U.S Coronaviru A Karh Ningcang Ruah Ah Thinphang A Si

Tu chun ni ah U.S i coronavirus a karh ning hi, a zawlomi le sizung phan lo mi le sizung i riantuanlomi nih cun theih khawh ding a si lo. Daithlang pathlorh le virus hi zei rello in um khawh a si. A tu ah sizung riantuan tam ngai an zaw ti a si i, an nih caah cun sizung nichiar kal hi thihnak le nunnak biakhiah bantuk tluk in a har ko. Zeicatiah nihin ni tiang ah, coroanavirus ral an dohmi hi an tei kho rih lo. Ni fatin in mizaw tu an karh chin lengmang rih caah a si.

Kan hnu July thla chuakka ah USA ah covid-19 rungrul ngeimi mizaw thar an karh ning a sang bik cu nikhat ah 45,000 a rak si. A hnu deuh ah 50,000 an rak phan. Nizan ahcun 63,247 phan cang. US kan President nih a mah min thatnak caah "Virus hi kan tei cang. Virus hi 99% cu zeihmanh harnak a pemi a si lo" tiah a ti. Cucu si sehlaw a tha tuk ding a si nain, "A chimmi hi pakhat hmanh an si lo" timi kha a mah White House i virus lei tuanvo latu bik Dr. Anthony Fauci le CDC Director hna chimmi ah a lang ko.

Dr. Anthony Fauci hi Pre. Ronald Reagan chan in a tu President tiang President 6 chung ah US ah bochan bikmi doctor a si. Chonh khawhmi zawtnak lei ah a thiam hngal bikmi le lutlai bik doctor a si. President kip nih minthatnak an rak pekmi a si. Bia dik le biatak a tanh zungzalmi a si caah, President kip nih an duh i, an bochan. Asinain Coronavirus kong ahcun a tu President Trump he hin, an an bia aa kalh lengmang. Rian a tuan ti kho lo. A ruang cu President duhning in bia a chim lo. USA thil sining kha a hmuh ning le a theih ning tein dik tein a chim caah President he an riantuan ning le biachimmi hi aa kalh lengmang nak a si.

Dr Anthony Fauci nih a chimmi cu, Covid-19 hi, "U.S nih hin za ah za in a control kho rih lo. Cucaah nikhat ah mizaw a karh ning hi 100,000 kan phan te kho men" tiah a ti. Cucu White House nih a biachimmi hi an duh bak lo caah, heh tiah an doh. Cucaah President zong he zong bia-elnak voi tampi a um cang. Pre. Trump hi a pawinak bik cu, doctor le scientist tu hi a mah duh ning in biachim hna seh timi a duh. Rungrul kong a theimi doctors le scientist nih a duh ning in an chim lo tik ah, heh tiah a doh hna. Cucaah a tu lio US cozah hruainak hi cu, a pawi taktakmi dirhmun a si. Kawlram NLD cozah hmanh hi Covid-19 kong ahcun a tluk hna lo. Hihi cu biadik a si.


Dr. Anthony Fauci hi, mi za taktak a si i, a chim pehmi cu, "Mizaw hi an karh taktak. Nikhat ah mizaw 20,000 in 40,000 le 50,000 ah an karh. Cucu a let hnih lengmang in a karh. Cucaah a let hnih in na hei arh than ahcun cucu 100,000 a si ko" tiah a ti. Dr. Fauci hi hmuntonmi kum tampi ngeimi a si. Amah nih hin, USA hi August ahcun a tlawmbik ah 140,000 kan thi te lai tiah a rak ti. A chimmi bia hi US hruaitu nih an rak duh lo. An rak el peng. Asinain August thla a phak hlan ah 140,000 renglo kan thi cang. Mifim le a theimi hna bia pawm lo le doh peng hi thil tha lo a rak si.

Amah chan chungah H1N1 a chuak. SARS, MERS le EBOLA an chuak. Atu Covid-19 a si. Thil tam tuk a theimi le hngalmi a si. Amah nih ruahnak a rak pek ning hna in, US cozah nih Covid-19 hi rak control hna sehlaw hi tluk in zawtnak hi a karh hrimhrim lai lo ti a si. Dr. Fauci nih a ti pengmi cu, "Covid-19 hi a karh tuk rih caah, rian on hi a za rih lo. A reuh deuh hi van ngan ta a hau" tiah a ti peng. Sihmanhsehlaw President le State governor tampi nih an duh lo. An el peng. Cucaah tu chun ni ahcun USA hi Covid-19 in a zeiti hmanh in control khawh a si ti lo.

New York Times poll an tuahmi ah mipi nih a ho dah nan zumh deuh Dr. Anthony Fauci maw, President Trump dah? timi an hal hna i, 67% nih Dr. Fauci kan zumh deuh tiah an ti; 26% nih Pre. Trump kan zumh deuh tiah an ti. Covid-19 hi US politics ah buaipi ngai a si cang. Pre. Trump zong hi a tu tiang ahcun, Covid-19 tha tein an control khawh lo mi ruang le zawtnak a karh tukmi le mithi an karh tukmi le amah White House doctor lila Dr. Fauci a dokalh pengmi ruangah, mipi nih an duh lo chin lengmang. Hi tining tein Covid-19 a karh i, rian ngeilomi an tam ko rih ahcun 2020 Election ah tlin lo khawh a si.

Nihin ni ah Covid-19 hi State 36 ahcun 5% in a karh ti a si. State 40 ah a karh lei a panh cuahmah rih. A zual bik cu California, Texas, Florida, Oklahoma, Arizona hna an si. Nihin ni ah a karh cuahmah rih ko.Kan hnu zarh Nilini ah U.S Thlanglei le Nitlaklei hi an karh khun. California, Florida le Texas fonh in, Nilini nikhat chung ah mizaw 30,400 an karh tiah report an tuah. Nai Zarhpini ah Florida State pakhat lawng ah mizaw 15,300 bak an karh. A liamcia ni 7 chung hi, USA ah hin nikhat ah mizaw thar 53,699 cung lengmang an karh ti a si. Zarh hmasatnak in, kan hnu zarh ah hin 17.5% an karh deuh ti a si.

Nai Nikhatni ah U.S ram chungah 61,492 an karh i, a karh tambik a voi hnihnak a si. Texas, Florida le Georgia hi, rian hnu bik kharmi le hawihlan bik on mi an si hna. California zong hi, beach a tam i, khua a lum caah, mipi kha inn ah an i benh kho lo. Hi State pali ah hin, mipi hi hren khawh an si lo. Adonghnak ahcun a zual bikmi state ah an tla hna.

Jacksonville khua hi, May 4 ah hin mizaw 1,011 lawng an um nain June 11 ah 1,770 an phan. Nai Nihnihni ah 12,548 an phan. 2020 Republican Convention tuahnak ding caah Charlotte nih Covid-19 ruangah an cancel caah Jacksonville hi an thim tharmi a si. Hi tining tein zawtnak a karh ahcun convention tuah ruang ah a zual te lai tiah ruah a si. Nai Zarhpini ah Florida State pakhat lawng ah mizaw 15,300 bak an karh caah, a zapite mizaw 291,629 an phan. Mithi zong an karh.

Nihin ni tiang ahcun USA Today nih report a tial ning ahcun State 32 hi Spring lio i zarh khat chung a rak karh tukmi nain, nizan Nihnihni a karhmi hi a sang deuh tiah a ti. Zawtnak a karh bikmi state 22 hna cu: Alabama, Alaska, Arkansas, Florida, Kansas, Louisiana, Missouri, Montana, Nevada, New Mexico, North Carolina, North Dakota, Ohio, Oklahoma, Oregon, South Carolina, Tennessee, Washington, Wisconsin le Wyoming hna an si.

A cheu state cu a cheu khuapi ahcun ICU ihkhun le sizung ihkhun hi an lawng setsai lo ti a si. Voikhatte cu Houston i ICU ihkhun hi 0% a lawng tiah an ti. Cu tluk cun zawtnak fak a tuarmi an rak tam. Hi zawtnak hi tih a nun tuk caah nihsawh ding le daithlan ding a si lo. Mino tete le mi ngandam zong an thi ko. A paralyze mi le sizung chiah hmanh aa theilomi an tampi. Ni 75 zawmi le ni 20 hnu lungfimmi an tampi. Cu tluk tihnungmi cu a cheu cu zei ah an rel bal lo i, a pawi taktakmi a si.

Ohio hna cu hlan ah zawtnak an control khawh ngai nain, rian an van on hnu le lamzulhnak a um hnu in a karh. Kan Governor ruahnak kha an zul duh ti lo. Health Director nu Dr. Amy hmanh aa ban phah. Cucaah zawtnak a karh ciammam i, a tu cu vantawng in kan kai. Cucaah kan Governor DeWine nih "Ohio hi Florida le Arizona state bantuk kan hawih ziahmah" tiah a ti.

