Bible Ah Tam Bik Aa Hmangmi Biafang 20

Bible ah hin, biafang phun tampi a um nain, "history" timi phun hna hi chanthar biafang khan bantuk an si caah, an um lo. Thingram zong Israel ram hrawnghrang thing min lawng an um. Saram zong Israel ram ummi saram min lawng an um i, a tling ve lo. 

Theology biafang cheukhat "Trinity" tibantuk hna hi bible ah a um lo. Jesuh thih hnu kum tampi hnu ah an lang. "Original sin" ti bantuk hna zong hi, Jesuh thih hnu kum tam tuk hnu ah a langmi biafang an si. "Zumhnak thlaici" timi zong hi nai tein a chuakmi biafang a si.  

Biafang cheukhat cu, a biapi tuk ko nain, tlawm ngai lawng aa hmangmi biafang hna an um. A cheu cu a biapit tuk rup in tam tuk aa hmangmi zong an um ve. 

Bible a dihlak in zoh tik ah tambik aa hmangmi pakhatnka biafang cu "Bawipa asiloah bawipa" (Lord or lord) timi a si. Pakhat cu a ngan in tialmi "Bawipa" (Lord) timi a si. Cu nih cun Khrihfa le Judah biaknak nih Pathian kan timi kha a sawh duhmi a si. Bible pumpi zoh tik ah, 7,759 a lang. Hihi a tam bik a si. 

A pahnihnak ah tambik a lang mi biafang cu Pathian (God) timi a si. Bible dihlak zoh tikah voi 3,977 a lang ve. King James Version ahcun 3,893 a lang ve i, Strong's Concordance tu ahcun 4,473 a lang ti a si. Bible pakhat le khat hi tlawmte an lehning aa dan tawn caah, a caan ahcun chim awk a tha lo mi a sum ve. 

Mirang Biblae ah "biafang peh" tu hi cu thawng tampi an lang hna. Tahchunhnak ah, KJV ah hin "le" (and) hi voi 46,000 a lang. Asinain Bible cheukhat ahcun 28,364 a lang ti a si. Bible pakhat le khat an lehning aa lawh lo caah a si.

A tanglei 20 hna hi, Mirang bible ahcun a tam bik biafang an si hna. 

1. AND- 28,364

2. THE - 28269

3. OF - 21257

4. THAT-12044

5. TO - 11683

6. IN -11285

7. HE - 9022

8. FOR-8684

9. UNTO - 8326

10. A - 7582

11. LORD-7365

12. HIS-7127

13. SHALL - 6796

14. I- 6664

15. THEY - 6638

16. NOT - 6579

17. BE - 6568

18. IS- 6442

19. THEM-6073

20. WITH - 5973

--------------------------------------------

Chinchiah

QUORA timi ah Godwin Goziem Jireh nih a tialmi chung in cherhchanmi a si. 

Ralpi Pahnihnak (World War II) Mithimi

Raltuk hi a thami thil cu a si lo nain, vawleicung tuanbia aa thawk hlan in raltuk a rak um cang. Bible ah Judahmi hna zumhnak pa le cithlahtu a simi Abraham chan in raltuk a rak um cang (Gen.14) timi kha kan hmuh. Vawlei tuanbia zoh ahcun Abraham chan hlan pi in raltuk cu a rak tam tuk cang. 

Raltuknak timi hi, huatnak le ralnak ruangah a chuakmi a si. Duhfah hakkauhnak, mah-zawn lawng ruahnak, midang ca zawnruahlonak le mah nih teitu le uktu si peng duhnak ruangah a chuakmi a si. Cucaah ral tuk cang hnu ahcun, rawhnak phun tam tuk a chuak i, cu lak ah rawhnak ngan bik a chuakmi cu minung thihnak le khawndennak hi a si. 

Cu ral vialte lak ah, Ralpi Pahnihnak hi minung a thimi le aa khwngdengmi an tam bik. Ralpi Pahnihnak a thimi hna an ram le milu zat an tialmi hi, zohchunh ding ah ka van tar. Raltuknak nih hin a suallomi thihnak le khawndennak le innlo rawhnak hi tam tuk a rak chuahpi.

Congressional Research Service tuaknak ah, USA lawng nih an sunghmi hi a mah chan lio tangka in tuak tik ah $4.1 trillion a si lai an ti. Japan nih bomb an thlak hna caah, Hawaii i Pearl Harbor hmanh ah hin, USA ralkap tam lak an rak thi i, tilawng le innlo tampi a rak rawk. 

Japan vanlawng nih Pearl Harbor an hrawh lio

Britain hi $4.3 trillion a sung ve ti a si. A dihmi zat taktak le mithi vialte zong hi tuak khawh a si lo. Innlo, khua, lamsul, sianginn, sizung le zeizong te aa rawkmi hi an tuak tik ah, amah lio tangka in $1,000,000,000,000 a dih lai ti a si. Laica le Lai holh cun chim awk a tha ti lo. Cu tluk cun raltuknak nih sunghbaunak a chuahpi.

A tanglei hi a tuaktu nih an hngalh khawh tawk a si. Kawlram le Lai Tlang zongah mithi an rak um ve nain an telh hna lo. Kawl miphun zong hi, Mirang le Japan cozah tangah tam ngai an rak thi ti a si. Ka dang ram zong telhlomi tampi an um kho men. A ruang cu kan nih ram hrawnghrang hi cazin lak a rak har tuk.

