Lairam Samurai

                                      

 Biahmaithi: Samurai kong hi, cawn lengmangmi a si caah, tam deuh nih theih cia dihmi a si men ko lai. Miphun pakhat tuanbia le nunphung hi a thuh tuk caah, an mah chung taktak luh le nun ve lo ahcun, an sunlawinak hi theih a rak har ngai. Samurai kong zong ah, Japan miphun nih zeitluk in dah Samurai hi an rak upat hna le tihzah hna timi zong, a lengphawthual cun theih awk a har. A ngaingai tiah, “Samurai kong tello cun Japan ram tuanbia a tling kho lo.” Cu tluk a biapimi Samurai kong hi thuk deuh in zoh u sih.

 Ruah Dingmi

              Minung hi, sining (context) a dang cio. Cucaah, tuanbia aa khat ko nain sining aa dan caah, hmuhning le lehning zong aa dang tawn.  Samurai kong zong ah, hmuhning aa lo cio lai lo. Robawm Makazine (chuahhmasatbik Sikpaar 2000, pp173-178) ah Salai Ngun Cung Lian nih tial mi “Laimi Samurai” timi kong zongah, theih ning, hngalh ning le lehning aa lo cio lai lo.
               Catialtu nih, Laimi Krihfa hna, pastor, missionary, evangelist le baibal sianginn kaimi hna  caah, ruah ding tampi a tial i thil tha ngai asi tiah ka ruat. Kan Krihfa sinak ah ruah ding tampi a um. Khatlei ahcun, a catialmi hi asiloning tuk in a tial. Japan ram nunphung, tuanbia, uknak le sining kong a tialmi, zoh tikah a diklomi a tam tuk.
             Catialtu pakhat i a rian biapi bik cu, a dikmi thil (facts) kha mipi pek le theihter hi a si. A diklomi thil (misinformation) kha careltu le mipi pek ding asi lo. Cucu catialtu ziaza (ethics) ah thil biapi taktak asi. Samurai kong zong ah, a dik deuh lo mi thil tam tuk a um caah, mipi caah asilo ning in theihfian sual a fawite.  

Cucaah, hi capar nih aa tinhmi cu, Robawm Makazine i Laimi Samurai kong reltu vialte nih Samurai tuanbia dik deuh in theih le an hmanthlak fiang deuh in hmuhnak ding caah tinhmi a si. Cun Lairam caah missionary, pastor, evangelist hna riantuannak ruang ah Lairam hnu ah a tawn maw? Hmai dah a kal deuh timi zong fiang deuh in hmuh khawh ding hi hi capar nih aa tinh.  

Samurai Thawknak

             Samurai ti cu, “riantuantu” (servant) tinak a si. Duhsah tein an thang i, Japan ram ralkap (worrior) ah an i chuah. Robawm ah, “Samurai timi arak dirh hmasa tu hi Tokugawa Ieyasu a si” (Robawm: p. 173) tiah a timi hi a palh. Ieyasu chan hi, AD 1542-1616 a si (Perez: 55-62, 242). Japan ram tuanbia zoh tikah, Samurai cu Heian Chan (794-1192) in a rak i thawk cang i, culioah Bushi (Chinese holh) tiah an ti hna (Mente:272).

            Kum zabu 12 nak ah, Japan siangpahrang thazaang a der i uknak lei ah a derthawm caah, Samurai timi mibu phundang an rak chuak (Compton’s Encyclopedia: 36). Samurai pawl hi an fim pinah an rak cak tuk cang i, kum zabu 13 nak ah, Kublai Khan rangcung ralkap hmanh kha, Japan ram lut kho lo ding in Japan rilikam in fei le nam he a rak dohkhirh khawh hna (Harries: p.3). Samurai a chuah hi, Tokugawa Ieyasu chuah hlan, a tlawmbik kum 450-500 karh ah rak si cang. Cucaah Samurai dirhtu hi, Tokugawa a si loh timi afiang.
             Tokugawa cu Samurai pawl dinfelnak he, fekte le lungrual tein umnak hnga ding caah, “Bushido” timi “phunglam” (code) sertu lawng a si. Robawm catialtu nih, cu thil pahnih cu, a cawh hna. Cucaah, Robawm i Samurai kong hi, a hram thawkte in aa palh. Thil hi a hram in aa palh ahcun, a lai, a dong a dik kho ti lo.
             Cun Robawm ah, “Samurai pawl cu, siangpahrang pa inn le uknak zung ah khua an sa i, zeihmanh an tuah lo” (Robawm: 174) tiah ati. Hihi “half-truth” zatceu lawng a dikmi asi. A ruang cu “Samurai hi phun tampi an um I, siangpahrang pa inn le uknak zung ah khua an sa dih hna lo.” Cucu theihfian a herh.
             Cupin ah, “zeihmanh an tuah lo” timi zong a dik lo. Samurai cu ralkap an si. Judo, karate le taksa runvennak fimnak thawktu an si. Ram kilvennak caah hriamnam, fei, li le thal hman le raltuk an cawng peng. An ram le ramukbawi kilven hi, an rian biapi bik a si. Ralkap an si bang in ralkap riante kha an tuan cio hna. An zapitein siangpahrang inn kam ah a ummi an si lo.
             Careltu fiannak ding caah hitin kan tial lai. Japan tuanbia zoh tikah, Samurai phun (3) an um. Siangpahrang Samurai, ramukbawi Samurai (chungkhar samurai) le “Ronin” timi bawi le uktu ngeilo avakvaimi Samurai hna an si. “Ronin” pawl hi, an bawipa a thi, an tlaih, an ram an chuh dih hna ti bantuk ruang ah uktu ngeilo ah an cannak asi.
              Siangpahrang nih a mah Samurai kha sinak thatha a pek hna bang in, ramuk bawi nih an mah le Samurai kha an zohkhenh ve hna. Ramukbawi Samurai kha, siangpahrang i Samurai nakin an niam deuh. An reng kai zong a har deuh. Samurai hi atam deuh cu, thlahlawh ah facang in an rak pek hna. A harmi cu an rak har ngai ve.

             Robawm p.173 ah, “Tokugawa siangpahrang a rak si cangka in, raltuk a duh tukmi, “Tozama” pawl, ralvengtu ah a chiahmi “Fudai” pawl le a mah nawl ngeihnak ram chung ah a ummi “Shinpan” pawl vialte cung i uktu le nawlngeimi asi duh caah, Samurai ti in, ral tuk a thiam mi pawl kha, akhawmh dih hna i, a kuttang ah a chiah hna i, sinak thatha a pek hna”- timi zawn hi, fian awk a har.  "Samurai ti in raltuk a thiammi pawl kha a khawmh dih hna" timi zawn hi a dik lo. Tokugawa hlan in, Samurai cu an um diam cang. 

            Tokugawa tuahmi hi, ka fainter ta duh. 1600 hlan hi, Japan ram cu ramukbawi nih an mah le ram cio an uk. Daimyo timi ramukbawi nih ram kau bik an rak uk. Ramukbawi cungah “shogan” (ralbawi/general) a um. “Shogan” cu siangpahrang nih a thim. “Shogan” tampi an i bawm i, Japan ram kha 1192 in 1868 tiang an rak uk. Cu uknak cu “Bakufu” (military government) an ti. Hi lio ah hin, Emperor cu “amin lawng hruaitu” a rak si.