June 9 ah hin, Florida le Arizona hi nikhat ah mizaw 1,200 tluk lawng an rak um. A hnu thla khat July 12 ahcun Florida cu nikhat ah 15,300 an phan cang. Arizona cu nikhat ah 3,400 an phan" tiah Gov. DeWine nih a ti. Ohio hi nihin ni ah 69,371 mizaw an si i, 3,683 an thi cang. Hlan ah India hi Ohio nakin an tam deuh tawn i, a tu ahcun India cu 53,370 an zaw i, 2,785 an thi.

An karhnak a ruang aa dang cio nain, an puh cemmi cu (1) Rian tuan tuk on mi; (2) Lock down tha tein tuah lo mi; (3) Lock down lio ah rian on duh ruang ah lamzulhmi; (4) George Floyd thih ruang i lamzulhmi ruang; (5) Social distance zulh lo mi; (6) Minung buut lo dingmi a si ko nain beach an kalmi, party an tuahmi, mibu pumhnak an tuahmi hna le (7) mipi nih hmurhuh huh an duhlomi ruang a si an ti.

Doctor Anthony Fauci nih hin, a hram thawk tein Mask hruk a herh tiah a ti peng nain, Pre. Trump hmanh nih hmurhuh huh a duh lo. Hi ruang hmanh ah an thinlung an i hmu thiam lo. Naite lawng in an ti tuk caah, Pre. Trump nih hin, hmurhuh a hman. Ram hruaitu bik nih an doctor chimmi ngai lo in, hmurhuh a hman duh lo tik ah, a mah a tanhtu mipi tampi nih an i hup duh ti lo. Hmurhuh kong hmanh ah tapaohhmoh an huam cang. Cucaah Presideng hmanh nih a duh lo tik ah, mipi nih a duhlomi an rak tam tuk tiah ti a si. A tu lawng i hruk a thawkmi cu a tlai tuk hringhran tiah an ti.


USA ah nilin le a zual. Covid-19 le a karh chin lengmang rih. Vawlei pumpi ah 13.6 million an zaw cang i 586,845 an thi cang. US ah 3.6 million an zaw cang i, 140,000 an thi cang. Vawleicung pumpi mizaw cheuli cheukhat deng hi USA ah an si. New York ahcun 430,000 renglo an zaw i, 32,495 an thi. Hi state hi mizaw le mithi tamnak bik a si. A tu lio mizaw tambik state 10 hna cu New York, California, Florida, Texas, New Jersey, Illinois, Arizona, Georgia, Massachusetts le Pennsylvania an si. Hi state hna ah hin, minung an tam caah zawtnak zong hi a tam khun ve. Kan nih Ohio hna cu Red Alert (3) ah County 7 hi a kan chiah i, mipi lak kal paoh ah hmurhuh huh ding ti a si. Huh lo ahcun a voikhatnak ah $25 dantat khawh a si cang. A voi hnihnak cu tam chinchin in tat a si.

A pawi tukmi cu hihi a si. USA ah sianginn on a za deng fawn. Sianginn an van on ahcun khuasik a tla chawm lai. Khuasik cu Flu um caan a si. Hi Covid-19 hi Flu caan ah kakuaise a chuah khawh lo i, damnak sii zong tha tein a chuah lo ahcun, USA hi harnak tampi a tong kho te dingmi a si. Nihin ni tiang damnak sii an sermi hna hi, 100% in a thami an si deng rih lo. Kakuaise zong a tha timi pakhat hmanh a chuak rih lo. An hniksak lio lawngte an si rih hna. CDC nih an cohlan cangmi Remdisvir zong hi a tha bak timi a si rih loh. A man a fah tuk fawn caah, insurance ngeilomi caah hman ding hi a fawimi a si te lo men lai.

Covid-19 hi a Coronavirus phun khat a si i, a ci aa dan deuh caah a kong theih a har ngai. Cucaah khamnak si ser zong an i harh. Damnak sii ser zong an i harh ko. Pathian nih dah hi zawtnak hi a lohter ti lo ahcun minung lei kap cn tei awk a har ngaingaimi a si. Scientist le doctors nih Covid-19 khamnak le damnak sii an chuah khawh lo ahcun 2020 khuasik hi zeidek kan lawh cio te hna lai? US Election zong hi zeidek a lawh te lai? Biakinn pumh khawh zong hi zeidek a lawh te lai?

July 21 (Tuesday) ah US ram pumpi ah Covid-19 in minung 1,000 an thi. June thla chuakka in ni nikhat ah minung tambik an thih ni a si. Minung tambik an thih hi April thla ah a si i, ni nikhat ah 2,000 cung sau nawn an rak thi. April in mithi duhsah tein an zor i, May ahcun 1,300 an thi i, June ahcun 800 an thi tiah Reuters thawngthang ah an chim.

Ruak chiahnak truck (San Antonio, July 21)

Kan hnu zarh dongh July 19 ah Nisarih chungah miung 5,200 an thi i, mah hlan zarh ni sarih chung thimi nakin an tam deuh i, mithi tam ah 5% a kai deuh ti a si. July 21 ning ahcun USA ah 142,000 an thi cang. State 21 ah mizaw an karh i, Florida, Arizona le Texas hi an zual bik. Texas State ummi San Antonio khua ahcun ruak chiahnak khan ah ruak an i tlum ti lo caah, truck lianlian an hlan i, a chungah thlikik an thlah i cucu ruak chiahnak ah an hman cang.

Pre. Trump nih "Zawtnak hi a zor lei a si. Tih a nung lo. A mah tein a zor te ko lai" tiah a ti i, mipi lungthatnak tampi a pek hna nain, nihin ni tiang ahcun a zual lei a panh rih. "Hmurhuh zong huh ding a si lo. Hmurhuh huh hi a ral chiat caah a si" tiah Joe Biden zong a rak nihsawh, a rak sawisel len nain, a tu ahcun mipi nih an ti tuk cang caah aa hruk ve cang. "Hmurhuh cu miphun dawt a si" (patriotic) tiah a ti cang. Hmurhuh huh hau lo a timi pawl tampi an zawt caah, a tu ahcun "hmurhuh a herh bak ko" tiah a timi celebrity an tam tuk cang.

President nih "hmurhuh tha a pek lo mi, Covid-19 hi zei a rel lo tukmi le biapi ah a chiah lo tukmi, sipuazi le rian on zawkzawk hi biapi tuk ah a chiahmi, rian on lo lio caan ah tapaih a hmohmi hna tha  a pekmi hna, Governor pawl he rian an tuanti khawh lo mi, Covid-19 testnak tuah zong tha a peklomi le US doctor ah an bochan cemmi Dr. Fauci ruahnak le CDC ruahnak a lak duhlomi hna hi, Covid-19 a karh tuknak le an tei khawhlonak a ruang bik an si tiah mifim tampi nih an ti. Scientist le doctors ruahnak la lo in, a mah duhning in Covid-19 a tawlrelmi hi a pawi bik a si.

Worldomerter tuaknak ahcun July 21 ni ah vawleipumpi ah minung 15 million an lonh cang i, 619,410 an thi cang. USA hi mizaw tamnak bik a si i, tu chun ah 4 million an lonh ve. Mithi zong 144,953 an um tiah an ti. USA dirhmun hi tih a nung taktak rih. Cucaah Covid-19 hi zei rel lo in um ding hrimhrim a si lo. Biatak tein i ven a herh.

Nihin ah USA ah minung 1,100 Coronavirus in an thi chap i, May 29 hnu ah ni nikhat ah mithi an tam bik ni a si than. Thil pawi taktak a si.

Chimh a rak ngai deuhlomi ramkulh paoh hi a tu mizaw an karh ko. California zong hi chimh an ngai lo. Texas le Florida le Arizona zong hi chimh an ngai hna lo. Coronavirus hrimhrim hi zei ah an rak rel lo. Cucaah nihin ni ahcun California hna cu an i chuahsual bak ko cang. New York nakin mizaw an tam deuh cang i, USA ah Covid-19 mizaw tamnak bik No.1 a si cang.

California ah hin, minung 39.51 million an um i, cu chungah Covid-19 an hniksak khawhmi hna hi 6,664,998 lawng an si rih. Tu chun ah mizaw 12, 807 an um caah, an zapite 413,576 nih zawtnak an ngei cang. Minung 7,870 an thi cang tiah July 22 ah Covid-19.CA.gov ah cozah nih an tial. Cheu nga cheu khat tluk lawng ah zawtnak an hniksak hna i, an zapite hniksak ahcun a tam chinchin lai.