Ram kip mithi zat

Country	Military Deaths	Total Civilian and Military Deaths
Albania	30,000	30,200
Australia	39,800	40,500
Austria	261,000	384,700
Belgium	12,100	86,100
Brazil	1,000	2,000
Bulgaria	22,000	25,000
Canada	45,400	45,400
China	3-4,000,000	20,000,000
Czechoslovakia	25,000	345,000
Denmark	2,100	3,200
Dutch East Indies	--	3-4,000,000
Estonia	--	51,000
Ethiopia	5,000	100,000
Finland	95,000	97,000
France	217,600	567,600
French Indochina	--	1-1,500,000
Germany	5,533,000	6,600,000-8,800,000
Greece	20,000-35,000	300,000-800,000
Hungary	300,000	580,000
India	87,000	1,500,000-2,500,000
Italy	301,400	457,000
Japan	2,120,000	2,600,000-3,100,000
Korea	--	378,000-473,000
Latvia	--	227,000
Lithuania	--	353,000
Luxembourg	--	2,000
Malaya	--	100,000
Netherlands	17,000	301,000
New Zealand	11,900	11,900
Norway	3,000	9,500
Papua New Guinea	--	15,000
Philippines	57,000	500,000-1,000,000
Poland	240,000	5,600,000
Romania	300,000	833,000
Singapore	--	50,000
South Africa	11,900	11,900
Soviet Union	8,800,000-10,700,000	24,000,000
United Kingdom	383,600	450,700
United States	416,800	418,500
Yugoslavia	446,000	1,000,000

Vawleipumpi mithimi pawl
 

Battle Deaths	15,000,000
Battle Wounded	25,000,000
Civilian Deaths	45,000,000

Tuluk ram hi, Japan kuttang ah mithi an rak tam taktak ti a si. Japan nih heh tiah a thah bak in an rak thah hna. Raltuknak ruang lawng siloin, minung hrimhrim kha an rak thah ko hna. Iris Chang nih a tialmi The Rape of Nanking (1997) cauk hna rel ahcun, Japan nih Tuluk pawl an rak thahnawn ning hna cu, minung fa tuar khawh ding a si lo. Ngaihchia taktak a si. Tuluk zong hi nihin ni tiang a lungthin a dam kho lo. Hi ralpi pahnihnak kuakap i, Tuluk mipi thimi lawng hi, 50,000,000 an si men lai tiah an ti. 

----------------------------------------------------

Chinchiah

A cunglei Ralpi Pahnih mithimi kong hi tam deuh theih duh ahcun, a tanglei website ah rel khawh a si. 

https://www.nationalww2museum.org/students-teachers/student-resources/research-starters/research-starters-worldwide-deaths-world-wari ca

A Tu Lio Covid-19 Zawtnak Kong

 Covid-19 zawtnak a chuahnak December in tuak ahcun thla (9) a si cang. Nihin ni ah vawleicung pumpi dihlak ah, a zawmi theihlomi tampi an um lai i, hniksakmi le theihmi chung lawng in, million 21.23 an zaw cang i, 14.04 million cu an dam ve cang. Minung thimi dihlak hi, 760,000 renglo an si. Covid-19 zawtnak rungrul kong hi, a tu zong ah an hlathlai cuahmah lio a si rih. Za ah za in tling tein a kong an thei kho thlu rih lo. WHO le CDC riantuanmi mifim scientist le doctors le rungrul lei thiammi tampi zong nih, Coronavirus kong ah a phi tliang tein an chuah kho rih lo. 

Nihin ni tiang i fian khawh mi ahcun, "coronavirus" rungrul hi, Wuhan khua a chuahnak i a rak ummi rungrul ci khan a dang rungrul ci dang ah aa thleng than ti a si. Asinain damnak sii siseh, khamnak sii siseh an ser khawh ahcun a tha cio ko lai tiah an ti. 

Nihin ni ah damnak sii le khamnak sii hi WHO le CDC nih a tha bak tiah an lung a tling bakmi sii cu a chuak rih lo. Remdisivir te hna zong a tha bak timi a si rih lo. "Mizaw an dam a rang deuh" timi tiang vial lawng hi an pawm khawh rih. Cun Russia nih naite ah "Kan ser khawh cang" tiah an timi sii zong WHO nih kan hniksak ta rih lai ti a si. Hi bantuk a si caah, Coronavirus hi kham khawh ding taktak cu tu chun ni thil sining ahcun a har rih ko.  

USA thil sining zoh tik zong ah, "Covid-19 raldohnak ah kan sung" tiah scientist tampi nih an ti. A ruang cu a kharh thulh, a zor thulh i, a ruah awk an thei bak lo. Nihin ni ah, USA fimthiamnak le rumnak le thawnnak hi Covid-19 zawtnak kong ahcun chim awk a um ti lo. Aa hmang kho ti lo ti tluk a si.

Nihin ah thawngpang a chuakmi zoh tik ah, USA zong nih hin Covid-19 raldohnak cu a tei bak lo timi a fiang ko. Zeicatiah mizaw hi an karh peng rih caah a si. Kan hnu ah, a van tha deuh tiah an ti i, rian an van on i mizaw an karh ning ti awk a tha lo. Cucaah rian tampi an khar than. Cun a van zia deuh cang can ti i, sianginn an van on than i, mizaw an karh ning ti awk a tha lo. Sayamate a cheukhat sianginn an kai ngam lo i, sianginn an onmi cheukhat cu sayate an chambau. A cheu cu an zawt ngai caah an khar than hna. Cucaah States tampi cu "online" in sianginn kai ding an i tim cang hna.

Ninin ni ah, US cozah le State cozah nih an ti khawh tawk in an i zuam nain Covid-19 mizaw hi an karh tuk rih pin ah mithi zong an tam tuk thiamthiam rih. State cheukhat cu a karh ning a sang tuk rih i, rian zong tha tein an ong kho rih hna lo. 

USA cozah hi an rak daithlang i an i chuahsual bak ko. Nihin ni ah Asian ram tampi le Europe ram tampi le Australia le New Zealand te hna cu an i rengh ning a fah tuk caah mizaw karh a fum. A dammi an tam. Mithi an tlawm. Zawtnak a rak zual tukmi Tuluk te hna hi an tei khawh ngacha ko cang. Mizaw thar an um set ti lo. Mithi tam tuknak Germany te hna hi mizaw an kharh ning 3% tang an si; Italy hi 2% tang a si. New Zealand cu 0.5% tang a si. Cu lio ah USA cu mizaw hi an karh taktak rih. A ruang cu cozah nih zulh ding timi policy a ngeih tuk lo pin ah, mipi chimh an ngai lo. Chimh ngailomi zong a zizutnak a um fawn tuk lo. Ruahnak cheuhnak vial tluk lawng khi a si. 