             1600 ah shogan Tokugawa Ieyasu nih ral tambik a rak tei hna i, Daimyo 200 kha a kuttang ah a rak chiah hna. Cu daimyo (rambukbawi) cu facang zeizat dah an chuah khawh? Siangpahrang he zeitluk in dah an i naihniam timi hawih in aphun a rak then hna. Tokugawa Ieyasu nih, amah chungkhar naihniam bik kha “Shinpan,” ati hna. Amah he aa pehtlai mi, zumhbikmi an si. Bakufu he an i tlai. “Fudai” cu Tokogawa he raltuk atang timi le hawikawm zumhmi ramukbawi an si. “Tozama” hi cu Tokugawa he pehtlaihnak an ngei lo. Ral zong an i tu theng lo. An mah hi, zumhlobikmi, “khualeng bawi” an si i, bakufu he pehtlaiahnak an ngei lo.    
            Hi ramukbawi vialte hi, an mahte in a ukmi ramukbawi an si. Tukugawa nih 1600 ah a kawmh dih hna i, Japan ram cu, ram pakhat ah a chiah khawh (Jensen: 40; Japan: a country study: 28). Ram aa fonh hnu zong ah, Samurai pawl cu, umsawh um lo in, an mah le an ramukbawi le an ram kha an veng. Nawlngaite in, Japan ram caah rian an rak tuan. Samurai nih ram le miphun an dirkamh tuk caah, Japan ram cu, Tuluk ral, Mongol ral le Nitlaklei Europe ram hna zong nih an rak tei kho lo (Turnbull cauk zoh). Cutluk in ram a kilvengmi Samurai hi “Zeihmanh an tuah lo, um sawh in an um” timi hi, Japan history ah hmuh ding a um lo. Catialtu phuah cawpmi a si.  
          “The Last Samurai” timi movie aa thlami Tom Cruise cu interview an rak tuah i, “Samurai hi zeitindah na ruah hna?” an ti. Alehmi hna cu, “Movie ka thlak hnu in Samurai tuanbia biatak te’n ka rel i, ka uar tuk hna” tiah a rak ti. Samurai a sualmi an um ve ko lai nain, Samurai taktak cu, dinfelnak hi an nunnak asi. An phung buar angah lo. Buar ahcun mah le mah thah a si. Cu tluk tiang in dinfelnak a dirpimi an si caah, Japan miphun nih an rak upat taktakmi hna an si.

Geisha le Tawzuar

             Geisha timi hi, “zungthiam” tinak asi (Gei=kutzung/arts, sha=mi/person). Robawm catialtu nih, “Samurai pawl cu an um a har tik ah, Geisha timi ‘tawzuar pawl’ sin ah, a thlite in, kal lawng hi an rian a si ko (Robawm: 175) tiah a ti. Geisha hi tawzuar ah a chiah hna. Hihi a palh bak. Geisha hi tawzuar an si lo. An i dang. An i dannak kong hi, Arthur Golden tialmi, “Memoirs of a Geisha” timi ah tling tein hmuh khawh asi.  
             Samurai tuanbia zoh tik ah, “Tawzuar pawl sin ah, a thlite in kal lawng hi an rian deuh cu a si ko” timi bia hi, Japan history ah a um bal lo. Robawm tialtu nih a phuah cawpmi asi. Mi tuanbia tial tikah, adik lomi tialpiak phung asi lo. Cucu thil thalo a si. Samurai chan ah hin, Japan ram nungphung zoh tik ah, hlawhhlangnu sin kal a duhmi cu a thlite in kal aherh mi zong asi lo. Theihfian a herhmi cu, Geisha le tawzuar an i dang. Robawm tialtu nih hin Japan ram tuanbia le nunphung tha tein a theihthiam lo caah, Geisha hi tawzuar tiah min a sakmi hna asi. Hihi apalh ngaingai.

Mente nih hitin a tial: “Kum 1600 hnu lawng in a rak chuak. Hi lio caan ahcun, nuamhternak (entertainment) hi pa umnak inn, hotel le eidindawr te hna ah hin a rak si. Hi ka hmun ah, tawzuar pawl taktak zong an um ve. Geisha pawl tampi cu, chawnhbiak thiammi, midawngtu ah an rak ruah hna. Kum tam a liam tik ah, Geisha pawl cu, an dirhmun a hung fek. Cawnning a sang; phung in an rengh fawn hna. Cuticun Tukugawa Shogunate pennak aa rawh kum 1868 hnu in, tawzuar pawl sining a tla ziahmah i, Geisha pawl an hung sang. Caan tlawmpal ah, Geisha cu fimthiamnak lei zong ah, mipi lak ah a sangbik ah an ichuah. Tawzuar (prostitute) pawl cu, a niambik dirhmun ah an ichuah. Geisha pawl an cawnmi cu, minung nuncanziaza, hlasak, lam, pangpar sersiam, michawnhbiak, lakphakti puai le biazai sak ti bantuk a si. Politician pawl pakhat le khat an izuamnak caah, a larbikmi Geisha hi nupichun tuah khawh an izuam tawn” (Mente: 108-109). Mente nih, “geisha le tawzuar hi an i dang” tiah a ti.” Zeicatiah an rian le sining aa dan caah a si.

Mente tialmi ca zoh tik ah, “Geisha hi nupichun a tuahtu hna cu, mirum milian le chawletchawhrawl le politician pawl an si” ti kan hmuh. Tahchunhnak ah, Japan ram ah an upat taktakmi le Prime minister minthang, Prince Hirobumi Ito  nupi cu, Ume timi Geisha a si. Cu nu cu, chawletpa nupichun a rak si bal. Ito hi, Meiji uknak phunghram (constitution) suaitu ding ah Europe ram ah, 1882 ah an rak thlahmi “upadi” thiammi a si. A rak kir hnu ah, a hawi le he Meiji uknak constitution an rak suai i, 1889 ah an rak fehter. Cuticun Ramthar Japan a rak chuak.

             Prime minister hmanh nih, Geisha a thit ahcun, Geisha hi, an rak sang taktak ti nak asi. Prince Kimmochi Saionji zong, Geisha he an rak iduh. Geisha taktak an rian cu, nu le pa sualnak tuah a si lo. Capo chim le mi nuamhter tu asi deuh! Nu le pa sualnak nan tuah hrimhrim lai lo ti zong asi lo (Reingold:107-108). Cucaah Geisha hi, Robawm ah “tawzuar” tiah catialtu nih a ti bantuk in, tawzuar tiin min pek le hmuh ding an si lo.
            Nihin ni ah Samurai cu an um ti lo. Geisha cu an tam tuk rih. Geisha hi an san ngai caah Samurai nak hmanh in, Japan ram politician le mirum hna caah an lar peng rih. Tahchunhnakah, Japan ram Takashita cozah cu 1989 ah tangka kong ah a rak tlu. Hi cozah i foreign minister, Uno Sosuke zong, Geisha nu he an it-ti timi kong ah, an rak tlaih bal. Perez nih, “Chawletchawhrawl le politicians tampi nih cun, nuchun hi langsar in an i chiah ko” (Perez: 193) ati.  Hi nuchun tampi hna cu, Geisha sangsang an rak si. Cucaah nihinni tiang Geisha hi nupichun ah aa tuah rihmi hna cu, Samurai si lo in, “politician” tu an si ti a fiang ko.
             Theih dingmi pakhat cu, Geisha hi a phun (class) a niam le sang an um. A asangmi cu, politician, mirum le bawi sangmi vaat an itim. A niammi cu, aa zuarmi zong an um ve ko lai. Samurai uktu hna le politician nih nupichun ah an i chiahmi zong an um ve (Mente: 109). Geisha cu an san ngai caah, “Mirum-milian le mi thawngthal ca lawng an si” (Jansen: 568) tiah an ti. Geisha cheukhat cu, ralkap palik (military police) an si. Acheu cu palik, ralkap le tiralkap (navy) an si; a cheu uknak upa riantuan an si. Ralkap mingiatu (thohlanzi) zong tampi an um. Vawlei ralpi pahnih lio ahcun, geisha hi ram le miphun caah an rak i hmang taktak (Seidensticker: 135). Cozah zong nih ramdang bawi dongtu le bawi pawl meeting ah milengdongtu ah an hman tawn hna. 
              Geisha hi an rak lar tuk caah, tawzuar pawl zong nih, “Geisha ka si” ti in, Geisha thuam in an izuar tawn. Cucaah, nitlakleimi le ramdang pawl, Japan ram tawzuar sin an kal tik ah, Geisha taktak le a lem an thleidang kho hna lo. Geisha thuam he, aa zuarmi, tawzuar an um ve caah, Geisha thuam aa hrukmi pauh, tawzuar ah an rak ruah sual hna.
              Tachunhnak ah, “American nih Japan ram ah a voikhatnak ram palai (envoy) an thlahmi Townsend Harris zong, a dawh ngaingai mi geisha he pehtlaihnak an rak ngei bal. Tha tein an hlathlai tik ah, cu nu cu geisha taktak silo in, thilsu le tawzuar men a si” (Johnson: 77) tiah an ti. American cozah palai pakhat hmanh nih, “tawzuar kha geisha” ah a ruahsual ahcun, midang chacha nih cun an ruah sual hrimhrim hna lai ti cu a fiang ko. Cucaah Robawm catialtu zong nih, “Geisha le tawzuar” hi a palh sual ko rua hna!