Tu chun July 23 ni ah, doctors tampi nih US cozah nih rian hi khar than ding le Covid-19 mizaw thlawp tu hi biapi deuh ah chiah ding tiang in politicians pawl an nawl hna ti a si. President Trump nih Jacksonville tuah dingmi GOP Republican Convention zong tu chun ah a cancel cang. Nihin ni ah Covid-19 zawtnak a um ka in, Covid-19 zawmi sizung kaimi hi an tam bik ni a si an ti.

Nihin ni tiang thil sining zoh ahcun, Virus hi a karh lei a panh lawng silo in, a voi hnihnak nih US hi a kan tawng sual lai maw timi an phang ko. Tu chun nih zawtnak le mithi karh ning ruah ahcun thinphang ngai a si ko rih. Hi tin zei can tiang dek kar kan hlan te hna lai? Khusik hna nih a kan tlak phuat sual lai timi phan a um ko!

Pakistan Ram Ah Covid-19 Ruangah Vanlawng A Tla

Coronavirus ruangah vawleicung ummi lawng an thi lo. Tilawng cung khualtlawng le tilawng ralkap zong an zaw i, an thi. Inn ummi zong an thi i, sizung ummi zong an thi. Khuachung ummi zong an thi i, khual tlawngmi zong an thi. Cu lak ah khuaruahhar cemmi a simi cu, "Coronavirus ruangah Paki

Motor mawngh lio ah biaruah tuk a tha lo. Hnacheh tuk a tha lo. Telephone chonh tuk zong a tha lo. Thluak a pial kho. Khuadang ruah sual khawh a si. Cucu "distract" ti a si "Lungthin pial sual" timi a si. "Lungpial sualmi motor mawngmi" ruangah USA ah hin khawndennak le thihlohnak tam tuk a chuak cang ti a si.

Khuaruahhar ngai a simi pakhat cu naite May 22 ah Pakistan ram Karachi khua i, vanlawng Airbus
A320 timi a si. A320 cu Lahore khua in Karachi ah a rak zuangmi a si.


anlawng a tum lio bak ah hin, a paw le vanlawngbual aa hnurmi ruangah meicil a chuak thluahmah ti a si. Vanlawng hi vawlei a phak hnu ah cungah zuan than aa tim nain, a tlai tuk cang caah, a zuang kho ti lo i, minung umnak area ah a tla. Vanlawng riantuanmi hna le khualtlawng an zapite 99 aa citmi an si i, 97 an thi; minung pahnih-ngakchia nu te le pa pakhat-lawng vanlawng rawkmi chung in an chuah hna. Vanlawng cu mei in a kang dih. Vawlei ummi hma an pu i, pakhat cu a hnu ah a thi. Minung ruak cheukhat cu lak awk zong an tha lo. An i rawk dih. Minung zapite thimi 98 an si.

Karachi airport ah a tum lio le meici a chuah lio

Pakistan ram vanlawng lei tlaitu Ghulam Sarwar Khan nih "Vawlei in vanlawng chaktlaitu (controller) hna nih pilot kha, "Nan zuan ning a sang tuk. Airport nan phak deng cang" tiah voi thum bak ralrin an pek nain, a ngai lo. A ruang cu "coronavirus kong an caih caah a si" tiah a ti. 

Pilots Captain Sajjad Gul hi vanlawng sau ngai a mawng cangmi hmuhtonmi tampi a ngeimi a si i, "ka tumter khawh ko lai" tiah a van leh hna. Cun "coronavirus kong cu an caih than" tiah a ti. Coronavirus nih cun vanlawng a tlakter lo nain, coronavirus ruangah vanlawng a tla ti khawh a si. Coronavirus hi rak um hlah sehlaw, buai tuk zong in a kong caih awk a um hnga lo. Coronavirus nih cun kan vawleicung hi lamkip in sunghnak a ka pek ko.  

Coronavirus kong buai ngai in bia an i ruah caah, pilot nih vanlawng a tum lai ah vanlawng ke thlak a philh sual. Auto pilot zong nih "vanlawng ke thlak na philh" tiah a chim ko nain, zeirel lo in a um i coronavirus kong cu an caih thiamthiam a ti. Mr. Khan nih a timi cu, "Pilot hi a thiam tukmi a si caah aa zuum tuk sual ee" tiah a ti. 

Airport an van tum tikah, a ke a um ti lo. Vanlawng cu a paw in a lawn cang. Cuaah kaiter an i zuam nain engine pakhat hnu pakhat an i rawk cang i, a kai kho than ti lo. Cu ti cun minung umnak sang ah a van lan i, inn a va pah. Vanlawng hi a seh le a chunglei tlamtlinlonak zeihmanh a um lo ti a si.

Vanlawng hi vanlawngbual in nautical meng 10 a hlatnak a phak tik ah hin, a tlawmbik ah pe 2,500 niam ah phak ding le a ke thlak ding a si cang nain, pe 7,200 ah a zuang lio ti a si. 

Khualtlawngmi tam deuh cu Karachi ah a ummi chungkhar tlawn ah a kalmi an si. Covid-19 ruangah thla hnih chung innchung ah an i erh hna i Eid al-Fitr timi Muslim puai ah kalmi an si ti a si. Chungkhar ton ruah a kalmi an si nain, ngaihciat nak tu in an nunnak a liam hna. 

Airbus a va tlak lio

Nihin ni ah Paskistan cu Covid-19 in minung 253,604 an zaw i 5,320 an thi. Pakistan a tu lio ah Covid-19 zawtnak a tam bikmi 12 nak ah a um. 

Karachi airport ah hin a tu lawng vanlawng a tla lo. 2010 ah a rak tla bal i, minung 152 an thi. 2016 ah vanlawng engines pahnih a kang i minung 48 an thi than. Pakistan Aviation minister nih a chimmi cu launak chinchin a si. "Pakistan ram i vanlawng mawngmi 40% cu license a lem in mawngmi an si" tiah a ti. License a ngeimi pilot mawnghmi hmanh tihnung va si kaw, license lem  ngeilomi vanlawngmawng mawnghmi vanlawng cit cu zeitluk tihnung dah a va si hnga? 

A himmi hna pahnih-ngakchia nu te le hi pa lawng hi an him

Vawleicung cu khawika paoh thihnak a si ko. A bik in vanlawng le motor ah thih a tam khun. Cucaah motor mawngh tik zong ah, hnachet tuk le driver hna lungtuai viar in, biaruah lo ding  a herh tuk. Zeicatiah minung kutke, mit le hngalhnak hi thluak nih a chak a mermi a si. Thluak kha a buai tuk ahcun mit le kut kha, thawngthanh a tlolh khawh i, fawi tein accident hi tawn khawh a si caah, motor mawngh lio ahcun hnachet tuk le tlawkbur in um lo a tha. 

A230 pilot zong hi hawi he hnachet tuk in bia rak i ruah hna hlah sehlaw, mah babtukk accident zong hi an tong lo men ko lai. Zeihmanh va si sehlaw, hi Airbus A320 accident ruangah minung 98 nunnak a liammi cu sungh le zatlak taktak a si. 

Bible nih "Hi vawlei hi cu kan khualtlawnnak ram a si" tiah a timi hi a rak dik tuk. Mi tampi cu khualtlawnnak in mah khua le inn phan ti lo in, zungzal kan khua tu ah va lanh colh a si tawn timi kha, Karachi vanlawng accident nih a fianter ko. 

-------------------------------

Zohchihmi ca

1. Pilots Discussed Coronavirus, Ignoring Alerts Before Pakistan Crash, Officials Say

https://www.nytimes.com/2020/06/24/world/asia/pakistan-plane-crash-coronavirus.html

Thihnak Nelrawn

Tangnga ka kai rak kai ka in ka uar bikmi subject pakhat cu "Geography" hi a si. Cu geography ahcun vawlei muihmai umtuning, tiva le horkuang, fingtlang, tupi, thetseram, thingram kong, khua, lamsul, ramri, khuacaan le rili kong tiang in kan rak cawn. Ram kip minung an ram sining le pawcawm kawlhawl ning zong kan rak cawn.

Cu lak ah ka thinlung a ka hlang cemmi pakhat cu "vawleicung ram a lin bikmi le a kik bikmi; a thuk bikmi rili le a sang bikmi tlang" tibantuk "a bikbik" pawl hi ka rak uar ngai. Cu lak ahcun kan rak cawnmi pakhat cu "vawleicung a linhnak bik" timi hmun kong kan rak cawng. Cu lio ah a linhnak bik timi hi, Africa hlah maw a si rua lai ka rak ti nain, Death Valley timi USA tu hi a rak si timi kan rak theih tik ah, ka khuaruah a har ngai. A ruang cu USA cu a kikmi ram ah ka rak ruah caah a si.