USA ram mizaw karh ning hi, June thla canceu ah 4.5% lawng a si i, a tu August canceu ah hin 8% a phan tiah an ti. US cozah zong hi, zeitindah Coronavirus hi kan control lai timi ah timhlamhmi policy le plans a ngei bak lo. Cu ti cun mah ruahnak cio in state cio nih cawl a si ko. CDC le President zong an ruahnak aa khat tawn lo i, a tu lio cu Coronavirus kong ah hruaitu kan ngei lo tiah an ti tawnnak a si. 

Vawleicung ah Covid-19 in a him cemmi ram ah Vietnam le New Zealand hi an i tel. Kan hnu zarh ah Vietnam ah Covid-19 in minung pakhat a thi i, cucu a hmasat bik thimi a si. New Zealand hi ni 102 chung covid-19 zawmi pakhat zong an um lo ti a si nain, nizan tihni in mizaw pakhat an hmuh i, Auckland khualipi cu an hren colh hna. Nihin ni ah mizaw 13 in 17 ah an karh ti a si i, an lau ngaingai. Hi tluk in cozah nih policy tha le fak tuk in an ruah caah, ramdang ahcun mizaw an karh ning a fum.

USA ah cun, mifim ram an lo lo. Hi tluk rihnung mi zawtnak hi zei ah an i relter lo i, politics ah an hman caah a pawi bikmi pakhat a si. Cozah nih Covid-19 kong ah policy fekfuan a ngei lo. Hi bantuk in "Zeiti set in dah kan kal lai?" timi a um lo caah ar bang in vaih cio a si ko i, cucaah Coronavirus hi doh awk a har ngaingai. Cucaah mizaw hi an karh peng rih ko i, a tu lzarh ah hin nikhat ah mizaw 53,000 tluk in a karh peng rih i, kan hnu zarh nak in cun 11% an karh ning a zor deuh ti a si. Cucu thawngtha khan a si nain, a karh ning a tam tuk thiamthiam rih. 

President nih cun, "Kan test hna ruangah kan theih hna le a si. Kan test hna caah mizaw number an karh" tiah a ti i, cucu a dikmi a si lo. "Zawtnak a karh ca tu ah, lunghrinhmi kha an test hna i an hmuhmi hna an si." Hmuhlomi a tor in an tor rih lai. Cucaah kha hmuhlomi nih khan zawtnak cu an karhter peng rih lai i Covid-19 ral hi tei awk a har ko. Hi hmuhmi pawl hi test lo le hren lo le bang ahcun minung thawng tam tuk an karhter chap rih lai. 

Nizan sining zoh tik ah, US nichuahthlanglei ramkulh pawl-Florida, Georgia, Alabama, Mississippi -hna hi mizaw a karh bikmi an si. Hi ramkulh pawl hi an governors nih hmurhuh zong nan i huh lai a ti hna lo. Rian zong tlai bik kharmi le tuan bik ongmi an si. Cucaah milu in tuak ahcun mizaw a karh bik an si tiah an ti. Texas le Arizona zong hi a karh bikmi chungah an i tel ve. 

Hlan ah hin New York le New Jersey hi mizaw tamnak bik an si nain, tu chun ahcun California, Florida, Texas hi a tam bik an si cang. New York hi palinak ah a um. California ah 603,000 leng an zaw; Florida ah 563,285 an zaw; Texas ah 542,322 an zaw; New York hi 453,960 an zaw. Hi States hna cu minung an tam tuk caah a si pah. New York changtu ah Georgia a si i, 231,895 an zaw ve. Hi ti mizaw tammi thlanglei state hna hi hlan ah mizaw an tlawm ngai ko hna nain, state cozah nih Covid-19 hi politics phun in an ruah le kalpi caah, an i chuah sualnak a si tiah an ti. 

New York le New Jersey hna cu an van zor deuh ziahmah nain, khatlei ah California le thlanglei le Midwest ah zawtnak a karh than hawi. Covid-19 hi USA ah a hel in aa hel. USA ram state dihlak ah California cu a pakhatnak bik 603,000 an zaw i, ting 6 cung kaimi state a pakhatnak bik a si. Minung 11,000 bak an thi cang. Kan hnu zarh nakin tu zarh ah hin mizaw 10% an karh ti a si. Florida ah minung an test mi hna 100 ah 17% cu Covid-19 in an zaw tiah Johns Hopkins University nih an ti. 

Nizan ah thawng a chuakmi cu USA ah hin, a liamcia ni 17 chung hi nikhat ah minung 1,000 lengmang in an thi ti a si. Nai nithum ni nikkhat chung ah, minung zawmi 55,910 bak mizaw thar an karh. Cu ni ah 1,499 an thi. Cu ni ah minung USA ram pumpi ah million 5 leng an zaw cang. Thlanglei State hi mithi an tam biknak a si i, Nithumni ah Georgia State ah 105 an thi; North Carolina ah 45 an thi i Texas ah 324 an thi. 

Rian an onmi le sianginn an onmi hi tam bik zawtnak a karhnak bik a si an ti. Georgia i Atlanta khua ah sianginn an van on i, mizaw an karh manh tuk caah, siangngakchia le sayate 1,100 renglo inn ah an erh ter than hna. State kip sianginn an on nak i siangngakchia le sayate hi, an zapite 2,000 leng hi inn ah an hren than hna ti a si. 

Covid-19 a karh ngaingai nak, Arizona States ahcun mizaw an karh ngai caah, sianginn on ding an ti nain, sayate nih kai an duh lo i, an thawn than. "Kan him lo; risk a tam tuk" tiah an ti caah an on kho lo. Nunnak le damnak hi, fimthiamnak le sianginn kainak zong in a biapi deuh. Kan fale hi, Ph.D hmanh phan hna sehlaw an thih ahcun zeidah san a tlai? Cucaah siangngakchia le sayate caah a him maw timi hi, U.S cozah nih biatak tein an ruah le tuak a herh. 