Meiji Cozah

            Robawm ah, “Meiji siangpahrang” “Meiji belte nih cun,” “ Meiji nih” “Meiji i a duhmi” tiah “Meiji” timi biafang tam ngaite a hman. Hitin ca tial tik ah, Meiji hi minung pumpak min ah careltu nih ruah sual a fawite.
            Meiji hi minung pumpak min silo in, uknak min (the reign name) a si. Meiji timi a sullam cu, “Enlightened Rule,” (Ruahnakthar ngeimi uknak) ti asi. Siangpahrang min cu, Mutsuhito a si. A uknak min kha, “Meiji” ti asi caah, Emperor Meiji ti zong ah an auh. A uknak zong “Meiji cozah” tiah an ti. Kawlram i, Kungbaung-min, SLORC, SPDC ti bantuk he aa lo. Uktu min cu aa dang i, cozah min cu aa dan bang asi ve ko.   
            Meiji chan hi, Mutsuhito chan (1852-1912) a si. Mutsuhito hi, 1852 ah a chuak. 1867 ah a pa (Siangpahrang Komei) a thih caah, amah a kai. Siangpahrang asi ah kum 16 lawng asi. “Meiji cozah,” hi, Japan ramthar aa thawknak asi.
             Robawm catialtu nih, “Zapan Samurai pawl nih, Zapan rampi hawi hnu thlai ah an canter. Cu ruang ah, siangpahrang Meiji nih hramhram in Samurai cu a hrawh (Robawm: 174-175) tiah a ti. Hihi a dik lo mi asi. Kan zoh hmanh lai.
            Meiji uknak a kainak hi, Meiji Restoration timi dothlennak ruang ah a si. Zeitindah dothlennak a chuah tiahcun, “Daimyo timi a thawngmi ramukbawi hna le ralkap (Samurai) hna nih, “shogun” timi ralkap uktu (warrior ruler) kha an doh hna. Hi Shogun pawl hi Japan ram kum tampi a uktu ralkap lutlai an si. Siangpahrang kha an mah tu nih an uk. Meiji chan hlan vialte, Siangpahrang cu amin mente lawng uktu a si.
             Mah lio ah hin, Japan ram hi ramukbawi nih an ram cio an rak uk. Samurai an ngei cio. Samurai hi, Siangpahrang Samurai le ramukbawi Samurai ti in pahnih an um. Cu Samurai karlak ah sining a dan tuk caah, huatralnak le entainak a um i, ram aa then caah ram a derthawm tiah ramukbawi hna nih an ruah. Siangpahrang pakhat tang i um hi a tha bik lai tiah an ruah caah, Mutsuhito hi apa a thih cang ka in, Siangpahrang ah an ser. Siangpahrang a sertu hna hi, ramukbawi le Samurai an si. Siangpahrang zong cu, “Constitutional monarchy” timi phunghram in hruaimi siangpahrang ah an thlen.
            Mutsuhito hi siangpahrang asi ka ah, kum 16 lawng asi. Siangpahrang a can khawhnak le a feh khawhnak a ruang bik cu, a pa ukmi ramukbawi (Daimyo) hna le Samurai pawl nih an dirkamh caah asi. Mutsuhito siangpahrang ah a sertu le a dirkamhtu taktak cu Samurai an si. “Samurai um ti hlah seh” atitu zong, Meiji Restoration tuahtu ramukbawi le Samurai bawi pawl thiamthiam an si. Zei he dah aa lawh tiahcun, “Kawlram ah ralkap cozah (SPDC) um ti hlah seh; Democracy ah i thleng cang u sih” tiah ati tu cu, an mah ralkap thiamthiam an si bantuk asi ve ko. Japan ram ah “Samurai um ti hlah seh” tiah ralkap a thar in a dirhtu zong Samurai an si ko.
            Cucaah “Meiji nih Samurai cu hramhram in a hrawh…samurai caahcun hngawng dih bantuk asi” tiah Robawm tialtu nih a tialmi hi, a diklomi ca asi. Japan ram tuanbia taktak he aa kalh. Samurai phun hi um ti lo in, chanthar Japan ralkap tu kha a thar in an ser bia asi. Cu chanthar Japan ralkap ah Samurai tam tuk an rak i tel thiamthiam.

 Japan Ram Thanchotertu Taktak

            Emperor Meiji cozah uktu hna hi an rak fim tuk. Japan ram uknak thar phunghram suainak ding caah, Krihfa ram asimi Europe le USA phunghram hi zohchunh tlak ah an rak ruah. Cucaah Iwakura Mission bu hi, 1871 ah America le Europe ram fimthiamnak, thanchonak, sehthanchonak, ralkaplei, ram uknak le sining hlathlai ding ah an rak thlah hna (Perez: 99-113). A hnu zong ah, Nitlaklei (West) ram cawnhlat ding in, mission bu voi tampi an thlah hna. Kum 1882 Prince Hirobumi Ito hruaimi mission bu pakhat zong, Europe ramkip an uknak phunghram (constitution) cawnhlat ding ah, Meiji cozah nih, an rak hlah than hna (Mente: 109; Lee: 25)

An rak kir tik ah, Nitlaklei ram thanchonnak (western civilization) hi, Krifa biaknak ruang ah asi ko tiah bia an rak phuan. “Japan ram tuanbia ah, mah hi Krifa biaknak bantuk in a sunglawimi thil hi kan ngei kho hrimhrim lo” tiah an rak ti. Cucaah 1888 June thla ah, “Privy Council” timi kha, Siangpahrang Meiji hmaika ah an rak tuah. Cu meeting cu, Japan ram uknak phunghram (constitution) serchuahnak ding caah an tuahmi asi. Cu an meeting ah “Krifa sinak nih Europe lei kha, zeitluk in dah a thanchoter? Kan nih nih cubantuk Krifa phunglam kan ngeih ve lo caah, zeitindah kan tuah lai?” timi kha, Europe hlathlaitu hna nih an ruahnak hitin an phuan:

 “Europe ahcun, Krifa (Christianity) timi biaknak pakhat a um. Cu biaknak nih,  mipi

nunnak    ah, an kengruangruh bantuk in a sersiam hna. Cu biaknak nih, mikip nunnak ah an

thinlung kilne tiang in, a luhhnawh dih hna; cu biaknak nih mipi an ruahnak dirhmun pakhat

ah a chiah khawh hna. Asinain hika ram (Japan) ahcun, mipi nunnak le thinlung ah a

nungkhomi le rian a tuan kho mi biaknak muru kan ngei lo. Cucaah Siangpahrang uknak hi

kan ram caah hrampi ah kan itlaihnak a si” (Hirobumi Ito).

Cu hnu ah, midang pakhat nih,

           “Europe ahcun, mahbantuk kongkau ah hin, zeihmanh buainak a um lo, zeicatiah Krifa 

             biaknak (Christianity) nih, ngakchia hna caah, thlarau tungpi (fimnak hrampi) a serpiak hna.

             Mahbantuk hi Japan kan sining ah a um ve lo. Kan fimthiamnak (education) kan harnak bik

             zong, hika zawnte hi a si. Asinain, vanthat ee tiah, kan ram ah, mah kokek te in kan

             ingeihchuah ve mi le kan ram ah kan hmuh khawh ve mi thil, ram dang nih an ngeih ve lo

             mi thil a um ve. Cucu zeidah a si? Siangpahrang “Kukutai” timi asi ko. Asullam cu ram le

             miphun ro a si mi, Siangpahrang Uknak a si ko. Hihi dah ti lo cu, kan ram fimthiamnak

             (education) caah hrampi kan hmu kho ti lo” (Arinori Mori).

              Cuticun, “Japan nih Krifa sinak an rak ngeih ve lo caah, an siangpahrang kha, an ram thanchonak, fimthiamnak le uknak hrampi ah an rak chiah.” Nitlaklei ram phunghram zohchun in, Japan ram uknak phung cu an rak suai i 1889 ah rampi uknak phunghram thar an rak fehter” (Mente: 109; Lee: 25). Siangpahrang kha an pathian ( divine god) ah an rak chiah ve. Japan ram a thanchonak zong Krihfa sining an i zohchunh caah asi tiah kan ti khawh.