Thihnak Nelrawn

USA hi a kauh caah thil a tling tuk. A linh tuknak zong a um. A kih tuknak zong a um. A rawnh tuknak le tlang a san tuknak zong a um ve. USA ram hmuh ah hin, Pathian thil siam a tlin khunnak le a that khunnak le USA hi Pathian nih "a rak sersiam hringhran ko" timi hmuh khawh a si. An ram hi a rak tha tuk i, Thihnak Nelrawn timi hman hi, a rak tha tuk rih.

Vawleicung ah a linhnak ram tampi a um. Africa te hna, India le Pakistan te hna, Middle East te hna hi an si. Asinain a linhnak bik hmun taktak cu Death Valley timi hi a si. Death Valley timi a sullam cu "Thihnak Nelrawn" timi a si ko. Hi hmun hi, a linh tuk caah, "minung thih khawhnak tluk in a linh caah thihnak nelrawn" tiah min an sakmi a si.

Thihnak Nelrawn timi Death Valley

Thihnak Valley cu zeitin dah a si?

Thihnak Nelrawn tiah min an saknak hi a ruang hi tin a si. Ram zohtu (pioneers) pawl hi, 1849-1850 ah hi ka area ah an rak tlau. Khuasik a si. Harnak fak tuk an tong. Kan thi dih rua lai tiah an rak ruah. Hi nelrawn hi kan thlanmual pei a si ko lai hi tiah an rak ruah. Cucaah Thihnak Nelrawn tiah min an sak. An mah lak ah pakhat lawng a nunnak cu a rak liam ti a si. Cucaah Thihnak Nelrawn tiah min an saknak a si.

Thihnak Nelrawn aa dawh tukmi hmun a si. A min rup in tih zong a nung taktak. Hi Thihnak Nelrawn hi, California Nichuahlei ummi Mojave Desert chaklei ah a um. The Great Basin Desert ramri ah a um. Hi hmun hi, vawleicung ah a lin bik timi hmun pakhat a si. Middle East le Sahara thetseram hna he hin, a lin bik timi hmun a si.

Rili in a san              : -282.2' a sang (Rili nakin a niam deuh tinak a si)

A kauh                       : 3,000 killi meng (7,800 km2)

A niamnak bik hmun: Badwater Basin

A linh bikmi degree:   56.7 C (134.06 degree F)

Thihnak Nelrawn hi tih a nunnak bik thil pali a um. A linh tuk caah thih khawh a si. Cun khuasik ahcun a kih tuk caah thih khawh a si. Cun tlang nih an kulh caah ruahlo pi in ruah a tuh tuk caan ah tilian in thih khawh a si.

Thihnak Nelrawn ah hin, minung tlawmte an um. Riantuanmi an si. Khua a hmunmi pathum lawng a um. Cu hna cu Stove Pipe Wells, Furnace Creek le Scotty's Castle timi an si. July 10, 1913 ah hin, hi Furnace Creek ah hin thli a linh hi degree 134 degrees a rak phan. Cucu vawleicung ah a lin bik timi record a si. 212 F ah tii hi a tlok i, degree 134 ahcun tii hi a lum tuk cang. Tonngh ngam a si ti lo. Hi hmun hi kum khat ah minung 1.2 million nih an va len lengmangmi hmun a si. Hotel zong a um i, rem tein riah khawhnak a si.

Hi hmun hi a linh tuk caah, nizan Rinni zong degree 124 F a phan ti a si. A ra laimi zarh zong hi a lin taktak lai ti a si. CBS News nih report an tialmi ah, nai Zarhpini ah Death Valley i Furnace Creek khua a linhnak cu degree 128 F a phan i, vawleicung pumpi ah 2017 hnu ah a linh bikni a si tiah an ti.  2015 in 2019 tiang hi vawleicung ah a linh bik kum hna an si i, 2020 hi a linh bik kum a si te men lai tiah ruah a si i, Thihnak Nelrawn zong hi a lin chin lengmang ko lai.

Oasis timi cerh tiput umnak ah riahnak ah khua zong an um ve

Thihnak Nelrawn ah hin, saram a nung khomi an um ve thiamthiam. Cu hna cu jackrabbits, thetseram chungchep, chuckwalla timi a vakmi saram, sidewinder rattlesnake timi a si a a tak tukmi rul hna an um. Fangs timi a ha a har taktak i a si a tak tukmi rul zong a um rih.

Thihnak Nelrawn hi, a thuk tuk i a pawng ummi tlang sangmi cu pe 9,000 hna an sang. Thli le ruah nih a pawng hrawng vawlei le lung a ziah peng hna i, nelrawn ah vawlei dip a kalpi hna caah, a nelrawn hna cu vawlei vor nih a chilh pah ve. Hmun cheukhat cu a thuk chin lengmang i, tlang zong an sang chin lengmang ve ti a si.

Thihnak Nelrawn hi a linh tuknak a ruang cu ruah a hmuh lo caah a si. A ruang cu tlangthluan sangsang pali nih an kulh i, ruah an phenh caah a si. Cu thlangthluan hna lakah Sierra Nevada le Panamint Range timi hna an i tel.

Oasis timi hmun ah hotel thatha zong an um

Hi tluk linhnak hmun ah tichuak Oasis timi zong tampi a um ve

Rev. Dr. Robert G. Johnson innchungnu thih lio ah ruak thlah ah ka kal ve. Hi hmunhma cung hrawng in kan zuang i, a rocar ning hi chim awk a tha lo. Thingram zong hei hmuh awk a um bak lo. Meng tam tuk chung hi, thingram a um bak lo. Khuaruahhar in a kawng.

Hi hmun hi, khuasik tlaklai le thal chuakka ah tlawn a nuamh bik lio caan a si. USA ah a linhnak bik le a niamnak bik hmun pakhat le aa dawh bikmi hmun pakhat a si caah, tlawn le va zoh a phu ngaingaimi hmun a si.

A min ruah ahcun tlawn ngam ding hmanh a si lo. Tih a nung i tuksapur a si. A min ah Thihnak Nelrawn timi si ko hmanh sehlaw, minung tampi nuam an cennak hmun le an i nuamhnak hmun a si ko caah, nang zong nikhat khat cu phak va zuam ve law, na ngaichih lo men ko lai!

--------------------------------------------

1.  Death Valley Sets record for planet's hottest temperature in years-and the heat wave is forecast to spread

https://www.cbsnews.com/news/death-valley-hottest-temperature-record-heat-wave/

U.S Nilin A Zual Chinchin Lai

Vawleicung khuacaan a um chin lengmang timi hi voi tampi ca ka tial cang. Laimi zong nih, kan umnak cio in hihi biatak tein kan ruah a herh. A bik in politician le hruaitu hna nih tuaktan khun ding a si. Cozah nih "pawngkam kilvennak" hi biapi bik ah chia in, budget chiah in zuam a herh cang. 

Vawleicung khuacaan hi a chiattertu cu minung kan si. Vawleipumpi lumnak timi zong hi minung tuahmi (man made) ti a si ko. Tu zarh USA cu a lin ngaingai. Kan umnak Ohio hmanh a lin ngaingai. Vokhat cu degree 96/97 a phan. A lin ngaingai i, celh a si lo. Khatlei ah Coronavirus zawtnak karh a si i a cheu cu harnak tampi an tong. 

USA states tam deuh cu nai zarh cu an lin viar. Nichuahlei Atlantic Rilikam Gulf Coast in nitlakei thetse ram tiang in an lin dih. Khuapi chung ah linh a zual ngaingai. Dallas-Fort Worth area cu degree 106 a phan lai ti a si. Texas in nitlaklei thetse ram hrawng ahcun degree 120 a  phan lai ti a si. Hi tining tein nikhua linh hi a kai ahcun 2100 ahcun Dallas hrawng hi nun a har ngaingai te lai ti a si. 

US nitlakthlanglei hi a linh tuk caah, tu kum hi a linh bik kum a si lai ti a si. Tuscon, Arizona cu tu chun Zarhpini hi degree 113 a lin ti a si. Phoenix cu 116 a si i, Las Vegas cu 110 a lin. Hi tining tein ni a linh chin lengmang ahcun, Phoenix hrawnghrang zong hi 2050 ahcun nun a har ngai lai ti a si. 

Nizan ah vawleicung a linhnak bik Death Valley cu degree 124 a phan. Death Valley hi vawleicung ah a linhnak bik a si i, voikhat cu degree 134 a rak phan. July 10, 1913 ah Death Valley hi degree 134 a rak lin bal ti a si.  Death Valley hi California Nichuahlei ah a ummi a si. Ngandam lo mi, ngakchia le tar cuh luh ah ralrin taktak a haumi hmun a si. A linh tuk caah an thi sual lai ti an phan caah a si. 