USA ah 4.6 million an rak zawt lio, August 3, 2020 ah Johns Hopkins University data an tuaknak ah, minung 154,859 an rak thi tiah an ti. Cu ni thiamthiam ah, August 22 ahcun 173,000 kan thi te lai tiah an rak ti. Nihin ni ah, worldometer tahnak in zoh tik ah, USA mithi hi 171,535 an si tiah an ti. Hi tining tein an thih ahcun, August 22 ahcun 173,000 leng an thi lai timi a fiang cang. Johns Hopkins University chimmi hi a dik te lai tinak a si cang. US minung hi vawleipumpi minung dihlak i, 5% an si nain, Covi-19 a thimi vialte lakah 22% cu USA ah an thi. Cucaah U.S cozah hi an daithlan caah le tha tein ralrinnak an ngeih lo caah, zawtnak runvennak ramdang bantuk in an tuah khawh lo caah a si an ti. 

Senator Mitt Romney (R-Utah) nih cun, "U.S coronavirus  kongah Trump cozah nih Covid-19 tihnunnak hi biapi ah an chiahlo mi le American mipi vennak ah an tlolhmi le zawtnak a karh ning hi, zokhenh khawh si ti lo in, a zit bak in aa zi cang" tiah Pre. Trump cozah mawhphurhnak a tuah. Nai Nizan Rinni (August 15) lawng ah, minung 1,220 an thi. 

Cucaah politician pawl chimmi nakin, sii lei thiammi "doctors le scientists" chimmi hi tu hi a dik deuh zungzal i, an mah tu hi zumh ding le bochan ding an si. Politician tampi hi, an mah tlinnak ding lawng an ruat i, minung nunnak le damnak biapi ah an chia theng lo timi hi, tu tan Coronavirus an zokhenh ning kong ah a fiang ngaingai. Politician bia hi cu, Mirang nih "half truth" an timi "Biadik zatceu" timi khi an si dih deuh ngawt. A hohmanh hi za ah za in zumh awk an tha lo. 

Kan umnak Ohio zong hi, Governor le cozah an i zuam tuk. Tu chun ni ah mipi sin chuah tik ah "hmurhuh" nan hman hrimhrim lai ti a si. Sekhan, sizung, dawr, park le biakinn zongah pe 6 hlat ah nan um lai ti a si. Marh thla canceu in June thla chuakka tiang a kan hren. Khual nan tlawng lai lo a kan ti. A herh taktakmi lawng ah leng nan chuak lai tiah an ti. Sekhan piah le zeidang vialte zong "online" in tuah a si. Atu sianginn zong October 27 tiang "Online viar" a si lai ti a si. Cu tluk in cozah an i zuam nain, an tei kho taktak lo.

Nihin ni ah Ohio ah 106,577 an zaw i, 3,790 an thi. Nizan lawng ah mizaw thar 1,118 an um. Kan umnak khua Columbus i Franklin County hi Red Alert (3) ah a kan chiah i, mizaw tam taktaknak ah kan um. Kan mah Krihfabu, Emmanuel Chin Baptist Church (ECBC), zong March 22 Sunday in biakinn pumh kan phih i, August 2 tiang zarh (20) chung kan i pum lo. Agust (9) in biakinn pumh kan thawk i, a voikhatnak ah minung (95) lawng kan i pum. Kan biakinn hi seat 609 thutnak asi i, cheuhra cheukhat ngacha kan i pum. 

Nihin ni ah Coronaviurs khamnak sii a tha men lai tiah ruahmi hi phun 24 candidate an um. A cheu cu voi hnih an hnik sak hna i, a tha tiah an ti i a voi thumnak hniksak ding zong an um rih. WHO nih pawm ngaingaimi a um kho rih lo. 

Cucaah vawleicung ramkip ah a karh ko rih i, New Zealand hna ah mizaw an um tik ah a himmi ram a um ti lo ti tluk a si. North Korea zong ah a um ve cang nain cozah nih an chim duh lo ti a si. Vawleicung ram hme bik Pope ukmi khua-Vatican City- zong ah a um ve ko. An nih le bang cu mi tlawmte an si nain, a him ve hlei lo. Vawleicung ram vialte le "Territories" vialte a zapite 115 ah virus an hmuh cang i, vawleicung a cul dih cang ti t a si. 

Nihin ni ah zawtnak a chuah hmasatnak Tuluk ram ah mizaw 84,294 an um. Nizan ah 30 mizaw thar an um ti a si i, a lau in an lau. Sang a cheukhat an khar rih hna. Hi bantuk in an i rengh caah Tuluk hi mizaw tam ah 32 nak lawng ah a um cang. USA ah ah 5.4 million, Brazil ah 3.23 million le India ah 2.52 le Russia ah 912,823 an zaw i, hi ram pali ahcun mi zaw hi an karh tuk rih. 

WHO nih an chimmi hi an hman ngai. Tuluk ram a zual siling ah Epicenter timi Zawtnak tambiknak a laicer cu Tuluk a rak si. Cu epicenter cu Italy ah aa thial lai an ti i, aa thial taktak. Cun USA a si lai an ti i a si taktak. Cu hnu ah Brazil le India le Russia a si te lai tiah an ti, an ning tein a si taktak ko. Hi zawtnak hi a lo thai ti lai lo. A tlawm le tam cu a um peng ko cang lai tiah an ti fawn.  Hi zawtnak hi minung sermi siloin a um ciami Coronavirus phun 400 leng chung in a chuakmi a si tiah an ti. Cucaah zawtnak rungrul dang zong saram ahcun an um ko i, minung ah an kai sual lai maw timi hi an phan ngaingaimi a si.

