumpi lumnak timi hi, hmunhma pakhat i khuacaan (local weather) in tuakmi a si lo. Zeicatiah hmunhma pakhat i khuacaan cu, thli a hran ning, ruah a sur ning, vur a tlak ning, khua a dawm ning hawih in aa thleng khomi a si. Vawleipumpi lumnak timi cu, vawleicungpumpi huap in tuakmi a si.

Vawleicung khuacaan tahnak an ser hnu ah, a linh bik kum 10 an thim tik ah, 2007 in 2017 kar nih a linh bik kum an si ti a si. 2015, 2016 le 2017 hi a linh bik kum an si. Hi lakah 2016 hi a lin bik. 2018 zong hi a linh bik kum pakhat ah aa tel lai ti a si. Vawleipumpi lumnak a kai rualrual in, vawleicung khuacan hi a lum chin lengmang i aa thleng thluahmah ve cang.

Vawleipumpi a linh cem kum 10 (Rf. climatecentral.org)
Vawleipumpi a linh bantuk in, USA zong a lin chin lengmang ve. Cucaah California le Colorado lei hna cu tiva ti an car i, tibual zong an zor taktak. Tiva carmi zong tampi a um. Cucu hawhra a tlami a zor caah le khua a hrem tuk caah an si.

US ah hin, Arizona, Nevada, Texas, Florida le California hi a lin bikmi an si. Tahchunhnak ah, June 20, 2017 ah Phoenix cu degree 117 F a rak phan. Arizona State i Bullhead City cu 2017 June 22 ni ah degree 126 F a phan. 2017 kum ah hin, Dallas le Jacksonville hna zong an lin ngai ve. Dallas cu a caan ahcun degree 100 F cung zong a kai ve tawn. 2017 July 28 ah degree 102 F a phan. Hi bantuk a linh caan ahcun Phoenix he, Dallas he vanlawng zong an zuanter lo ni a rak um len.

Ohio zong a lin chin lengmang. Ohio khuacaan zoh bak in vawleipumpi hi a lum chin lengmang timi hmuh khawh a si. Hawhra a tlawm chin lengmang. Khuasik caan a tawi deuh ngai cang. Khuasik tlak a har deuh cang. Falls timi thinghnah tilh lio caan ah, thinghnah an an hrin ning a sau chin lengmang i, thinghnah tilh hi a tlai deuh chin lengmang. Cucaah cinthlak caan a sau chin lengmang. Cucu a thatnak pakhat cu a um ve. Hlan deuh ahcun May thla chuakka hrawng lawngah thingram bir hram an i thawk. Pangpar par hram an i thawk i, a tu ahcun April thla chuakka ah thingram an hring tuk cang. Pangpar zong an par thluahmah cang. Hlan ah May 15 ah cinthlak thawk a si i, a tu ahcun April thla canceu cun cinthlak thawk khawh a si pah tawn.

Khuaruahhar a simi cu, February 20, 2017 Columbus linh ning cu degree 73(F) a si. A cheu sang ahcun degree 77 (F) a phan. Ohio ahcun June thla chuahka tiang khi, "Aircon" thlah a hau lo nain, ni thum chung cu February ah aircon thlah a rak hau. Tu zarh (September 4-5) ah a linh ngai caah Columbus School District ummi sianginn 110 cu an khar hna. Acheu cu aircon a um lo caah a si. Ohio i kum 20 khua ka sak chung ah a lum tuk ruangah September ah sianginn an khar ka thei bal lo i February ah aircon chuah hau in a lum zong ka thei bal lo.


California lampi cung i ram meikang nih a kanghmi motor hna
Vawleipumpi lumnak nih a chuahpi cuahmahmi le chuahpi te dingmi hna cu:

(1) Ramtang mei kanghnak
(2) Thlicia tam deuh le fak deuhdeuh
(3) Tornado tam deuhdeuh le fak deuhdeuh
(4) Ruah sur tuknak le tilian
(5) A cheu hmun ah khuahremnak (drought)
(6) Thingram thihnak
(7) Riliti kainak (rising sea level)
(8) Tlang tiva, cerh carnak
(9) Tlangcung tibual carnak
(10) Cinthlakmi rawhralnak (thei, eidin le thlaikheu rawhnak) le eidin harnak
(11) Saram le minung caah zawtfah langrai karhnak