            Atawinak in, Meiji cozah nih Krifa biaknak hi America le Europe ram an thanchonak le an fimnak hrampi asi tiah an ruah. Hi an ruahmi hi a dik ko. Zeicatiah, vawleicung ah a thangchocia ram (developed country) timi hi ram 22 an um i, cu lak ah ram 20 hi Krifa ram an si. Ram hnih Japan le Singapore lawnglawng hi, biaknak dang ram an si. Hi ram (2) zong hi, Nitlaklei ram sining zohchun in aa hruaimi an si. Krihfa sinak nih, thlarau khamhnak lawng siloin pumpak, miphun le ram thanchonak a chuahpi.
            Asiahcun hihi ruah a herh. Europe le America a thanchotertu cu “Krihfa sinak” asi tiah Japan nih an ruah. Asianhcun, cu Krihfa sinak cu aho nih dah a thawk? Ahodah riantuantu an si? “Missionary, evangelist, pastor, Krihfaupa, nubu upa, mino upa” hna an si ko lo maw? Sunday school ngakchia tiang in zumtu Krihfa an si ko lo maw?” 
            Robawm catialtu tu nih cun, “Missionary, pastor le biaknak hruaitu hna..” hi Lairam thanchonak dawntu, hnu thlaitertu le hnu piltertu ah a chiah hna. A chiah hna lawng si lo in, doh ding in a ti tik ah, Japan ram mifim cathiam, uktu hna le upadi thiammi hna thil hmuh ning le anih hmuh ning cu, aa dang kho taktak.
             Japan Meiji cozah hmanh nih, America le Europe thanchonak hi, Krifa biaknak ruang ah a si timi an rak ruah va si kaw, Laimi nih tah, Lairam mahtluk in a than ve mi hi, zeiruang ah a si kan ti lai dah?

 Lairam Thanchotertu Hodah Asi?

            Robawm catialtu nih cun, “Lairam le Lai miphun hnu ah a kan tawntertu cu, Krifa hruaitu an si. Krifa hruaitu tiah ka ti tik ah, siangbawi, pastor, le evangelist, le adonghnak ah bible sianginn a kaimi an zapi te ka ti duhmi a si” tiah a ti (Robawm: 175). Lairam chung i Krifalei riantuantu hna nih, ….an duhpoh in an kan hruai caah, Laimi cu vawleicung ah asifak, hawihnuthlai mi miphun ah, kum 100 chung ah kan ichuah ti khawh a si” tiah a ti (Robawm: 177). Lairam pastor te, biaknak hruaitu hna zong, Lairam Samurai  an si ve tiah a tial.

Hihi amah catialtu hmuhnak a si. Careltu hna nangteh zeitindah na ruah? Lairam hnu ah a tawntertu hi Krihfa hruaitu an si maw? Siangbawi, pastor, evangelist le bible sianginn kaimi an si maw? Lairam sifahnak hi hi hna nih duh paoh in hruai ruang ah a si maw? Cozah unak dah asi tiah na ruah? Hi biahalnak lehnak ding cah, atanglei hna hi ruat u sih.

 (a) Fimcawnnak (Education)

            Lairam cu, ramuk bawi uknak in, chan tam ial kan rak kal. 1896 ah, Mirang kut ah kan tla. Mirang chan hlan ah, Lairam ah sianginn pakhat hmanh an rak um lo. Fimcawn hmunhma a um lo. Mirang cozah kai hnu zongah, cozah uktu hna le politicians pawl nih, fimcawnnak le sianginn thatthi dirhpiak a rak um lo. Uk sawh in uk a rak si.

           Robert G. Johnson nih, “Carson te Laitlang (Chin Hills) an phak 1899 tiang, ka theihak ahcun, cozah nih fimcawnnak lei ah zeite hmanh an rak tuah lo. Laitlang ah sianginn pakhatte hmanh a rak um lo” (Johnson: 456) tiah a ti phah. Mirang cozah cu, an mah uknak fehnak ding le ram zeitindah kan uk khawh lai timi lawng an rak ruat. Missionary bantuk in, Laimi fimnak le Lairam ceunak ding khua an rak khang lo.   
            Missionary an phak cangka in, an mah umnak inn te an i sak. An dih cangka, 1900 kum in mission sianginn an thawk colh i, “Siangngakchia pakhatte an rak ngei” (Johnson:64). Mah hihi a min theih a si lo. Theu kho usih law a tha tuk lai. Hi sianginn te hi, Laitlang (Chin Hills) ah rak dirh hmasatbikmi a si.
            1901 ahcun Carson nih siangngakchia tam ngai ding in a rak ruah. Asinain, Kawlpa Buddhist palik a ra mi nih, Hakha Laimi pawl cu a rak fawrh hna i, mission sianginn kai hlah u; cozah sianginn tu ah kai u; cozah sianginn ahcun, manlo in nan kai lai tiah a rak ti hna. Cucaah Hakha khua Laimi nih, “mission sianginn kai cu, tirawl le tangka kan ngei lo” an rak ti i, an fa le siangngakchiapa vialte an rak banter dih hna. Laimi cu Buddhist pa tu kha an rak zumh deuh. Mission rian tha an rak pe lo.
             Carson nih June 1901 ah, siangngakchia an rak ngeih ti lo caah, “Sianginn kan ngei ti lo” tiah thawng a rak thanh. Buddhist bawi pawl nih, mission sianginn zong cu an rak doh (Johnson: 283). Missionary pawl harnak tampi an tong. Cuticun an cawlcang lengmang. Harnak tampi hmanhsehlaw, ka dangdang mission sianginn tete an dirh. Can sau hnu ah, cozah nih sianginn an dirh i missionary pawl zong nih an rak bawmh ve hna. Dr. Cope hi Cozah nih Lairam caah, Honorary Insepector of Schools ah ran rak chiah.
              Cucah Missionary hi Lairam caah, fimthiamnak (education) a thawk hmasattu an rak si. Politician le cozah uktu an si lo. Lairam ah, mahtluk in cathiamsang tampi um a si cang mi hi, siangbawi te hna, hlanlio Krifa hruaitu hna ruang ah dahkaw a si? An mah rak um hna hlahsehlaw, ninin ni ah Laimi hi zeidek kan va chuah hnga? Nihin ni ah, Lairam cu Kawlram pumpi ah “education” a sannak bik ramkulh pakhat aa chuahtertu thlaici cu, “missionary” le hlanlio Laimi Krihfa hruaitu hna an si timi hi, vawlei bengh i nganh khawh asi lo bantuk in a dikmi thil asi.  

(b) Calei (Literature)

            Laimi cu, “Saphaw cungah kan rak tialmi ca uico nih a kan ei piak” timi tiang lawng kan ca kong theih khawh a si. Holh a ngei i, ca a ngeilomi kan rak si. Hi lio ah Lairam hi 100% dengmang, cathiamlo an si. Ramukbawi tlawmpal le khuabawi cheukhat nih, Kawlca tial le rel tlawmte an thiam (Johnson: 455). Cu ceu lawng cathiam an si.

            Newland, Carey le Tuckt te nih, Lairam khuamin, minung min, thil min tete hna hi, a awchuah hawih in an rak tial hna. Tlang hna hi “klang” ti phun in. Newland nih Laica tlawmpal a rak thawk nain, hman khawh a rak si lo. Cucaah, Carson te an phak cangka in, Laica hi Roman cafang in tial khawh a si lai tiah an ruah caah, heh tiah an rak cawn. An theih mi tein, Laica hitin a rak tial: “Vole le ko za van thoi a di luk a ho nih da a sher sung?”  Yahowa a sher sung.” Hihi Laica aa thoknak khan asi.
           A hnu ah, Pali le Kawlca a thiammi (scholar) taktak Tilbe an hei cah i, Laica ser an rak i zuam. Tilbe catial piakmi zoh in, Lai bible cangtete tial an rak thawk. Dr. East nih a rak bawmh hna i Laica cu aa thawk. Cuticun, “Holh lawng a ngei i, ca a ngei lomi miphun cu holh le ca a ngeimi miphun pakhat ah a kan ser.” Cu a kan sertu cu “Lairam le Lai miphun hnu ah a kan tawntertu” tiah Robawm ahcun ti an si.    
            Missionary hi Pathian nih “fimcawnnak” lei ah a hman hna. Vawleicung khuaza ramkip ah, ca a tuahpiaktu hna hi, missionary an rak si. Korea ca, Japan le Tuluk ca hmanh khi ningcang tein aa tial khawhnak ding caah a remhtu cu missionary an si ti a si. Dictionary phunkip tuahtu zong le cauk kip lettu zong missionary an si.
            Computer chungah Laica le Laiholh duhtawk in kan tial khawhnak, Makazin le cauk phunkip, hla, Bible le zeidang relcawk lo thil tampi kan tial khawhmi hi, missionary hna riantuannak thawng in a si.  Missionary hi rak um hna hlah sehlaw Laimi hi zeidah kan i chuah hnga?  