Atu zong ah hi, Africa ah vok tohkuai phun a chuak i, vok tam ngai an thi cang. Kawlram ah vui-tohkuai a chuak i minung an rak thi ve. Tuluk ah SARS a rak chuak. Saudi ah MERS a rak chuak. Cu SARS le MERS zong cu Coronavirus thiamthiam an si. An ci aa dan bia a si. Africa ram linga ah Ebola a chuak fawn. Hi bantuk hi, minung sermi siloin saram ah a ummi zawtnak kha minung ah an kai sual caah a si tiah CDC le WHO scientist nih an ti. Cucaah zawtnak dang zong an um ko i, minung ah an kai sual lai maw timi hi, cat lo tein WHO le CDC nih an hlathlai peng. 

Covid-19 zong hi a mah tein loh dawh cu a si ti lo. Hi bantuk in thil a si caah, vawleicung pumpi ah hin Covid-19 kakuaise le damnak sii an chuah khawh hlan chung cu, Covid-19 hi a karh peng rih ko lai. A tlawm deuh le tam deuh lawng a si lai. Cucaah zawtnak a um hlan bantuk in, zei thil hmanh ah punghman cun a si kho ti lai lo tiah scientist nih an ti. Hi zawtnak hi rungrul dang zong a chuak than kho tiah ruah a si. Cun khuasik tik ah a zual deuh kho mi a si i, a tu thal chungah kakuaise an ser khawh lo le damnak sii an ser khawh lo ahcun a ra laimi khuasik hi thinphan awk a um ngaingai mi a si tiah an ti.

Kawlram Fimcawnnak Hi Thlen A Herh

 Nizan tihni ah Kawlram ah tanghra a awngmi cazin a rak chuak. Thantlang hna cu tanghra awng an tlawm tuk pin ah, D hmumi pakhat lawng a si. Ngaihchia taktak a si. 

Nihin ah Sagaing Division ummi Wanthu Myone, Htanpinkhung khuate ah, a ummi tang hra sianginn ah a voi thumnak tang hra a phimi pa Maung Hla Zaw Tun cu a mah tein aa that tiah Leh Leh nih Irrawaddy News ah a tial. Amah cu a nulepa nih an thih tak cang hna. An unau pathum in an chungkhar inn ah a ummi an si. Amah cu zan ah tang hra awngmi cazin radio an van thanhmi zong a ngai ve ko ti a si. Kum thum a phi cang. A sungh caah a ngaih a chia tuk i, zinglei 1:00 Am hrawng ah aa that tiah an ti. Tang hra awn kha a duh tuk nain a awn khawh lo caah a lungfah in aa thahmi a si an ti.

Mah ca van rel ahcun ngaih a chia tuk. Lung a fak tuk. Mah bantuk minung hi Kawlram ah zeizat dah an um cang hnga? 

2020 awngsung chuah hnu ah, Maung Hla Zaw Tun bantuk in, aa thatmi hi tampi um khawh a si. Sifakmi ca le sianginn tha um lo nak ahcun tang hra awn hi a fawi fawn ti lo. Kan cozah nih khua tampi ah sianginn tha tein a kan tuah piak kho lo. Sianginn umnak zong ah saya te tlamtling tein a chia kho hna lo. Saya an um zong ah hmun tampi ahcun ca tha tein an chim ti fawn hna lo. Saya te lila nih a leng in boarding sianginn hna an dirh i, sianginn nakin an mah pumpak tangka hmuhnak tu kha biapi deuh ah an chiah fawn. Cu ti an tuah lo ahcun le an lahkhah kha an i za lo. A ruang cu cozah nih lahkhah a za in a pe kho hna lo. A hrampi chamhbau cu  cozah lengmang a si. 

Kawlram cozah uknak hi a that lo caah, kan education system zong a tha lo. Innpa ram a simi India, Bangladesh, Laos, Thailand le Tuluk nih a kan lonh ngaingai. Laos belte hi cu, kan i ruang hrawng a si. Kan ram Education system hi British system a si caah chan he zong aa kaih ti lo. Ca zong a ciah rumro in ciah ter i, thiamter hi camipuai a dih in kan philh colh. Thluak a fah tuk caah thluak ah a caam kho lo. Camipuai a dih bak in, thluak damnak caah kan ciah ciami vialte philh hram kan thawk colh. 

Cun British education system hlun in kan kal tik ah, Subject pakhat sungh ahcun a zapite sungh a si than. Hihi siangngakchia caah a tha bak lo. Cucaah chan hlun British Education Stem hi kan thlen i, chanthar American Education System in kan kal ah a tha ding a si. An awn hnu ah, rian an hmuh le hmuh lo cu kong dang si ko seh law, American Education System in kan i hruai ahcun, siangngakchia caah a tha ding a si. Cun ram le miphun caah a tha ding a si.

Cu American Education system ah a tha bik tiah ka ruahmi cu, siangngakchia pakhat nih zei catang paoh a phit i, a sungh tik ah a sunghmi subject te lawng kha a cawng than i, a caan a zat tik ah a phit than ko. A awn ciami kha phit than a hau ti lo. College zong ah cu thiamthiam a si i, engineering le medical doctor sianginn zongah cu thiamthiam a si ko. 

Kan umnak Ohio ah hin, Laimi kan fale pawl High School camipuai a um i, cucu a min ah OGT tiah an timi camipuai phit than a um. High School kha zei tluk in thiam le ca vialte dih ko zong ah OGT sungh ahcun High School awnnak certificate hmuh a si lo. A har ngai. Subject pakhat sungh zongah sungh a si ve. American system a thatnak le British system he dangmi cu,  OGT i an awn ciami cu phit than a hau ti lo. An sunghmi subject pakhat cu voi tampi an kum a luan hlan chung tiang phitnak caan an pek hna i, an sungh peng ahcun High School certificate hi pek thai a si ti lo. Cu tin a si caah, high school awn kha a fawi ngai. 

Motor Driver hmuhnak ding ca zong ah, Practical Test hi phun hnih a um i, pakhat cu parking test le lam cung test timi a si. Hi chung ah parking a awn i road test a sungh ahcun a hnu ah road test lawng a tuah than. 