Atu lio bak ah a chuahpi cuahmahmi cu "rili ti a kai ngaimi le ram mei kanghnak" hi tihnung bikmi an si. AD 2100 ahcun rili ti hi pe 6 a kai lai tiah an ti. Cu tikah rili tikulh ram tam nawn cu chuahtak an hau lai i, Miami Beach tibantuk hna cu an rawk lai ti a si. A tu lio kan vawleipumpi ah, tikhal tlang lianlian an ti cuahmah i rilikam khua hna le tikulh tampi cu harnak an tong chin lengmang. Thlichia (hurricane, tornado, typhoon, cyclone tbk) zong an tam chin lengmang.

Hi chungah a tu lio ah a buai bikmi cu, ramtang mei kangmi a si. Europe, USA, Canada ah tam taktak a kang cuahmah. Lairam zong hi, mei kan i ralrin bak a hau. Kan nih le bang cu inn a pinh tuk i, a kangh taktak ahcun a kan hlawm viar kho ding a si.

Hlan ah a dai ngai tiah ruahmi Europe ram hmanh hi a lin tuk cang i, mei kangh a tam chin lengmang. Naite ah Sweden in a kan tlawngmi Pu Za Vung nih, "Sweden zong ram mei a kang tuk le thla kan campi ve u" tiah kan biakinn ah thlacam a cah. Norway zong ah tam ngai a kang. Tu kum July le August thla ah, Greek ram meikang ruangah minung 91 an thi i minung 176 renglo fak ngai in hma an pu. Inn 2,000 renglo a kang i, minung zamnak an ngeih lo caah tibual chung ah an zam.

A dai ngai ah ruahmi, Germany hna zong tu kum cu a linh tuk caah Ralpi Pahnih lio i Hitler nih a rak sakmi vawleitang inn ah mi tampi an i dor ti a si. Irael ram zong a liamcia kum ah mei kanghnak an tong i, sunghbaunak tampi an huah. Australia te hna zong hi kum fatin in mei kangh fak ngaingai an tuar lengmang.


British Columbia Fire (Canada)
A dai ngai tiah ruahmi Canada ram zong degree 104(F) tiang a lin. A linh tuk caah a tu lio ah, ram tangmei hi hmun 560 ah  kangh lio a si. April 1, in atu tiang ah hin British Columbia timi ramkulh ah hin voi 1,823 a kang cang. Tupi thatha le Thingkung thatha, million in a kangh caah sungh taktak a si. 2017 ah Canada ah voi 1,216 mei a kang i, nikum he epchun ah cun tu kum cu a tam tuk deuh ti a si. Tangka million tam tuk man an sung cang. Nihin ni ah, mei kanghnak in meng 100 hlatnak, Vancouver cu thli a hnomh tuk caah, "thaw hmanh dawp khawh a si lo" an ti. Lentecelh hmanh hi, innchung lawng ah an celhter hna.

USA zong mei kangh a zual chin lengmang. California cu a rocar tuk caah 2017 ah mei 9,133 a kang. Thingram acres 1,381,405 a rak kang. California tuanbia ah meikangh fak bik voi (5) hi 2017 chung ah a cang ti a si. California hi USA ah a rum bik ramkulh a si. Innlo man a fak tuk. Hi bantuk in mei a kangh lengmang ahcun, hi hnu kum 20-50 kar ahcun rum lei ah Texas nih a tei te khawh men.

Atu zong ah California chaklei kap ah Delta Fire timi a kang cuahmah, Acre 40,903 a kang cang. Hi pin ah zeizat dah a kang rih te lai? Nizan zan khat lawng ah acre 4,000 tluk a kang manh. Delta Fire ruang ah, Mexico in Canada tiang a kalmi Highway I-5 hi meng 45 chung an khar. Cu ruang hmanh ah, USA le Canada le Mexico cozah an sungh dingmi hi million thawng tam ngai a si cang lai. Motor zong tampi lam ah an i taap thup ko. Meihmittu 2,000 nih mei an hmih lio a si.