Vawleicung a linhnak bik hmun "Death Valley" 

A linhnak lei kong ruahnak petu hna nih, Texas chung vialte le Louisiana chung viale ngacha le Mississippi ram tam deuh, Alabama, Oklahoma le New Mexico ahcun ralrin taktak a hau tiah ralrinnak ca an chuah. Nizan ah Albuquerque cu nizan ah degree 101 a sa i Oklahoma u 106 a sa. Roswell, New Mexico cu degree 111 a lin. Amarillo te hna zong nizan ah degree 109 a lin i, Amarillo in nichuahchaklei meng 40 hlatnak ummi, Borger cu degree 116 a lin. Amarillo in nihcuahlei ummi Oklahoma city cu hmun khat ahcun degree 120 a piah ti a si. 

US Nichuahthlanglei pawl zong hi, degree 90 cung deuh lawngte a si. Jackson, Mississippi, zong degree 109 a lin. New Orleans cu 110 a si. Mobile, Alabama cu 114 a si. US ah hi ti a linh hi a um theng bal lo ti a si. A linh caan zong a sau tuk ti a si. Linhnak kha a san tik ah, a lumnak kha a va sang chinchin i, minung thih khawh a si. USA ah hin, kum chiar in nilin ruangah minung 600 cung lengmang an thi ti a si. Lihnak ruangah a chuakmi Heat Stroke timi tihnung taktak i, mino tete zong thih khawh a si caah, upa le ngakchia le damlomi lengchuah ralrin a herh. 

Kan umnak Columbus, Ohio hna cu a kihnak ram a si nain, nai zarh cu 90 cung deuh lawngte a si. Nai Nilini ah Buffalo, New York cu Canada ramri ummi a si i, a kihnak khua a si nain, nai Nilini cu degree 98 a phan ve. 

USA cu zan ah tlawmte thli a kih caah aa zia deuh. Kawlram bantuk cun a si deuh lo caah, minung caah in khawh ngai a si. Kawlram bantuk in chun he zan he a thli lum sehlaw a celh celh a si hnga lo. A ra laimi zarh zong hi, USA khua tampi cu a lum taktak lai ti a si. A tanglei khua hna hi, hi tluk in an lin lai tiah an ti.

Hi khua pawl hi a ra laimi zarh ah hi tluk in an lin lai

Khatlei ah thin a phangmi cu, ram meikangh hi a si. Nai cikua hmanh ah, Arizona, California, Colorado le Florida ah an kang ngai cang i, ram meikangh hi phan a um taktak. 

Khuacaan lei thiammi nih an tuak tik ah, vawleipumpi hi a lin chin lengmang ti a si caah, 2020 hi vawleicung ah a linh bik kum a si te kho men tiah an ti. Kan chim cia bantuk in vawleipumpi linhnak cu Carbon Dioxide ruangah a si bik i, cucu a ruang cemmi motor le sehzung khu nih a chuahtermi a si. Cucaah vawleicung rumnak le thanchonak timi lila hi vawlei hrawktu an rak si than. Minung kan karh chin lengmang i, motor le sehzung a karh chin lengmang. Cucaah vawleicungpumpi lumnak hi, nikhat khat cu kham khawhlo in a lum te lai i, minung nunnak hi a har te ko lai ti a si.

July 13 ni i US nilinh ning hi tin a si

Nika hi minung kan nunnak caah a herh bakmi a si. A um lo cun a si kho lo nain, kan vawleicung pumpi minung hi khuacaan kong le pawngkam zohkhenhnak kong ah biapi kan ruah lo ahcun, Nika linhnak lila tu hi, ka vawlei rawhtertu a si te ko lai tiah tu chan scientist tampi nih an ti lengmang.

Kawlram khuapi a simi Mandalay, Yangon, Naypyidaw, Monywa, Minkyan, Pakoku le Kalaymyo te hna zong hi an lin chin lengmang cang lai. Cu tikah tii zong a har chin lengmang cang lai. Lai Tlang zong a lin chin lengmang ve lai. Cerh le tiva tii tampi a zor te lai. Cucaah hmailei khuacaan kong ah, cozah nih biatak tein timhtuahnak an ngeih a herh. Budget an chiah i, an i zuam a herh cang. 

Cucaah minung pumpak le chungkhar in siseh, a bik in cozah hruainak in vawleipumpi lumnak hi doh a herh. Cu dohnak ding caahcun motor khu le sehzung khu tam tuk chuak lo ding in zohkhenh a herh. Khatlei ah thingkung tam taktak in cin a herh. Vawlei lawnnak kip, lamkam, innpawng, sizung, sianginn pawng, certual pawng tibantuk vawlei lawnnak paoh ah, thingkung khat tein kan cin ahcun, vawleipumpi lumnak hi kan doh khawhmi a si. 

Ngaleng Timi "Carp Nga" Phunphun

Laimi nih "ngaleng" tiah kan timi nga hi, nga dawh tuk a rak si. A tung a sau. A tleu. A rang. A kenglei tlawmte a nak bantuk in a van tial. A thianghlim i, a thaw taktakmi nga a si. Lairam ah a har taktak cangmi nga phun khat a si. A ci a mit sual lai ti zong phan a um i, Laimi nih ngaleng tlaih hi kan hrial deuh a hau cang. 

Kan ngakchiat deuh lio ahcun, Tipi, Tio le Hriawhva ah a tam taktakmi nga a si. Keu-su tiah an rak timi naleng hna cu, pakhat hi chungkhar ei khim in a rak lian ve. Nihin ni ahcun tiva tii hi an hmet tuk cang caah le nga zong an than hlan in kan thah lengmang hna caah, keusu ngaleng cu an har tuk cang lai. 

Laimi nih cun ngaleng kan ti tikah, phun khatte lawng a sawh. Asinain Mirang nih cun Carp tiah an timi hi ngaleng phun cu a si i, phun tampi ah an then hna. A ngo deuh, a lian phun deuh, a pum deuh, a per deuh le a sau deuh ti in a phunphun in an um. Asian ram ummi carp hi nihin ni tiang an tlaihmi ahcun a lian bik an si. Europe zongah pawng 101-105 tiang lianmi carp an tlaih ve hna.

Laimi zong nih ngaleng kan timi ah hin, a chungmuru ahcun phun tam ngai an rak um ve ko. A hmunhma, a tiva a lianh le hmet, rili he aa naih le aa hlat, tibual a lianh le hmet timi hawih in, an muisam, an ci, an sining le an lianh ning zong a rak i dang i min phun dang ico kan sak hna. 

Laimi nih ngaleng tiah kan timi chung ah hin, "Ngaleng sawhsawh" a um bantuk in, "ngavang, ngaphu, lengphar (fungtial), lole, chawntonh le ngapharh" timi pawl hi, ngaleng timi cikor ah aa tel ding an si.

Grass carp

Common Carp

USA hi an ram chung kokek thil a si lomi zong nih an rak i ziak ngai. Cu lak ah ngaleng timi Carp nga zong nih an rak i ziak. A lianlian an um. Hi an ram Common Carp timi ngaleng pawl hi, Asia le Europe lawngah a rak ummi an si. 1880 hnu deuh vak ah hin, Midwest timi ramkulh pawl umnak ram tiva le tibual ah, lentecelhnak i sio ding caah an rak thlah hna. USA hi an i ziak tuk i, an karh a rang taktak i, a tu ahcun thah cawk lo in an karh.

Cun USA ah a um ciami "bigmouth buffalo" timi nga hi a um ve i, cucu Carp he an i lo ngai. An theidang kho set tawn hna lo. 

Hi ngaleng (common carp) phun hi an karh a rang. An cak tuk. A nu a raimi nih hin a tii hi, 300,000 tiang a tit khawh ti a si. Cucaah USA ah hin an karh a rang taktak i, a tam zong hi a tam taktak. Cucaah cozah zong nih hin, duh paoh in a sio ter ko hna. Hi ngaleng hna nih hin, thil chia an chuahtermi a um pah ve fawn:

(1). Tipuanhnak le cerhsawp lakah an nung kho i, thilnung (species) timi tii le cerh a keumi ram an thah khawh. 

(2). Cerh kha an ei i, an dawp caah ngakhur kha an cetter. Cu pin ah tii an hnomhter i, an nawiter peng.

(3). An ka in phosphorus timi dat an chuahter caah, mancang (algae) timi hi tam tuk an chuahter. Cu nih cun nga dang harnak a pek. Tibual a thurhnomhter i, a hrawh khawh. Tiva hmemi zong a hrawh khawh. 

(4). Tii kha an chiatter khawh caah, tii chung nungmi ram hna a rawhter. Cu ti cun nga le tii tlawngmi va pawl caah eidin harnak a chuahter. 

USA i ramkulh 48 ah hi, Carp hi an um cang ti a si. Hi hna hi tam bik cu tiva, tivate, tibual le vawleidaam timi ah an um. Cun thal chuakka tii lak ah tii an va tiit tawn. Kum khat ah voi hnih thum tiang tii an tit khawh ti a si. An karh ning a ran tuk caah le an lianh tuk caah le tiva, pawngkam an hrawh tuk caah, USA zong ah an i buaipi ngai cangmi nga an si. 