 (c ) Ngandamnak

            Carson siangbawi nu le pa an kai tiang, Lairam ah sizung pakhatte hmanh a um rih lo. Mirang ralkap sibawi (surgeon) pakhathnih dah ti lo cu, mipi sibawi pakhatte hmanh an um lo. Hakha ah, ralkap sibawi Newland lawng a rak um. Pathian zong a thei rua lo. Cucaah, Dr. East nih amah kong ah hitin a tial: “Rinhcanh awk tlaklo ralkap sibawi, rian a tuan ti lo mi, amah cu Pathian le minung zong nih an zumh ti lo mi, bing-ei le sualnak phunkip a kemhmi (Johnson: 86) tiah a rak ti.

            Hi lio i Lairam a rak phanmi Mirang cozah minung hi, zukhmawm, zu le sa, le sualnak phun kip he an rak um. Lairam ah zawtnak a phunphun le tlangrai aphunphun a rak tam tuk. “Zawtnak hi zawtnak rungrul ruang ah a si; sii in damh khawh a si” ti zong an rak thei lo. Raithawinak lawng in damnak an rak kawl rih. “Lairam ah titsa khamhnak a herh tuk” ti an hmuh.

            Cucaah, Carson nih Lairam a phak cangka 1899 in, America ah, bawmhalnak ca hitin a rak tial: “Hi miphun hna nih, an zawt tik ah, khuachia le thlarau thalo ngeih ah an ruah. An damnak caah, bawl le sathah (sacrifice) lawnglawng hi an rak bochan. Silei missionary um hna sehlaw, hi lungthiangmi phun thinlung hi, awlte in on piak khawh an si lai” (Johnson:58) tiah a ti. America ah sibawi caah bawmh hal ah a rak kal.
             Cuticun Marh, 1902 ah Medical missionary Dr. East a rak phan cawlh. Dr. East le Carson an ibawm. Heh tiah Laitlang sizung caah tangka an rak kawl. Harnak le dawnkhantu tampi a ummi lak ah, 1907 ah Tyzzer Memorial Hospital cu Hakha khua ah an rak dirh. Cucu Lairam ah mipi sizung (civil hospital) a um hmasatbik a rak si. Kumkhat ah, Dr. East nih minung hi thawng in a rak zohkhenh hna. Laitlang pumpi ngacha a rak tlawng i, mizaw a rak thlawp hna. Taksa, thinlung le thlarau khamhnak caah ah, sizung le chanthar thlawpnak a kan phurhtu zong missionary an si.

(d) Cinthlaknak

            Carson nih, Lairam mission riantuanak caah cinthlaknak le saram a phunphun zuat in, mahte cawm ding hi a rak i tinh. Lairam a thanchonak ding caah thlaici a rak cah hna i, anhringso, theitlai, fangvoi, pe le eidin ci dangdang, pangpar ci tiang in, America ram California in an rak kuat. Lairam ah cinthlaknak a thanchonak ding an rak tuan.  

(e) Zuatkhalhnak

            Lairam vok le ar hi an rak hme tuk. Cucaah vok le ar zong a ngan deuh in an hrin khawhnak hna hnga, missionary nih vaivok pawl zong Lairam ah an rak kaipi hmasat. Cozah an si lo. Hlan lio laivok cu an rak hme tuk. Cu tiang in Lairam ah zuatkhalhnak lei ah an thancho khawhnak hnga, heh tiah rian tha an rak tuan. 

 (f) Biaknak Leiah

            Missionary hna nih ca le holh a kan serpiak. Bible, Krfihfa hla cauk le ca dang dang tam tuk an rak tuah. Press (canamhnak) tiang in Lairam ah an rak chiah. Biakinn thatha a kan sak piak. Lung-ahnak seh tiang Lairam ah an rak tlunpi.

 (g) Thil Dangdang

            Missionary le hlanlio pastor le Krihfa upa hna nih, Lairam ah thianhhlimhnak, ngandamnak, dumhau tuahning, ngazuat ning, satil zuakning, cinthlak ning, lam phei deuh in dot ning tiang, a phunphun an rak cawnpiak hna i, Lairam thanchonak tam tuk an rak tuah. Zu nih Laimi a hrawh hna ti an rak hmuh caah, zudin thatlonak kong zong heh tiah an rak cawnpiak hna. Pengkhat le khat huat lo ding le lehrul cham lo ding tiang in an rak cawnpiak hna. Cuticun Laimi le Lairam khamhnak riantha an rak tuan.

 (h) Thawngtha Chimnak

            Lairam Krihfa cannak ding caah, missionary pawl lawng an si lo. Karen Evangelist thawngtha chimtu pawl an biapi tuk. Cu evangelist hna cu Lairam ceutertu ah Pathian nih a rak hman ve hna. Missionary le cu evangelist hna riantuannak cu Pathian nih thlua a chuah i, Lairam cu Kawlram ramkulh vialte lakah, Krihfa ramkulh pakhat ah aa chuah. Krihfa rak si lo in, Shan bantuk in Buddhist rak si u sihlaw, “Laimi le Lairam cu a um lai nain, kan holh, ca, biaknak le nunphung ahcun Kawl kan si diam cang lai.”

 Bia Khiah Ding

            Hi acunglei thil vialte hna hrampi ah chia in, Lairam ah ZBC, CACC, CARD, CRDP le bu kip a dirnak asi. ZTC le CCC tiang a umnak asi. America ah CBCUSA te hna a dir khawhnak le Lawngtlai lei Laimi tiang in pehtlaihnak tha taktak a chuahtertu cu, doh khawhlomi “Krihfa sinak”  asi. Cucu Laimi nih kan fian cikcek a hau.

           Kawlram ah Krihfa a silomi miphun, Shan, Mon, Kaya, Rakhine, Karen le miphun fa tete cu Buddha bata le Kawl holh nih a dolh cuahmah cang hna. Laimi zong dolh cuahmah a kan timh ve. Nihin ni ah, mah holh tein a hmangmi tlangcung khualipi ah, Hakha lawng atang cang. Krihfa sinak nih, Laiholh, ca, nunphung le Lai khualipi a ven.
           Ruat rih u sih. Laimi hi Krihfa rak si hlah u sihlaw, USA, Canada, Australia le Europe ramkip hna hi kan phan hrimhrim hnga lo? Ramdang phak tik zong ah pastor, baibal siangngakchia, Krihfaupa le evangelist tete kha, Lai miphun caah hruaitu tete an rak si hna. Hi thil vialte hna ruah tikah, Missonary, pastor, egangelist le baibal siangngakchia hna hi, “Lairam hnu piltertu le hnu thlaitertu” an si le si lo cu, careltu nih bia khiah ding asi ko cang!  

 Biadonghnak

            Japan ram a rak rungvengtu, a kilkamhtu, a dirpitu, nunnak pek in dinfelnak a rak tanhmi Samurai hna hi, Japan miphun le ram dirkamhtu an rak si. An mah ruang ah, Japan ram cu Mongol le Tuluk kut in a rak him. Ram kauhtu Europe mi hna le America ram nih Asia ram vialte an tei dih tik zong ah, Japan cu him tein a rak um. Aruang cu Japanram Samurai hna ruangah asi.