Hell mei bantuk a simi Delta Fire (Ref. kiem-TV.com)

2018 chung ah hin California lawng ah voi 6,004 mei a kang cang i, acre 1,435,263 (5,008.30 square km) a kangh cang. Atu Delta Fire hi an tuak chih rih lo. Minung 8 a kangh hna. Mendocino Complex Fire tiah an timi hmun hi a kau bik a kangmi hmun a si i, acres 459,000 a kangh i USA meikang tuanbia ah a kau bik a kanghmi a si. Inn 8,800 hi a zapite asiloah zeimawzat a kangh hna. Riantuannak innlo 329 a kangh chih.

Mei hmihnak caah $1.066 billion a dih i, meiruangah a zapite rawhralnak a chuahpimi he $2.566 billion man sunghnak a chuahpi cang ti a si. Delta Fire nih a kanghmi man an tuak kho rih lo. Mei kangh ning a fah tuk caah le meizik a ran tuk caah "tornado" timi thli bantuk in meizik a chuak i, cu meizik cu a ran tuk ah hin, suimilam pakhat ah meng 143 tluk rang in aa zi ti a si. A cheu meizik cu pe 300 sang a kai ti a si. Mi pakhat nih motor an mawngh lio ah, high way cung ah a van kangh hnawh hna i tih a nun tuk caah, "Hell mei bak a si ko" tiah a ti.

Hi vialte innlo, motor le ram a kanghmi a hrampi buainak cu "vaweleipumpi lumnak a san chinmi ruang le minung tampi kha USA nitlaklei ah an pem i mei kangh a fawi ngai nak hmun ah innlo an khuar caah a si" tiah an ti. Mirang zong hi an mak tuk. "Mei kangh a tam, lihninh a tam, ti a lian, thli a tam" timi an theih ko zongah an duh phawt ahcun innsak hi an hrial lo. Cucaah harnak an ton khunnak a si tawn.


2017 California ram meikang nih khua a kangh lio
Hi bantuk in kan vawleipumpi a linh a karhnak a ruang bik cu, sehzung, motor, tlanglawng, tilawng, aircon le zeidang meikhu kip nih a chuahtermi Carbon Dioxide (CO2) ruang bik ah a si. Pathian thil ser ning ah hin, vawlei cung thilri hna hi, an mah le mah i mersan i, ruang te le ningcang te um ding hi a rak si ko. Asinain minung tuahsernak nih Pathian thil sermi hi an i rawk tawn.

Pathian nih thil a ser tik ah, hi tin a ser. Carbon Dioxide hi thingkung ramkung dawp ding in a rak ser. Thinkung nih minung le saram herhmi Oxygen kha a chuah than ve. Minung kan karh i, innlo, leikuang, dumhau, lamsul le khuaram sersiamnak caah thingkung tam tuk an hau i, Carbon Dioxide dawptu a tlawm chin lengmang. Khalei ah minung kan karh caah minung caah a herhmi sehzung le motor phunphai khu kha a tam chin lengmang i, kan vancung a sannak pi ah khin Carbon Dioxide cu aa tap (trap) i, vawlei a lutmi lumnak kha, ni a linh tikah innchung a pitmi a lumnak a karh bantuk in, vawleipumpi kha puanzual tuam in a tuam i, a lumnak a kainak a si ti a si.

Cucaah vawleipumpi lum zorternak ding caah, sehzung khu, motor, tlanglawng, vanlawng, tilawng le zeh khu tlawmter deuh le a herh. A herh tuk lo ahcun motor zong mawnghlo in, ke le cycle umkal zong hman a hau. Cun mei duah lo ding le meikhu tam tuk chuah lo cio kan herh. Kan umnak khua le ram cio ah thingkung tampi cin kan herh. Cuti kan tuah cio ahcun, kan vawlei khuacaan hi tampi kan remh khawh ko lai timi ruahchannnak a um.

Asinain pumpak lawng cun a si kho lo. Cozah nih biatak tein policy in a chiah lawng ah a tlam a tling kho ding a si. Abik in thli hnawmtam tambik chuahtu Tuluk, USA, India, Russia, Japan le Brazil tibantuk hna nih an thumh hrimhrim a herh. A pawi ngaimi cu, Carbon Dioxide tambik a chuahtu ram pakhat USA hna nih, Paris Agreement hna i aa tellomi cu vawleicungpumpi caah thil pawi taktak a si.