USA cozah nih, hi nga hi tlaih riangmang , ka dang tibual le tiva ah thlah hi an khap. An tlaih I thlah than an duh ahcun an tlaihnak tiva le hmunhma ah na thlah than lai ti a si. A ruang cu a kenkip ah a karh lai i, rawhnak a chuahpi lai timi an phan caah a si. 

Ohio tiva hna zong ah, Carp nga cu an tam ngai. Columbus khualai i a luangmi Scioto River zong ah a lianlian an um. Naite ah kan church member Pu Tluang Za Iap nih pawng 22 a ritmi nga pakhat a sio. Ti thuhnak deuh ahcun hi nak lianlian an um rih lai.

Scioto River ah Pu Tluang Za Iap tlaihmi Carp nga

USA ah hin mah hi nga hi an lianh tuk pin ah an karh tuk. Cucaah tiva, tibual le ngakhur pawl kha a hrawh tuk hna. Tii a hnomhter tuk caah, a cheu ramkulh ahcun Carp thah zuamnak zong an tuah. A lian bik le tam bik thattu hna laksawng peknak tiang an tuah ti a si. Florida ah Kawlram lim an rak thlah sual i, a karh tuk caah limthah zuamnak an tuah bantuk a si. 

USA ah hin Carp thah zuamnak zong a dang lentecelhnak zuamter bantuk in zuamnak an tuah tawn. A ruang cu USA ah ummi kokek nga pawl an ci a mit sual lai ti a phan caah a si. Zuamnak ah an thahmi Carp lian bik cu pawng 60.8 a rit ti a si. Champions a hmumi nga 20 kha a cuai an thlai tikah pawng 393.66 a si i, $25,000 laksawng an co ti a si. 

Redwood Falls, Minnesota in ca an tialmi pakhat ahcun, Minnesota ah Carp a lian bikmi cu June 4 (Sunday) 2017 ah an tlaihmi cu lehmah 47.5 a sau i pawng 61.7 a rit ti a si. Hihi USA ahcun a lian bik tiah ruah a si. USA ahcun an lian tuk ve ko nain, vawleicung a lian cemmi ngaleng sinak cu an co rih lo. Thailand ah hin, a lian bikmi cu an tlaih hna.

Vawleicung a lian bik ngaleng (carp) cu John Harvey timi UK pa nih, June 2019 ah, Thailand i sio a thlaknak ah a rak siomi a si. A sionak hmun cu Bangkok nitlaklei ummi, Chedi Hak khua  ah a si. A min ah "Siamese carp" tiah min san sak. "Siamese" timi cu Thailand tinak a si ko. Cu nga cu pawng 232 (Kg 105) a rit. Cu nih cun hlan deuh I a ngan bik rak timi 101 lbs kha a tei. Laimi pa lian taktak hmanh hi, pound 200 cung kaimi an tlawm I, Siamese ngaleng cu pawng 232 a rih tik ah, Khrihfabu hme nawnmi cu "Christmas donnak" a za ding a si.

Pound 232 Siamese carp (A laipa hi John Harvey a si)

Pahnihnak a ngan bikmi zong Thailand ram ah an tlaih. English ngatlaitu pa Tim Webb timi nih Ban Pong, Ratchaburi, ah pawng 222 a simi Siamese Carp cu September 2016 ah a tlaih ve. Amah hi Palm Tree Lagoon ngatlaihnak company ngeitu a si. Mah nga hi a cak tuk I tlaihnak caah minutes 90 an rau.

Pound 222 ritmi Siamese Carp

Hi nga hi Asia ahcun a thaw ngai men lai nain USA ahcun a thaw tuk lo. A theng deuh. A sa a hak deuh. Hi nga hi USA ahcun lentecelhnak ah an sio deuhmi a si nain, Europe le Asia ahcun sipuazi caah an zuat. USA ahcun a karh a ran tuk caah, pawngkam caah tha lo ti a si. Kan biakinn ngakan zong ah thlah kan timh i, tibual zohkhenthu company manager pa nih "Nan tibual ahcun thlah hlah u. Zawtnak zong a um kho. Cun rungrul zong an um kho. Cucaah tiva dang le tibual dang nga cu la lo in, thiang tein tuahmi company nga tu thlah te u" tiah a ti caah, kan thlah thai lo. 

Lairam ah nga an lotlau chin lengmang. Cu lakah ngaleng hi a har chin lengmang I, ven ngai an hau cang. Nihin ni ah Kawlram nelrawn a chuakmi nga lawngte kan I bochanmi zong hi thil tha a si lo. Lairam zong ah ngakhur lianlian hna ser i zeidang nga zua lo bak in, carp lawngte zuat ahcun rumnak a si kho dingmi a si.

Asinain ramdang ngaleng (carp) hi cu, tiva tu ahcun thlah lo ding a si. A ruang cu kan tiva an hmet tuk caah, Lai Tlang ummi tiva chung nga dang tu a hrawh khawh hna.

Tha tein zoh tik ah, Lairam nga hna hi an hme tuk hna. Ngaleng zong an lian kho ti lo. A ruang cu tii an hmet tuk ca le tili an puanh tuk caah le an hmet tuk caah a si. Lairam ah nga an lianh deuhnak ding caah, kan tiva tii hi nganter deuh le tiva tili nganter deuh hi a herh taktak. Cu ti kan lianhter khawh ahcun nga lianlian zong an um than ve ko lai.

-------------------------------------------------------

Chinchiah

1. Carp thahnak kong tling deuh in rel duh ahcun hi website ah rak leng 

www.bigcarp.news/web/news/record-carp-in-north-america/

2. 61-pounds invasive carp is biggest ever recorded in Minnesota

https://www.twincities.com/2017/06/08/61-pound-invasive-carp-is-biggest-ever-recorded-in-minnesota/

3. British expat catches world’s biggest carp in Thailand

https://thethaiger.com/hot-news/tourism/british-expat-catches-worlds-biggest-carp

https://www.foxnews.com/great-outdoors/thailand-british-man-232-pound-carp-fish

Kawlram Khrihfa Hmasat Bik "U Naw Kong"

CBCUSA nih hin July zarh hnihnak Zarhpini hi Mission Sunday ah kan hman. A ruang cu Rev. Adoniram Judson hi July 13, 2013 ah Kawlram vawlei a rak lamh ni a si caah a si. Tu kum July 12, 2020 zong hi CBCUSA Mission Sunday a si ve lai. A thaizing hi July 13 hi, Judson Kawlram a phaknak in, kum 207 a tlinnak ding a si. Nihin ni ahcun Kawlram ah Khrihfa milu 4.32 million (6.2%) kan um cang. Hihi aa thawknak cu Rev. Judson le a nupi Anne Judson riantuannak in aa thawk i, a pakhatnak bik Kawlram ah tipil an rak pekmi cu U Naw timi a si.

U Naw hi Kawlram ah Buddhist in Khrihfa a cang hmasat bikmi a si. A mah hi mithat lainawng a rak si an ti. Amah hi June 27, 1819 ah Rev. Adoniram Judson nih tipil a rak pekmi a si. U Naw tipil innak ni in nihin ni ahcun kum 201 a si cang. Ngaihchia tuk a si.

Kawlram Missions kong zoh tik ah hin, dot (3) in a um. Judson hlan ah hin, Kawlram ah Jesuit Priest te hna an ra. Roman Catholic zong an ra i, an mission tuannak thawngin minung pakhat hmanh an rak i thleng lo. Cun William Carey a fapa a rak ra. Hi hna chan ah minung pakhat zong Khrihfa an rak cang kho lo. Judson chan lawng in U Naw tipil an van pek caah Kawlram Khrihfa tuanbia aa thleng.

U Naw hi tipil a in ah hin kum 35 a si. Ngatlai a si. Peter bantuk a si ve. A hnu ah thingrian (timber) a rak si. A mah hih Judson nih amah umnak inn pawngte ah sakmi "Zayat" ah thwngtha a chimhnak in Khrihfa a cangmi a si.

Kawlram ah hin, Khrihfa can hi a rak fawi lo. A nupi nih a rem ti lo. Cun innpa nih an rem ti lo. An huatral. Cucaah Judson a zam i, an mah sin ah a um. Amah cu Shwedagon Pura pawngah a umi Cantonment Garden chung tibual Butterfly Lake timi ah Judson nih tipil a rak pek. Minung tampi nih U Naw tipil-in lio hi an rak zoh. A hnu thla li chungah zumtu thar pahnih tipil an rak ing chap. Cu ticun Kawlram ah Khrihfa zumhnak thlaici thar a rak keu. A rak fawi lo.