            Lairam zongah, Lai miphun le ram a tlaulonak, holh, ca, nunphung a tlaulonak a ruang cu, Krihfa kan si caah asi. Cu Krihfa sinak adir khawhnak cu, minung nih santlai lo ngai ah ruahmi, “Missionary, pastor, evangelist, baibal siangngakchia, Krihfaupa, nuupa, mio upa hna le zumtu dihlak thawng in asi ko” caah, hi hna vialte hi kei nih cun, “Lairam vengtu le dirkamhtu Lairam Samurai an si” tiah ka ruah. Hi ca hin, hi Laimi Samurai vialte upanak ka pek hna. Hi vial in careltu nih Japan Ram Samurai le Lairam Samurai kong kan fiang cang theu lai tiah ruahchank ka ngei!!!

Zohchunhmi Cauk Hna

1. Dolan, Ronald E. & Robert L. Worden. Eds. Japan: A Country Study. Washington D.C: Federal   

    Research Division, 1992.

2. Jansen, Marius B. The Making of Modern Japan. Cambridge, MA: Harvard University Press, 2000.

3. Johnson, Robert G. American Baptist Chin Mission. UMI Dissertation Service. A Bell & Howell

     Company, 1999.

4. Johnson, Sheila K. The Japanese Through American Eyes. Standford: Standford University Press,

      1988.

5. Lee, Robert. The Clash of Civilizations. Harrisburgh, PA: Trinity Press, 1999. Aikawa,

6.  Lian, N.C. “Laimi Samurai,” Robawm Mekkazin, Chuah Hmasatbik, Sikpaar, 2000.  

7. Kublin, Hyman. “Geisha,” Encyclopedia Americana, v.12, 1989. 

8. Mass, Jefferey P. “Samurai,” The World Book Encylopedia, v.17, 2001.

9. Mente, Boye De. The Whole Japan Book. Phoenix: Phoenix Book, Az, 1980.

10. Perez, Louis G. The History of Japan. Westport, CT: Greenwood Press, 1998.

11. Reingold, Edwin M. Chrysanthemums and Thonrs: The Untold Story of Modern Japan. New

       York: St. Martin’s Press, 1992.

12. Robertson, John R. Japan: From Shogun to Sony 1543-1984. New York: Atheneum, 1985.

13. Samurai,” Compton’s Encyclopedia, v.21, 1994.

      

14. Seidensticker, Edward. Tokyo Rising. New York: Alfred A. Noff, 1990.

15. Aikawa, Takaaki, The Mind of Japan, Valley Forge: Judson Press, 1967.

16. Turnbull, Stephen R. The Book of Samurai. Arc+-o Publishing: New York, 1982.

Vanlawng Tlami In Kum 7 Nute Anungmi

Vawleicung cu thihnak le khawndennak ram a si. Minung hi ruahlo pipi in khawndennak le thihnak a rak chuak tawn. Cu lak zong ahcun, khuaruahhar in munung nunnak le thihnak in luatnak a rak um ve. Cucu "Khuaruahhar" (Miracle) timi cu a si ko. Thih hi khuaruahhar thil asi loh. Thihnak ding thil tong ko nain in nun tu hi khuaruahhar (miracle) thil asi deuh. Cu thil khuaruahhar cu zeitindah a can ti cu kan thei kho lai lo nain, Krihfami nih cun Pathian tuahmi khuaruahhar thil asi tiah kan zumh ko lai.

                               Piper PA-34 Seneca 

Atu vanlawng a tlami chung ah, adang an thih viar i k.7 nu te a nunmi zong hi khuaruahhar thil asi. Ziah a dang an thih viar i a nih a nun hnga? 

Hi hna chungkhar hi, vanlawng fate in an chungkhar dihlak khual an tlawng ciahmah. Ruahlo pi in an engine a tha lo i, "Kan engine a tha lo" tiah vawlei ah thawng a hei thanh i, cucun zeizei lo in an dai ko. 

A caan cu January 2, 2015 zanlei nitlak lai te asi. A hmun cu Kentucky Ramkulh, khuate lei ah a si.

Nu k.7 nu te cu vanlawng a tla i midang an thi dih i, amah te lawng anung. Vanlawng tlami chung in a chuak i, meng 1 tluk a hlatnak ah, tikhal ding tluk tiang in a kih lio caan ah kedanh lo in va kal i, inn pakhat ah bawmh a va hal. Cu bawmh a va halnak cu Larry Wilkins timi pa a si.

Mr. Wilkins nih nute kong cu hitin a chim:-

"Fak tuk cun aa khawng lo nain, thisen in a khatmi nu te nih, kan innka a van kingh. Innka ka van on i a tak pum tein khawndennak le thisen in a khat i thir lengmang in a ummi ngakchia nu te ka van hmuh i ka lau tuk. Kum 7 lawng asi. A kut, a hnar, a ke, mawza pakhat te lawng aa danh i kedanh a ngei lomi nih tah bu in innka a van kingh" tiah Wilkins (71) nih Associate Press ah a chimh hna. "Cu nu te nih cun,  kan vanlawng a tla i, ka nu le pa cu an thi; keimah zong vanlawng tlami ah ka tel ve. Kan vanlawng cu a bittaling in alettalam in a um ko" tiah a kan ti ati.



Wilkins nih a ran khawh chung in, 911 ahmeh colh in palik a auh hna. Kentucky Palik Sgt. Dean Patterson nih, Federal Aviation Administration upa hna nih zeiruang ah dah Piper PA-34 vanlawng hi Kentucky nitlaktlanglei i a zuan lio, Ningani zanlei ah a tlakning asi hnga?" ti hi an rak zoh lio asi a ti. Hihi vanlawng hmete asi. 

Vanlawng a tlak hlan 5:55PM ah pilot nih kan engine a tha lo tiah vanlawng umkalnak tlaitu sin ah thawng an thanh i, suimilam cheu a rauh ah Wilkins nih 911 a auh hi asi. A tlaknak hmun hi, thingkung a chah taktaknak hmun, Buckberry Trail timi lam, Lyon Country, Kentucky ah a si. 

Nute cu Paducah khua, Lourdes Hospital ah an zohkhenh lio asi. Vanlawng a tla i aa rawkmi chung in ngakchianu te cu amah tein a rak chuak i a nainak bik inn ah a va kal. Innka a va kingh i, vanlawng an tlaknak kong cu a va chimh hna.  

"Hi nute a nunmi cu "miracle' khuaruahhar asi ko nain, khatlei ah adang 4 an thihmi cu ngaihchia tuk asi ko ee" tiah Patterson nih cun a ti ve. 

Anungmi nu te cu, vawlawng chung i a thimi upa pahnih Marty Gutzler (48) le Kimberly Gutzler (46) i an fanute asi. Vawlawng i a thimi adang pakhat cu a unu asi i, Piper Gutzler (9) a si. Adang pakhat cu an chungkhat Sierra Wilder (14) asi. An zapite in Nashville, IL ummi an si. Anungmi nute hi Sailor Gutzler asi. Cu khua cu St. Louis in nichuahlei meng 80 tluk hlatnak a ummi khua asi. An ruak cu an char dih hna i, Louisville ah autopsies tuah ding in an kuat hna.

                     Vanlawng a tlami Piper PA-34

Vanlawng hi Tallahassee , Florida in a rak i thawh i, Mount Vernon, Illinois ah zuan aa timmi asi tiah FAA nih an ti. Vanlawng nih kan engine a tha lo tiah thawng a thanh hnu hna ah, vanlawng umkalnak tuaktantu hna nih meng 5-6 tluk a hlatnak vanlawng ground ah tum ding in thawng an hei thanh ko nain, an tum manh ti lo. 

Athimi hna nupa hi furniture dawr tuahmi an si. Cu dawr cu Marty Gutzler a pa nih a rak thawkmi dawr a si. Hi hna hi an khua ah mi nih theihhngalhmi le mi nih thangthatmi le duhmi an si tiah an ti. An umnak inn cu khualai ngai, ngakchia tampi umnak asi i, innpa ngakchia cu an lung a rawk tuk ti a si. 

Chungkhar zong nih interview tuah hi an duh rih lo caah, an tuanbia hi tampi theih khawhmi a um rih lo.

Chungkhar nuamte in khual kan tlawng lai tiah saduhthahnak phun tampi he umkal lio caan i, cu ngelcel vanlawng va tlak zong cu ngaihchia taktak asi. Adang vialte thih dih i, a ngakchia bik te lawng va nun zong cu ruah ah tuk a sum tuk. Inn phan kho lo in khi zan khi a nu le pa ruak pawng ah a mah te lawng zan khuadei hei um sehlaw zeidek a va lawh hnga? 