Thli a hnomhtertu sehzung meikhu
EU nih cun, vawleipumpi lumtertu dat (emission) hi 2030 ahcun 40% tiang kan thumh lai an ti. Cu tluk in EU nih khua an ruah lio ah, USA nih "Paris Agreement in kan chuak" a timi cu, a mak in a mak lawlaw. "Hruh dang lawng, fim dang lawng" an ti bang, ram fim ciocio zong an hruhnak le fimnak aa lo lo. Hmailei a ra laimi chan tampi caah vision an ngeihmi aa thlau taktak. 

EU le a dang ramthangcho vialte nih, Carbon Dioxide thumh ding an ti lio le Tuluk le India hman nih min an thut lio caan ah, US cu thli thurhnawm hi,  a karh tu in karhter aa tim. Lungmeihol zong tam chinchin in chuah ding an ti. Hlan cozah nih thli thianternak policy an ngeihmi vialte zong an hrawh pah dih ngawt cang. Hi tining tein a kal ahcun, USA hi "thli le tii" (air and water) kha an hnawm lai i, minung zawtnak a tam deuh lai i nunkhua zong a tawi deuh kho mi a si. Zeicatiah minung nunnak ah, "a thiangmi tii le thli dawp" hi a rak biapi tuk.

California Department of Forestry and Fire Protection lei zong nih an ram a kangh tukmi a ruang bik pakhat cu "vawleipumpi lumnak a kai tuk ruang le a rocar tuk ruang ah a si" tiah an ti lio ah, kan President Donald Trump nih cun, vawleipumpi a lum chin lengmang timi hi, "phuah cawpmi lih" (hoax) a si a ti i, tha an pe lo taktak.

Vawleicung pumpi hruaitu bantuk a simi US President hna nih, scientist pawl chimmi bia ngai lo in, a mah duhmi bia paoh ningcanglo le tuaktan lo in a chimmi zong hi thil pawi taktak le rawhralnak chuahpitu bia pakhat a si. Hmeilei techin fapar chan tiang in khua a ruat lo i, hi bantuk hruaitu hi ram an hruaimi hi thil pawi ngaingai a si. 

Cucaah, vawleipumpi a lum chin lengmangmi duhnak ding caah, UNO hruainak in tuahmi Paris khua UNO climate meeting i hnatlaknak-Paris Agreement- timi hmanh in US cu an chuak. Obama chan ah tel ding an rak timi kha an hrawh than. Cu zong cu thil pawi taktak a si. 

Paris Agreement ah hin, UNO member vialte nih min an thut dih i, vawleipumpi ah USA lawnglawng a chuakmi a si. A sual tuk kan timi, Syia le North Korea hmanh nih min an thutmi thil in, USA chuah timi cu, thil khuaruahhar a si. Hi bantuk lungput le ruahnak a ngeimi hruaitu hi cu, USA caah tha hmanh sehlaw vawleipumpi caahcun a tha hrimhrim lo. Hi bantuk hruaitu cu "vawleipumpi caah zo hchunh tlak hruaitu cu a si hrimhrim lo." Cucaah Ramdang hruaitu he zong an i rem lo phah. Hi policy hi cu president dang an chuah ahcun an thlen thiamthiam te lai. Zeicatiah hawi a zawng lomi policy cu caan sau a nguh bal lo.  
Paris Agreement min thumi le thulomi hna (2015)
A taktak le a ngaingai tiah cun, UNO pi hmanh hi, thil tha lei ah US President nih hruai ding a si nain, nihin ni ah a mah tu hawi zawng lo in a um tikah, thil pawi taktak a si. Cucaah atu kan president chan ah hin USA hi ramdang nih an upat ti lo. President tlin duh ruang rumro hna i, scientist chimmi heh tiah va doh le Ramdang he hawizawng lo um zong thil thalo taktak a si. 

Pathian nih minung a ka ser tik ah, "Adam cu Eden zum zohkhenhtu ah ser" (Gen 2) bantuk in, kan vawleipumpi sermi thil zohkhenh ding ah, minung hi tuano a kan pek. Kan i tlaknak ram cio ah a kan chiah caah, kan ram cio zohkhenh ding hi tuanvo kan ngei. A bik in Krihfa hi tuanvo kan ngei khun. 