Judson zong cu Yangon a chuahtak i, Mandalay ah a kal i King Bagyidaw kha Kawlram pumpuluk duhnak paoh ah thawngtha chim khawhnak ding in a va nawl. U Naw zong cu Yangon a chuahtak ve i, cun a lo thai. Biaknak dang karlak ah Jesuh zumtu rak si hi, a fawi lo. Hlawtmi le huatmi si a rak si ko. U Naw zong hi Jesuh Khrih caah, hlawtmi le huatmi ah a rak i chuah. Jesuh nih hi tin a zultu a rak cawnpiak hna i, a cawnpiak ning hna tein zultu hna zong an tuar I, U Naw zong a rak tuar ve:

"Keimah ruangah mi kip nih an in huat hna lai, asinain a dongh tiang fek tein a hmunmi cu khamh an si lai" (Matt. 10:22)

U Naw hi, Rangoon a um lio ah, mi nih an serhsat tuk caah le nawlngeitu hna nih hrocernak a ton tuk caah, Rangon khua a chuahtak i, Avoikhatnak Mirang-Kawl Dohnak (1824-26) ah a thi rua tiah ruah a si.

Hi raltuk nak ah hin, Kawlram an rak sungh caah Kawlram siangpahrang nih a tu lio India ram ummi-Assam, Manipur, Cachar le Jainita hna le Kawlram Arakan Province le Tenasserim taing vialte hi Mirang nih a rak lak dih. U Naw tipil-in lio ahcun a cunglei ram vialte hi Kawl siangpahrang tangah a rak um i, hi lio Khrihfa si hi a rak fawi ding a si lo.

Kawlram Baptist Khrihfabu hna nih U Naw hi a pakhatnak bik Kawlram Khrihfa a si tiah an theihhngalh i, nihin ni tiang an philh lo. Upatnak zong an pek. Lanmadaw Township zong ah hin, U Naw Church timi hi Ralpi Pahnih a dih hnu ah an rak on. A hnu ah cu biakinn cu U Naw Memorical Baptist Church tiah tiah an thlen.

U Naw hi, Kawlram ah tipil ing hmasat cem a si. Cucaah tipil a in ni June 27 cu U Naw Day tiah Kawlmi Baptist Khrifabu nih thlacamnak in an hman tawn. MBC zong nih hin U Naw Sunday hi tuah a si tawn.

Mandalay University a kum khatnak ka kai lio ah, Mandalay Judson Baptist Church hruainak in, Kawl siangpahrang nih Rev. Judson an rak hremnak hmun Inwa Siangpahrang khuarawp ah kan rak kal hna. Judson Memorial lungtum lianpi zong a rak um. Cu ka ahcun Judson le Anne kong le U Naw kong hi a rak kan chimh i, kan zapite in mitthli he kan rak lawi hna. Kan mitthli a rak luang tuk hna i, a zoh hmanh kan rak i zoh ngam hna lo.

Cu ni ahcun kei zong "Ziah ramdangmi hmanh nih kan ram ah Pathian rian an rak tuan i, kan nih ni kan tuan kho ve lai lo maw?" timi hi ka thinlung ah darkhing rin bak in a rak ring. Cu ni cu U Naw timi min hi a hmasat bik ka theih a si.

2019 ah U Naw Sunday zong cu an tuah i, Kawlram pumpi Vice-Pre. Henry Van Thio zong a rak kai ve. VP Henry Van Thio a rak i pumh ve mi a tha tuk. U Naw Sunday hna hi, Kawlram Khrihfami nih kan sunhsak awk ngaingai a si.

Kawlram ah biakinn hlun bik pakhat "U Naw Memorical Church"

-------------------------------------------------------------------
Chinchiah

1. Hi capar hi CBCUSA Mission Sunday lai ah, U Naw upat hmaizahnak caah ka tialmi a si. Pathian nih thuachuah ka pek piak sehlaw, careltu nih Pathian he nan i tonnak si hram ko seh.

2. Hi Wei Yan Aung nih Irrawaddy News ah Kawlca in a tialmi kha Thet Ko Ko nih English in a lehmi zoh chih in tialmi a si.

3. Rev. Judson Philhlonak Lungtum pi cu a lian taktak. Kawlram ralkap cozah nih Irrawaddy tiva ah kan thlak lai tiah an rak ti i, thlak ding an rak timh. Asinain a liah tuk caah an thla kho lo. Cucaah a tanglei kha an cawh i vawlei ah an phum ti a si. General Saw Maung chan ah a si. Mah cu an phum tlawmpal ah General Saw Maung zong a zaw i, a hnu ah a rian a pioh I a thi tiah ca an tial bal. A dik le diklo cu ka thei lo. Judson Memorial Lungpi cu a tu a um ti lo. Vawleitang ah phum dawh a si ko. Kawlram Khrihfami nih hlai than khawhnak lam kawl ding a si.

Zarh Khat Chung Ni Hna An Tuanbia Na Thei Maw?

Mirang le Kawl tibantuk hna cu, miphunpi le tuanbia sau tuk ngeimi an si hna caah, holh le ca an rak ngei hna i, thil min zong hi tam tuk an rak ngei. Min ngeilomi zong min an bunh hna i, cuticun min ngeimi ah an cang hna. Zarh khat chung ah ni (7) a um i, cu ni hna zong cu min an ngei dih hna. Khrihfa kan sinak ah, zarh khat chung ni hna hi zeitindah an i thawk ning a si timi hi theih a herh.

Kan nih Laimi cu Calendar zong thathi kan rak ngei lo. A buaktlak lawng in kan rak ngei i, rihma khiah khawhmi a rak um lo. Zarh khat ah ni zeizat dah um? Suimilam pazeizat dah um tibantuk zong kan pipu chan ah a rak um kho lo. A ruang cu kan fimthiamnak le nunphung ah kha tiang kha then a rak um kho lo.

Mirang an kai hnu lawng in, sianginn kan ngei. Ca kan ngei. Kan holh kha ca chung ah aa tial khomi holh ah tla. Pathian dawtnak le missionaries hna riantuannak thawng in, calendar ngeimi ah kan tla. Missionaries chan hnu lawng in, fiang tein zulh khawhmi calendar kan ngei kho. Mirang Missionaries nih a kan bunh piakmi ni le zarh hna hi a tu ah kan hman hna. A cheu biafang hna cu, Khrifa cang hmasami kan pale pawl an si lai. A cheu cu missionaries phuahmi an si lai. Cu ti cun kan ngeih ballomi ni, zarh, thla tibantuk in min fekfuan kan rak ngei hna. Zarh khat chung ni tete zong min kan van ngei hna.

Mirang ahcun zarh khat chung ni hna hi min an ngei cio. Kawl zong ah an ngei cio. Khrihfa an si hnu ah, Mizo nih khin an phuah cawp ve i,  zarh khat chung ni hna khi min an ngeihter ve. Tahchunhnak ah hi tin an au hna:

1. Nikhatni = Thawntan
2. Nihnihni  = Thawhleh
3. Nithumni = Nilai
4. Nilini      = Nilai-thawhtan
5. Ningani   = Zirtawp
6. Nirukni   =  Inrinni
7. Nisarihni = Zarhpini

Mizo pipunih cun, Nilini hi Ni-nga-ni an ti ti a si. Chanthar mino nih "Nilai-thawhtan" tiah an ti.

Laimi nih cun sianginn kai a um hnu ah, Cawn Nikhatni, Cawn Nihnihni, Cawn Nithumni, Cawn Nilini, Cawn Ningani, Nirukni le Zarhpini tiah kan auh.

Bible ahcun a tu Zarhpini kan timi hi, "Zarh khat chung ah, Ni hmasa bik" (the first day of the week) ti tu in a tial. Lai bible cheukhat zawn ahcun Zarhpini tiah an tial cang ( Mk. 16:1-2; Jn 20:1; Acts 20:7; 1 Kor 16:1-2).

Mirang ahcun a tanglei in zarh khat chung ni hna hi min aa thawknak le an sullam cu an si.

Monday

Latin hlan lio Roman biafang "dies lunae" timi biafang in aa thawkmi a si. "Lunae" timi cu "Thlapa" tinak a si i, 'dies" timi "ni" tinak a si. Mirang holh cun "Moon's Day" tinak a si.

Tuesday

Norse miphun tuanbia (mythology) ah a ummi "Tyr" timi "pathian" min in a ra mi a si. A sullam cu "Tiw's Day" tinak a si.

Wednesday

Mirang holh hlun (Old English) biafang Wodnesdaeg timi in a rami a si. A sullam cu "Odin day" (Odin Ni) tinak a si Odin timi cu Norse miphun tuanbia (mythology) ah a ummi 'pathian' min a si. Hi pathian cu "van le vawlei, minung" a kan sertu pathian a si i, "fimnak, raltuknak, zung-thiamnak, nunpung le mithi hna pathian" a si.