American Education System ahcun siangngakchia kha caan tha an ngei kho. Degree ngah khawhnak a lam tampi a um. Minung ah i chuah khawhnak lam tampi a um. Kum tam tuk sianginn kaimi High School i subject pakhat te sungh ruangah a zungzal in lam pih timi a um lo. College kai khawh lo timi a um lo. Caan tha hmuhnak lam a um peng. Cucu minung caah thanchonak tha bik a rak si. 

Atu kan Kawlram fimcawnnak ahcun tanghra tiang bak kum 11 sianginn van kai i, subject pakhatte sungh ruangah lam pih hi a pawi taktakmi a si. Kum 11 chung cawnciami vialte zong hman awk a tha ti lo. Kum 11 chung cawnmi vialte pawcawmnak zong ah a tla kho lo. Khuaram le miphun ca zong ah a tla kho lo. Caan dihmi vialte le tangka dihmi vialte le thazaang chuahmi vialte sungh dih a si. Cucaah kan Kawlram Education System hi hmang ti lo in, USA system hi hman ah a tha ding a si.

Cun Kawlca hi "subject" pakhat lawng um sehlaw, English in a zapi tein cawn si cang seh law a tha ding a si. A ruang cu Kawlca in cawn ahcun Kawl miphun nih Kawl a silomi kha a kan tei zungzal ko lai. Zeicatiah mah ca le midang ca in cawnmi kha aa lo kho lo. Cun Kawlca in cawn tik ah, ramkip sining kha kan phan kho fawn ti lo. India zongah Kala ca cu subject pakhat lawng in an cwn i, a zapite English in an cawn bantuk in, Kawlram zong hi Englsih in cawn ahcun a tha bik ding a si. 

Cu ti kan hman ahcun tanghra awngmi an tampi lai. Cathiam an tam lai. College kai an tam lai. Fim cawngmi an tam lai. Kawlram ah degree ngahmi kan tam ahcun ram a thangcho lai. Cozah rian kan tuan dih lai tinak a si lo. USA ah degree sang a hmumi lo le dumhau le saram zuami an tor tuk. Cathiam bu le degree sangmi nih caw an zuat le lo an tuah tik ahcun, thil tha tam tuk an chuahter ko. Rumnak tiang a chuak ko. Cucaah BA lo thlawh le BA silomi lo thlawh aa lo lai lo. BA dawr tuah le BA silomi dawr tuah aa lo lai lo. Cucaah tang hra awn le catang sang phak hi a  herh taktak. Ph.D hna phaknak ding caah tang hra awn a herh. An awn lo ahcun zei tluk cathiam le miza i aa chuah dingmi zong an lam kha a pit bak. Aa khar bak.

Ka philh kho lo. 1983-84 Hakha High School No.1 ka kai lio ah, tanghra phimi a chung he a leng he, 1,400 kuakap kan rak si rua ka ti. Kan mah khan 'B' ahcun 65 kan um. Cu chung ah kan zapite a awngmi 65 kan si. Kan mah 'B' khan ah keimah le a kebaimi May May Khin timi Kawlnu lawng kan awng. Kan mah nak cathiam thiam zong thil subject pakhatte sungh ruang hna ah an sung i, college an kai kho thai ti hna lo. An paam tuk timi ka ruat. Mi zaza le mi thatha an sung ko hna. Catang sang phan kho ding le ram le miphun ca rian tampi tuan kho ding kha an i din ko. Kumpi kum 11-15 sianginn kaimi hmannak um lo bak in a dong. A dih. "A dih" timi cu chim ding a um ti lo. An paam tuk.

Cucaah Kawlram Education System hi thlen a hau. Mirum, mifim, mithiam le khuapi chung sianginn kaimi le sianginn tha deuh kai khomi ca lawng ah teinak hmuh khawh ding a si. Zapi zaran caah a si kho ti lo. Nunnak rawhnak ding zong a a chuak kho. A tlawm bik ah, kumpi kum 11 kai ve mi zei huaha lo in dongh ko kha, minung caah lungrawknak le lungdong taktak a si. Wunthu Myone i Maung Hla Zaw Tun bantuk in, tang hra awn lo ruangah lungdong in a thimi le zuding saei aa chuahmi le mi lolak hi million in um cang khawh a si. Ngaihchia tuk a si. 

Mifim chung, cathiam chung timi hi, background nih tampi bia a chim. Sifah le rum zong aa tel. Khua le sang le sianginn chiatthat le saya te tlamtlin le tlin lo zong aa tel. Cu nih cun siangngakchia chung ah dannak tam tuk a chuahpi. 

Atu lio Kawlram Education system hi, sifak santlai lo le khuate vangnau deuh ummi caah fimcawnnak innchung luhnak caah innka a um lo. 

Minung thluak hi aa lo pah cio ko. Asinain sining aa dan tuk ahcun thluak riantuan ning aa dang. Yangon ummi le Thantlang ummi cu cathiam ah lawh khawh phung a si hrimhrim lo. An thluak aa khah zong ah Yangon ummi nih a tei ko lai. Cucaah Kawlram cozah nih a kan tuah piakmi Education System cu a mah le caan ahcun a tha ko nain, chan tiluan a dawi kho ti lo. 

Cucaah kan ram politicians pawl nih tha tein tuaktan i, kan ram Education System hi an remh a herh. Sunghmi subject pakhat te lawng phit than i, awnnak lam an tuah a herh. Cun sianginn tha le saya tha a kan pek tung lo ahcun Yangon le Mandalay le Lairam tibantuk i kan phitmi tang hra camipuai hi "Bahu" timi Nay Pyi Daw in ra ti lo in Pyine hawih tu in camipuai question hi a rat a herh. 

Zeitindah Yangon, Nay Pyi Daw, Madalay le Thantlang hna nih kan phitmi question aa khah ahcun a si khawh lai? Kan sianginn le saya te pei an i dang tuk cu. Cucaah Kawlram Education System hi, mi thleidannak (class) a sertu pakhat a si. Ruanlonak zong a chuahpi. Mirum, miliam, bawi fa le khuapi deuhdeuh ummi chung ca lawng ah a tha i, khuate le sianginn thalomi le Naga le Lairam bantuk ca hna ahcun awnnak a har tuk. Cucaah Nelrawn ummi nih Tlangcung ummi hi fimcawnnak ah a kan tei tuknak zong a si. Hi pin zongah khuapi ummi nih khuate ummi an tei peng hna lai. An thluak thatning aa tluk zong ah sianginn le saya te an i dan caah a si kho lo. 