Vanlawng a tlaknak in inn a va phak hmasatnak hi, meng 1 tluk a hla i, tiva zong tan ahau; horkuang pahnih tan  ahau; cu hnu ah thing tampi umnak le burbuk chah taktak umnak in kal a hau rih; a kik taktak fawn i degree 40 tiang in a kih lio asi fawn. Hi bu i amah te lawng hi cancan a kal khawhmi an ruah tikah, "A lungthin a thawng taktakmi asi i, cu  a lungthin thawnnak nih a khamhmi, khuaruahhar nu raltha asi ko" tiah tarpa Wilkins nih nute cu a thangthat. 

"Minung nunnak van in a tla" Laimi pipu hna nih an rak ti bang, hi nu te nunnak zong vancung ummi Khuazing Patian nih a zuah mi asi ko ti hi ruah lo awk a tha lo.

Vanlawng an tlak hi zanlei mui laite asi cang. Kentucky cu fingtlang a tam ngai caah, khua a sih ngainak hmunhma a si. Ruah ah hin tuk a sum tuk. 

Hi nu te hi zeitluk in dah a va lau hnga? Zeitluk in dah a thin a va phan hnga? Zei tluk in dah a aning a hei tih hnga? Inn a phak hlan chung vialte zeitluk in dah amah te lawng khuasik lak ah a va temtuar hnga?  Zeitluk in dah a ngaih a va chiat hnga le lungawtawm in a va um hnga? Anungmi nute le a thimi a unu te zong hi an i daw tuk le an mah pahnih te hi an um ti lengmang i, a nungmi caah ngaihchia tuk asi rih hawi. Zeitluk in dek a nungmi nu te nih a va tuar te hnga mu? 

Hi vialte ruah ah zaangfak taktak a si. Hi zong hi tuarhar thihnak pakhat asi ve ko.

Kum Thar lai zan ah an i thlakmi Marty le Kimberly Gutzler (nbcnews.com). Marty's facebook ah a chiahta mi a si. West's Reach resort restaurant ah an i thlakmi asi. An mah chung hi mi nuam ngai le aa daw ngaimi an si lai timi cu, an hmanthlak zoh in a fiang ko.

 

A pa pawngah a thumi te khi anungmi nute cu a si. An nupa farual in chungkhar tlingte an rak lenti lio caah ah khin, zeitluk in hme an rak I nuamh hnga? Tantakmi ngaktah buangro nute caah zeitluk khin dah a nu le pa le a unu te a hei ngaih hnga mu? Zeitik tiang ah vanlawng an I cit lio le an tlak lio hi amitthlam ah a va cuante hnga?

Pathian tu nih a nunnak ah dawtu tampi pe sehlaw, daihnak pe hram ko seh.

Dinfelnak le Miphun Thluachuah Hmuhnak

Miphun a lianhngantertu cu dinnak asi (Phungthluk 14:34) timi bia hi bia dawh le bia dik taktak a si. Miphun a lianhngantertu cu, democracy a si lo. Lamsul asi loh. Fimcawnnak asi loh. Leicung leitang thilchuak asi loh. Ram a lianh le kauh nawl asi loh. Miphun a lianhngantertu cu lungthin in dinfelnak a rak si. Cucu ram le miphun caah "hrampi" (foundation) asi awk asi.

Minung cu kan chan chungah, sualpalhnak a tuahmi lawngte kan si. Nikhat caan khat, hmun khat ka khat ah sualpalhnak kan tuah theu tawn. Minung caah a zungzal in dinfelnak timi hi a rak har tuk.
Asinain minung nih asi khawh chung in dinfelnak hi tanh, dirpi le nunpi a herh. Pathian a thei zong thei lo zong nih, minung hawi cungah dinfelnak tuah a herh.

Cu dinfelnak cu minung pumpak thanchonak caah a hrampi a herhbik mi thil a si. Pumpak in, chungkhar in, khua, tlang, peng, ramkulh le miphung ningpi thanchonak caah a herh. Zeitluk fimtiam le thawn zongah dinfelnak a um lo ahcun, thanchonak a um kho lo. "Phundang in thlarau mit in chim ahcun, dinfelnak a um lo nak ahcun thluachuah a um kho lo." Cucaah a fabik pumpak in a lianbik ram le miphun thanchonak caah a herhbikmi hrampi cu, "dinfelnak" asi ko. Dinfelnak tello in ram le miphun thancho khawh taktak a rak si lo.

Tahchunhnak kan zoh hmanh lai. 

Vawleicung ramkip sining zoh u sih. CIA World Factbook nih athangcho ciami ram Developed Country (CD) timi ram hi ram 32 an um tiah atanglei bantuk in an thim hna. Hi hna hi kum khat an hmuhmi ramchung income (GDP) le milu zat hawih in tuak in tahnak an si.

1. Andorra
2. Australia
3. Austria
4. Belgium
5. Bermuda
6. Canada
7. Denmark
8. Faroe Islands
9. Finland
10. France
11. Germany
12. Greece
13. Holy See (Vatican)
14. Iceland
15. Ireland
16. Israel
17. Italy
18. Japan
19. Liechtenstein
20.Luxembourg
21. Malta
22. Monaco
23. Netherlands
24. New Zealand
25. Norway
26. Portugal
27. San Marino
28. South Africa
29. Spain
30. Sweden
31. Switzerland
32. Turkey
33. United Kingdom
34. United States

Hi ram hna hi zoh tikah, leicung leitang thilri an chuah bik ruangah an thanchonak hi a rak si theng lem lo. Ram an kauh bik ruang zongah an thanchonak a rak si lem lo. An ram umnak fingtlang a that tuk ruang zongah a si lem lo. Ataktak le a ngaingai ahcun Arab ram tampi cu meiti hman cawk lo a chuak ko nain dinfelnak a um lo caah, an i tel kho lo. Russia cu vawleicungah a kau bik, leicung leitang thilchuak a tambik ram asi nain, a thangcho ciami ram ah aa tel lo. Zeiruang ah an itel lo? Bible nih a chimmi a biapibikmi "dinfelnak" pei an ngeih lo caah asi.

Ataktak le a ngaingai tiahcun, hi a cunglei ram 34 hna nih hin, an ram ah dinfelnak an rak tanh i, cu dinfelnak nih cun an zeizong vialte a rak hruai hna ca tu ah an thanchonak asi. Phundang in chim ahcun, "An dinfelnak ruangah thluachuah an hmuhnak asi" tiah kan ti khawh.

Hi ram hna hi an zapitein Pathian biami Krihfa ram an si hna lo. A sinain an thangcho dih ko hna. A ruang cu Pathian nih an zapite caah "Ruah a surter i, ni a tlanter ve." A hram an saih ciomi cu dinfelnak, zuamnak le rianhar tuannak an si ko. Cucaah Phungthlukbia ah kan hmuhmi cu, "Miphun a lianhngantertu cu dinnak" timi kha a rak si taktak. Hi miphun le ram hna a lianhngantertu, a thanchotertu le thluachuah a hmuhtertu hna cu dinfelnak asi ko.

Lungput le Color?

America ahcun thil hi color in an then. Color paoh hi sullam an ngeihter dih. Atanglei map zoh ah a fiang bik lai. Adumduk in a ummi ram hi Developed Countries (CD's) an si. Dumdang in a dummi hi Developing Countries an si. A senmi hi Under Developed Countries an si (IMF, CIA World Factbook, World Bank nih an tahning tlawmte cu aa dang cio kho).

Hi atanglei ram hna hi kau deuh in van zoh law, vawlei hi rawng phun (3) in aa then. Aa thenmi pawl ram cu abubu in kan van zoh hna lai. (1) Athangcho ciami ram ah North America in USA le Canada; (2) Nitlaklei Europe ram hna; (3) Australia le New Zealand, (4) Asia in Singapore, Japan le Israel; (5) Africa in South Africa hna an si ko.