"Ka lawng in Pathian, Pathian" ti tung i, Pathian sermi thil "thingram le pawngkam zohkhenhnak zong biapi in ruah lo in, sipuazi le tangka lawngte kong a ruatmi hruaitu cu, hruaitu tha an si lo." Pathian a thei taktakmi nih cun, "Minung thlarau kong zong an ruat i, Pathian kut chuak sermi thil vialte hi an upat i zohkhenh an duh zungzal." Ram hruaitu nih, tangka le sipuazi lei lawng biapi ah chiah i khatlei ah pawngkam runvennak tha an pek lo ahcun, khatlei ah sunghnak tam tuk a rak chuak ve than i, hmailei ca pi tiang in tuak ahcun, miakmi nakin sunghmi a let in a tam deuh te lai lai timi ruah chung khawh a si.

Hi bantuk in vawleicung pumpi lumnak dohnak ding caah, USA hna aa tel lo tik ah thil pawi taktak a si. Zeicatiah amah hi thli a hnomhtertu bik ram pakhat a si ve. USA hna aa tel ve lo ahcun, vawleipumpi khuacaan cu thatlei nakin chiatlei a panh kho mi a si. Kan mah chan chung hmanh ah hin, thil tampi chiatnak lei ah aa kal kho. A bik in ramtang meikangh, tilian, thlichia hran hna hi kan tong chin lengmang kho men i, cu thil hna nih nangmah le keimah lila zong harnak a kan pe lai timi cu a ho nih dah a chim khawh rua hnga?
                     
    -------------------------------------------------------------

Zohchihmi ca hna

1. https://www.cbsnews.com/news/delta-fire-redding-california-shuts-major-freeway-burns-some-rigs-crisp/

2. California Wild Fire (www.wikepedia.org)


View image on Twitter
3. Paris Agreement hi, vawleicung Khuacaan a lum chin lengmangmi kong he pehtlai in, UNO hruainak in vawleicung scientist le politicians tampi tel in, Japan ram Tokyo khua ah an tuahmi Tokyo Protocol timi I a pehpar a si. Paris Agreement hi, November 2016 in UNO nih a taktak in zulh cio ding in an hnatlakmi a si.

Nihin ni ah, vawleicung ah independent ram 197 a um. Hi chung ah UN member hi 193 an um. Palestine le Vatican hi UNO ah Permanent observers an si. Cu hna rel chih in ram 195 khan an chiah hna. A dang ram pahnih-Kosovo hi ram 111 nih an theihngalh i, Taiwan hi ram 22 nih an theihhngalh ve. Hi vialte tel in ram 197 an tinak a si.

Hi UNO tuahmi United Nation Convention on Climate Change ah hin, ram 197 chung ah hin 195 nih min an thut. Obama chan ah USA zong nih a rak thut ve. Nicaragua le Syria lawng nih an rak thu lo.

Nicaragua nih thut duhlonak cu, "Thli a hnomhtertu bik a simi ram pical hna nih biatak tein an tuah an I timh lo caah ka lung a tling lo" a ti caah a rak thu duh lo. Syria cu ramchung kahnak fak tuk um caah a thut lo mi a si.

Obama nih Paris Agreement cu min a rak thut nain, Pre. Trump nih a duh lo caah, 2017 ah an chuak than. 2017 ah Syria le Nigragua nih an thut than, USA lawng a tu lio ah min thu lo mi a si. Ram sual tuk ah ruahmi-North Korea le Syria-hmanh nih min an thutmi UNO Paris Agreement ah US tello cu, tuanbia a chia tuk hringhran.

Hnatlakmi an va zulh tal zulh lo tal le an va tuah tal, tuah lo tal ah, UNO pi nih tuahmi i US aa tel lo timi cu, "Ningzak zong a si. Zochia zong a si. Thil dawh lo taktak le hawi zawn lo khi a si ko." US President Trump hi a mawh tuk tiah ka ruat. 


No comments:

Post a Comment

Hmurhuh Huh Lo Ruangah February Ahcun 500,000 An Thi Kho

Covid-19 zawtnak U.S a phanh ka tein CDC doctors le scientists le NIAID (National Institute of Allergy and Infectious Diseases) director Dr....