Cucaahcun Kawlram Education System hi, U.S Education System bantuk in a rannak in a chungril leh i hlen a herh cang.  U.S Education system in kal ahcun, Kawlram ah mifim cathiam tam deuhpi an chuak lai i, mi tha tam deuh an chuak lai i, kan ram zong a thangcho deuh hrimhrim lai. Cucaah kan ram hruaitu le politicians pawl nih, hihi biapi taktak ah an ruah a herh cang.  

Esther 1:3 Ummi "Tuavon" Biafang Hrilhfiah

Lai holh hi, a tlinnak le tlinlonak a um ve. Lai holh hi holh hmete a si ko nain, Lai holh biafiang cheukhat cu Mirang le Kawl nih an ngei hna lo i, leh awk zong an tha ve lo. A fian in fianter awk lawng a si kho. Biafang cheu khat cu kan hman lo caah a thi te dingmi zong an um ve hna. 

Lai holh hi tampi ka hlathlai i, Bible chung ummi biafang hi ka theih lo mi a tlawm ngai. Asinain Esther cauk 1:3 a donghnak lei a ummi biafang "tuavon" timi hi ka thei kho bak lo. Lairam ahcun a theimi an um kho men ko nain, USA ahcun an har ngai lai tiah ka ruat.

Tleicia kan pa Rev. Dr. David Van Bik hi, Lai holh le Lai ca a rak thiam taktak. A tialmi hi an tha tuk. Biafang a hmanmi zong an tha ngaingai. Esther chung 1:3 ah a ummi "tuavon" timi zong hi, chan thar mino tampi nih cun an thei theng ti lai lo. Kei zong nih ka thei ve lo. Bible lettu a m ah le a thi fawn cang i, a theimi an har ngai.

Hi biafang hi ka lung ah a tapnak a sau tuk cang. Cucaah a fale nih an theih men lai tiah ka ruah i, a fale pahnih-Rev. Dr. Rolin Vanbik le Dr. Kenneth Vanbik ka hal hna i, an thei ve lo. USA i pastor tam deuh ka hal hna i, an thei ve lo. Tar tam nawn ka hal hna i, an thei ve lo. Cucaah hihi Kawl biafang maw a lak hnga maw? Zei biafang dah a lak hnga timi khi kum tam ngai ka ruat. Bia le lampeh ah a chuah caan ahcun mah biafang "tuavo" kong hi ka hal theu tawn hna i, an thei kho bak lo.

Voi khat cu kan umnak Columbus ah kum upa bik a simi Pu Mang Bik ka hal i, "Tuavon timi hi zeidah a si? Kan Lai holh a si maw?" tiah ka ti. 

"Si ee. Tuanvo timi cu Lai holh bak a si" a ti i, a sullam a ka chimh. Amah zong nih hin fiang tein a chim kho tuk lo. Aa harh ngai ve.

Mirang Bible King James ahcun Esther 1:3 nak cu hi tin an tial:

 In the third year of his reign, he made a feast unto all his princes and his servants; the power of Persia and Media, the nobles and princes of the provinces, being before him.....

Mirang ah "the nobles" timi hi Lai holh cun "tuavon" timi cu a si. Hihi Lai biafang te a rak si ko. Noble timi cu "Sal an si lo. Miluat an si. Mipi sawhsawhnak in nunning, politics le uknak lei ah a sang deuhmi" minung pawl an si. 

Lairam dirhmun in chim cun, hlan lio ramukbawi chan ah, ramukbawi taktak a si tunglomi, sal zong a si lo mi, mi sawhsawh a si ko nain, khuachung ah uknak, hruainak, ram kongkau ah a chanchan in a sang deuhmi le upatmi pawl khi "tuavon" timi cu an rak si. 

Mirang holh in cun "nobles" timi cu, "belonging to a hereditary class with high social or political status" tiah an leh i, a chanchan in zatlang nunnak (social) le politics ah a sangmi pawl kha nobles timi an si. Cucu Esther 1:3 ah kan hmuhmi "tuanvon" cu an si. 

Tahchunhnak ah, Mirang an kaika ah, Thantlang ah Lal Luai hi, ramukbawi a rak si. Cinzah a rak si. Thantlang khua ahcun sal an rak um. Sal zong a si lo mi, ramukbawi zong a si lomi, Cinzah zong a si thenglomi asinain Lal Luai nih aa bochanmi "upat tihzah awk a tlakmi khua chung mifim thiam le mi zaza kha, tuavon timi cu an si ko. Kawl nih "Kung-athayi-sih luci" timi khi an si. Hi bantuk minung cu, khua le ram chungah tihzahmi, hmanmi,bochanmi, ruahnak halmi, uktu hna caah bochanmi timi kha an si. 

Hi biafang te zong hi biafang tha le tling ngai a si caah, Laimi nih kan hman ngai ding a si. Hi ca relmi paoh nih, hi a sunglawimi Bible biafang te zong hi thathnemnak a si ko lai tiah ruahchannak ka ngei. Hi biafang a loh lo nak ding caah, Bible ah a rak hmangtu tleicia kan pa Rev. Dr. David Van Bik cung zong ah lunglawmhnak tampi ka ngei. A ka fiantertu Pu Mang Bik cung zongah lawmhnak ka ngei. 

"Pumbilh" Timi Lai Biafang Thuk

Laimi hi biafang thuk tampi kan rak ngei ko nain, pipu chan ah catial a rak um lo caah tampi cu chanthar mino nih an thei ti hna lo. An thiam ti hna lo. A ruang cu biafang cheukhat cu sau tuk hmanlo in an um hna caah a si. Cauk ah tial a um lo pin ah, bia le hla zong ah aa hman lo caah a si.