Thursday

Norse pathian min "Thor" in a rami a si. A sullam cu "Thor's Day" tinak a si. "Thor" timi "hreitlung aa put pathian a si. "Khuatur, tektlak, thlichia, a thianghlimmi thingkung le tikam burbuk le thazaang thawnnak he aa pehtlaimi a si. Minung a vengtu, awng-pemhtu le tefa ngeihter khotu a si. Odin he an i pehtlaihnak thawng in, Thor hi unau tampi a ngei i, unau pakhat cu Baldr a si.

Friday

Norse miphun tuanbia i a ummi pathian nu "Frigg" timi in nu-pathian (goddess) a rami a si. Friday a sullam cu "day of Frigg" ti a si. "Frigg" cu nu-pathian vialte lakah hmaisuang bik le min ngei bik a si i, Odin i a nupi a si. "Tefa ngeihter khotu nu-pathian ti zong ah an ruah. Chungkhar, hringtu-nu, dawtnak, thit-umhnak le chungkhar zohkhenhnak nu-pathian a si" tiah an ruah. Van pathian le Aesir i siangpahrangnu timi a si. "Aeisir" timi cu "pathian tampi a si" I, cu lak ahcun "Odin, Frigg, Thor, Baldr le Tyr" an i tel.

Saturday

Saturn timi vawlei ni a si. A sullam cu "day of Saturn" tinak a si. Saturn cu Latin holh ahcun "Saturnus" tiah an ti. Roman biaknak ahcun "thlaici vorhtu siloah thlaici tuhtu pathian" tinak khan a si. Thlai cinmi theipar zunnak le caan he aa pehtlaimi pathian min a si. Greek cinthlaknak pathian "Cronus" timi he aa khat tiah an ti. Saturn cu vawlei pakua lakah pakhat a si.

Sunday

A sullam cu "The day of Sun" ti a si. Old English timi Anglo-Sexon holh ah, Sunday timi hi "Sunnandaeg" tiah an rak tial. Cucu German tuanbia (mythology) ahcun "Nika" hi nu-pathian pakhat bantuk ah an rak ruah. Cucu min tam ngai an rak pek i, "Sunna asiloah Sol" tiah Norse Holhhlun ah an rak ti. Cucu biafang sullam cu "Sun" (Nika) tinak a si. "Niaka pathian ni" a rak si.

Hibi zarh khat chung ni sarih an i thawhkehnak an tuanbia tawi a si. Hi kong hi a buai ngaimi a si caah, ka tialmi hi a tling lo ngai ko lai nain, Mirang nih nih an rak bunh ning hi a dantlang piin fianternak tuah ka duh caah a si. Hi ni hna hi, a tam deuh cu hlanlio German Holhhlun timi Norse Holhhlun in aa thawkmi an si. Norse miphun pathian hna min deuh in aa thawkmi an si.

Norse miphun hi, Chaklei German holh in a holhmi" (North Germanic ethnolinguistic group) an si. An caan cu Early Middle Age timi chan lio ah a rak cak ngaimi miphun an si. Hi miphun pawl holh hi, Indo-European holh aa thawknak a si i, a tu Scandinavian nih an hmanmi German holh pawl an rak i thawknak miphun holh a si.

Mah vial in zarh khat chung ni hna an i thawknak tuanbia cu na fiang ko cang lai tiah ka ruah.

---------------------------------

Chinchiah

1. Early Middle Age timi hi Early Medieval Period ti zong ah an auh tawn. A caan ahcun Dark Age tiah an ti. AD kum zabu 5 nak le 6 nak in 10 nak tiang hrawng hi a si. Hi caan hi, an khuaruahnak a rak thangcho lo ngai lio caan a si.

Tuluk-Kawl Buainak

June 26, 1967 ah Kawl-Tuluk buainak hi Yangon khua ah a rak chuak. Kan ngakchiat lio tuk a si caah kan thei kho lo. Tuluk duhlonak le huatnak ruangah buainak a rak chuak i, Tuluk 30 an rak thi. Tuluk Palaizung, Chinatown le Chinese sianginn hna kha an rak hrawh hna.

Aa thawknak cu, Kawl siangngakchai le Tuluk siangngakchia pawl an i vuakdennak in aa thawk. Cu Tuluk siangngakchia pawl cu, China's Cultural Revolution timi nih a khuhnenhmi hna an si i, Kawlram cozah nih a kham ko hna nain, sianginn ah Mao Zedong tangthlaih an i thlaih. Asiloah Mao's Little Red Book timi kha sianginn le universities ah an rak i put. Cucu Kawl siangngakchia nih an rem lo i an i sikvuaknak in aa thawk. Mao Sedong cu Tuluk ram Communist hruaitu a si.

Buaibainak cu ni tlawmpal lawng a rau nain, Kawlram pumpi khua kip ah a karh. Tuluk Palaizung ah a tuanmi palai minote cu nam in an sawh i a thi. A dang 30 leng zong an thah hna. An motor le innlo zong an rak hrawh piak hna i, mi tampi hman an rak pu. Khuapi tam ngai ah Tuluk duhlonak le buainak fak pi in a rak karh. 

Cubantuk in Beijing khua ah Tuluk minung 200,000 nih Kawlram palaizung hmai ah lamzulhnak an tuah ve. Cucaah Kawlram palaizung riantuanmi zong far in sermi thingkuang pawl kha hlei bantuk in an ser i, bainak fak tuk a chuah ah, an zung hnulei ummi Congolese Embassy ah zam ding tiang in an rak i tim.

Cu bantuk buainak nih, ramdang palai pehtlaihnak tam tuk a rak hrawh caah, 1970 tiang hi Tuluk le Kawlram hi palai pehtlaihnak an rak ngei lo. Micheu nih an ruahmi le chimmi cu, hi bantuk Kawl-Tuluk buainak hi, ralkap hruaitu Gen. Ne Win nih a chuahter hramhrammi a si tiah an ruah. A ruang cu Kawlram ah minung an karh, facang a chuakmi a tlawm caah, mipi cozah cungah an thin a hunmi kha an lungthin le thluak mernak caah a tuahmi a si tiah an ruah.

Thanlyn ah July 21, 1967 ah Tuluk duhlonak an au lio

Ram pakhat chungah miphun pakhat le khat huat le thahnawnnak a chuah ahcun, ram rawhnak bak a si. Tahchunhna ah, Rwanda ram ah a tam deuhmi Hutu le a tlawm deuhmi Tutsi an rak i thah ruangah, an ram hi a rak rawk bak. India ram zong ah Mizo nih Mizoram in Vai an rak vuak hna; Vairam ah Mizo an rak vuak ve hna. Cuticun harnak hi a rak chuak pah tawn. Cucaah Yangon le Mandalay le Lairam khuapi hna zong ah, miphun in huatnak le ralnak a chuahnak hnga lo hi, kham cio kan rian a si. A sualmi minung tu kha upadi ning tein ti i, a sualmi ruangah a suallomi kha i vuakden ding a rak si lo.

January 2, 1931 zong ah Yangon khua ah Tuluk dohnak a rak chuak than i, Tuluk 14 an rak thah hna. Kawl Buddhist phungki kha thal in an kah caah ni 10 chung buainak a rak chuakmi a si. Cu hnu ah Saya San buainak a rak chuak. Cun Kala-Bama buainak zong a rak chuak colh.

Kawlram zalawnnak an hmuh hnu 1967 ah Tuluk-Bama buainak zong a rak chuak than. Cu thil hna nih Kawlram ah minung thihnak, innlo rawhnak le tuanbia chia tamtuk nihin ni tiang a tial. Hi bantuk miphun in huat le thahnawnnak hi, kan ram chung ah a um than tinak hnga lo le a hmunmi daihnak kan ngeih cio ding hi, Kawlram mipi dihlak kan rian a si. A bik in miphun huatnak hi, Khrihfa zumhnak nih cun a duh lo. Cucaah Khrihfa a simi paoh nih cun daihnak tu hi thapek a herh.

Nihin ni ah Kawlram ah Tuluk le Kala tampi an um. Naite ah Kawlram ah Buddhist-Muslim buainak fak taktak in a chuak. Tuanbia hi aa thar chuah tawn ti a si caah, Tuluk-Kawl buainak le Kala-Bama buainak zong a chuah than suallonak ding hi a biapi taktakmi a si. 

-------------------------

Chinchiah

Hi capar hi Wei Yan Aung nih a tialmi kha Irrawaddy News ah Thet Ko Ko nih Mirang ca in a lehmi cherhchan in tialmi a si. Tling deuh in rel na duh ahcun a tanglei website ah zoh khawh a si.

 https://www.irrawaddy.com/specials/on-this-day/day-anti-chinese-riots-erupted-myanmar.html