Pumbilh timi biafang zong hi, hlan pipu hmanmi Lai biafang thuk pakhat a si. Hihi tuah (verb) a si. Hi biafang hi fianter lo ahcun chan thar Laimi mino tampi nih an thei ti lo men lai. Hi biafang hi, tawi te tung in a sullam a thuk ngaimi le a biafang a rum ngaingaimi a si. Zeicatiah hi biafang nih hin, Laimi kan nunphung le zatlang nun zong a langhter i, mi pakhat i a lungput le a ziaza le a tuahserhnak zong a langhter khawh.

Hakha in Lai holh biafang thuk tampi chuahter a herh

Pumbilh timi biafang hi Mizo zong nih an ngeih ve nain, a taktak le ngaingai ti ahcun Laimi pipu nih rak hmanmi biafang deuh a si i, cucu Mizo zong nih an hman ve mi khi a si ko. A ruang cu hlan lio ah Mizo le Laimi hi ramri kan ngei setsai lo. Unau bantuk kan si. Kan sining aa naih tukmi kan si caah, kan holh le biafang zong hi aa khatmi tampi a um caah a si.

Pumbilh timi a sullam cu "mah karkalak huih dih" timi he aa naih bik. Mi pakhat nih sa a kah i, innpa chakthlang le sahlawh cingla zong hleh a siang hna lo. Cheuhbauh ve a siang hna lo. Amah nih aa lak dih. A mah nih aa huih dih. Midang cungah dawtnak, zawnruahnak, siaherhnak le va hrawmh kha siang lo in, a mah nih a dihlak tein za ah za in i lak i, i huih dih khi a chim duhmi  a si. Hi nih a langhtermi lungput cu, thilri sian lo, sikhiarh le midang pekthenh sian lo in, mah nih co viar duhnak thinlung khi a langhter. Hakkau le sikhiarmi hna lungput khi a langhter.

Hi biafang hi "uting nauzo" timi he aa ralkahmi a si. Tangka, thilri, eidin, sa, mehhang le tuktak kong lawng a huapmi a si lo. Innchungkhar ah nulepa nih thihtak ruangah, nulepa rorah i thenhnak hmanh ah, unau vialte lakah mi pakhatkhat nih tam tuk le a hleihluan in aa lak ahcun, cucu "aa pumbilh" tiah ti khawh a si. A sullam cu "a pum ning pi in aa lak" timi khi a si.

Cenghniag, cakei le chindeih nih sa a sehmi phun in van epchun ahcun, "sahrang nih sa a seh tik ah, aa midang nih an ka ei kanh lai ti phan ah, aa humhak dih i, a dang kha a pawng ah ratter zong a duh hna lo mi khi, pumbilh timi cu a si." Kawl nih "Taku-kawng san de" timi "A mah pumpak ca lawng aa ruat" timi khi pumbilh timi a si ko.

Lai holh hi a rum chin lengmang nak ding caahcun, kan holh nih a ngeihlomi le tlinhlomi biafang hna cu, kan pawngkam holh thatha hi lak ding a si. Kawlholh zong lak ding a si ko. Zeicatiah Kawl zong nih Mirang holh an lak ve ko. Mizo zong nih Mirang holh le Kala holh an lak ve ko. Mirang zong nih German holh, Greek holh, Latin holh, France holh le holh dangdang tampi an lak ko.

Cun Lai holh a rumnak ding caah, biafang thar zong ser a herh i, Laimi pipu nih hmanmi Lai biafang thatha zong tharchuah an herh. Hman an herh. Hi biafang "pumbilh" te hna zong hi, kan hman setsai ti lo mi, pipu holh tha taktak pakhat a si ko. Hi bantuk hi hman i tharchuah than a herh caah, hi biafang kong te hi ka tialnak a si. 

 ---------------------------------------------------------------------------

Chinchiah

1. Hi biafang hi, Pu Ngun Tling, Columbus, Ohio nih a phuahmi hla chung ah aa telmi "biafang" cherhchan in tialmi a si. Cafang kong a ka chimtu Pu Ngun Tling cungah ka lawm. A hla phuahmi a tanglei ah a um i, cu ka hla ahcun "Pumbilh" timi biafang cu, ka van fianter deuh. Hla hi a fawinak in an tial chinmi ka tarmi a si caah, cherhchan ca lawng ah a si. 

                                                            Lungkhat Tein  

                                              Phuahtu: Pu Ngun Tling (Tlangpi)

                                               Camp: Columbus, Ohio, USA

Umhar lileng le khuaza ruat in--Lungkilthli in hnehhnu khirh zawnah.

 Hlan ah khan cun lungdai hnangam te in, thal fei put in hrangsa dum i fingtlang mual rawn vate kuang kan hrawnnak Lairam ngai in nau bang kan ṭap e

Fingbo chuah dinhhmun ah khuhlu ei i, Burtang thuh hrãnthawl ti kan din kha, zeinih tluk lo zilthli nih nem zialmãl te in khuaza cuanh nuam fiangmual dawh ah par phunkip le zai dawh varun rual nih thuam in awi hna lairam dawh ter khun ko.

Zeihen kan sual laimi nih ruat usih,---Kan hmunram ah lungdeih hnangam nak um lo in, chiarhlum lo mui ar bangin kan veih hi ruah usih nan lung a fak cio lo maw-Kan nun ziadawh biaknak tiang hrawh kan si hi lukhun in maw kan tuar ko lai, vawlei dongh tiang lungkhat te in a tu ṭuan kan herh--Tho ulaw ṭian usih kan lai miphun ca ah lungkhat te in.--Remh usih a mui mi kan ramdawh ceu dingah lungkhat te in..

Ṭhal can chuah ti ngahring kan dawi le ram pasal ṭha ton zawn ah, Pumbilh sianglo zatlang tiang zãm kho dawtnak sung, Hnahchuah zerneih nak nih um lo cung Pathian nih a min sunlawih nak ca ah khãnmi ram ah dai te in Um kan duh na in..