            Vawleicung thanchonak map piahtu 


Vawleicung ramkip color in an van tamhmi hawih in zoh tikah, kan lungput kha theih khawh asi cang. A senmi ram paoh kha cu, a thangcho lo bikmi ah kan um i, phundang in chim ahcun "dinfelnak a ngei lo bikmi ram" group ah kan i tel. Kawlram zong a senmi ram ah kan um tikah, ningzah ngai ding asi. Zeicatiah kan umnak ram color zoh in kan lungput kha theih khawh asi cang. A senmi tambik a umnak ram cu "Africa continent" asi. Africa continent cu an zapite in Democracy ram khan an si. Tlawmte cu "Aa-naa-sin uknak" zong an um ve. Africa ah a senmi a tam tuk caah, an ram ah dinfelnak a tlawm ve timi khi hmuh khawh asi ko.

Cucaah thanchonak kan timi hi, Democracy ruang lawng in thancho khawh asi lo timi kha Africa tuanbia nih a langhter. Democracy pinlei ah dinfelnak, zuamnak le rianhrang tuannak hna hi an herh timi tehte piah khawh a si. North America le Euorpe ram ahcun Democracy, dinfelnak, zuamnak le rianhrang tuannak aa kemh caah an thangcho. Phundang in chim ahcun thluachuah an hmu.

Cun ningzah awi ngai pakhat asi mi cu, "A senmi color in tamhmi ram paoh hi bawmhnak hmuh a duh tukmi ram le miphun lawngte kan si hawi." Hi ram chung minung hna hi, "mi bawmhnak a lakka in hmuh a uarmi lungput ngeimi kan si deuh." Midang nih an bawmh hna? timi khi a uar tuk mi miphun kan rak si ngelcel hawi. Dinfelnak an ngeih caah a thangchomi ram, Japan te, America te, Europe te cu bawmh timi biafang khi aa nautatmi an si.

Kan nih Africa asi zong ah, Asia asi zong ah, "Asenmi ram minung paohpaoh cu, bawmhnak a uar bawmhnak cungah aa hngat pengmi, kutdot ram deuh khi kan rak si." Vawlei ram rumbik asimi, America, Europe, Australia kan phak zongah, "bawmh" hi kan uar peng ko. A ruang cu "a senmi ram i kan lungput le ziaza ruangh a rak si." Mah tein thanchonak kan kawl ve lai timinak in, bawmhnak a bawh bak in a bawhmi hna hi, hi a senmi color in tamhmi minung hi kan rak tam bik. "Kan color le kan lungput hi a mak kho taktak." Kan techin fapar chan ahcun, "Mi nih bawmhmi silo in, mi bawmtu miphun si kan herh."

Phundang in zoh than rih ahcun, biaknak ruang le ruak lo ah thluachuah hmuh asi kan ti kho fawn lai lo. Japan, Singapore te cu Buddhist ram an si ko. Asinain athangcho ciami ram "dumduk color" ram ah an i tel kho. A ruang cu Krihfa an si ruang ah si lo in, an dinfelnak ruang tu ah "dumduk color" ah an luh khawhnak asi.

Cucaah hi vawlei color van zoh tik ah, Pathian duhmi dinfelnak hi, Kawlram, Thailand, Malaysia, India le a dang Asian ram hna le Africa Continent ram hna le South America ram hna nakin, Europe ram le North America tam deuh hmuh khawh ngai a si. Hi dumtuk dummi ram chung zong ah hin, Mirang miphun hi an rak ding deuh. Asian, Minak, Spanish le Latinos timi hna nih dinfelnak ah an tluk hna lo. Zung khat riantuan ciocio zong ah, an dinfelnak aa dangmi hmuh khawh ngai asi.

Hika zawn ah ruah dingmi pakhat a um. Zeiruang dah Europe ram mirang cithlah (USA le Canada le Australia tel chih in) hna hi an dinfel khun hnga?

A ruang asi kho mi cu, hi Mirang cihlah hringsortu hna hi, Krihfa an rak si. An pipu hna nih, an ram phungnram, politics, uknak, hruainak, fimcawnnak le sipuazi hna ah hin, hi dinfelnak hi hrampi ah an rak chiah. An ruahnak (philosophy) hi, dinfelnak ah a hram aa bunh. Cu an dinfelnak a hram cu thuk deuh in hei dawi ahcun, a hrampi le muru aa thawknak cu "Bible" a rak si. Cucaah cu Bible phunglam le cawnpiaknak kha, hrampi ah an i tlaih caah, an ram an rumnak le thluachuah an hmuhnak hi a rak si ko. Leicung leitang thilchuak tam ruangah a rak si hrimhrim lo.

Nihin ni zong ah, North America le Europe ah, Krihfa asi theng lem lo mi zong nih, cu dinfelnak cu an nunnak ah an rak i tlaih peng ko. Cucaah uktu, politician, cozah riantuan, palik ralkap le mipi nunnak ah dinfelnak hi an i nunpi chih peng. Dinfelnak aa tlaihlomi paoh cu, tlak chiatnak an tong tawn.

Laimi Cawn Ding Zeidah Aum?

America ram hna ah Laimi khua kan sak tikah, American lungput ah uar a um tukmi, dinfelnak le rian zuamnak cu kan cawn le tlaih ve aherh. Kawlram kan ziaza le "kyanphan" phunphai cu kan hlawt a hau.  Laimi zong hi, "kyanphan" tuah thiammi kan tam tuk cang i, hihi thil pawi ngai asi. Kan thilnu hi tih a nung tuk.

Dawr tuah tik siseh, tax tuah tik ah siseh, a ding lo in tangka hmuh duh te hna hi, a senmi color lunput a si. Dinlonak lungput kha. Lih hna in food stamp le tangka bawmhnak hna sawk lo ding asi. Rian sawk tik zongah awn lo mi catang hna lih in certificate lak lo ding asi. Zeicatiah cu dinfellonak paoh cu Pathian duhnak le Bible cawnpiaknak he, aa kalh i, thluachuah hmuhlonak asi. Thancholonak asi.

 America le ramthangcho cia ram hna, kan phak hnu ahcun, an dinfelnak nunzia duhsah tein kan cawn ve a herh. Cozah bawmhnak (food stamp, medicaid le tangka) hmuh duh ah, income hna hman lo chhim hi hman lo ding asi. Income hman tein chim i hmuh lo le lungtling tein um ding a si. Nupi le vaa ngei ko nain nau pawi tik le medicaid hmuh duh tik hna ah, nupi ngei lo le va ngei lo hna in i tuah i medicaid hna sawk hi thil tha lo asi. Tax tuah tik zong ah mi fa hna benh lo ding hrimhrim asi. Rian tuan kho le rian hmu kho mi si ko nain, "kyanphan" in "Unemployment benefits" hna ei peng ding a si lo. Cucu a dinglo mi le a hman lo mi lungput an si. Cu a dik lo mi thil tuah cu Pathian duhnak le Bihle cawnpiak ning phung asi lo. Cuticun mi vialte kan nun dih ahcun, cozah le ram a rawk hrimhrim lai. Cucu ruah bak a herh.

America, Australia, Europe hna phak ve hnu ahcun, Laimi zong hi a senmi color lungput hi hrial kan herh. A senmi ram in kan rat caah "bawmh" timi biafang hi kan nunnak ah kan uar tuk rih. Cu ram ah bawmhnak a tha deuh timi biafang hna hi uar tuk ding asi ti lo. Zeicatiah midang aa bochan i, bawmh a bawh pengmi ram cu an thangcho bal lo.

Zeiruang ah dah an thancho lo? Pathian nih an chungmuru ah a chiahmi thil ti khawhnak le thawnnak kha, mi an i bochan chung paoh ahcun a chuak kho ti lo. Pathian pekmi an thawnnak kha aa thup peng. Leng ah a lang kho ti lo. Bawmhnak hmuh a duh tukmi le a uar tukmi cu an nunnak ah dinfelnak, zuamnak, teiman thluknak, rianhar tuan duhnak a um kho lo. Kawl nih "achawng" an timi fawi tein hmuh lawng an duh caah, cu achawng in hmuhmi thil hna nih hin, thluachuah tling a rak chuahpi kho bal lo.

Psalm hla phuahtu Siangpahrang David nih cun, "Dinfelnak aa tlaihmi le thil ding a zungzal in a tuahmi hna cu, mi thluachuak an si" (Ps. 106:3; 112:4) a timi hi, a dik taktak. Thluachuah hmuhnak caahcun dinfelnak kha hrampi ah chiah a herh ko. Vawleicung mifim bik ah chiahmi Siangpahrang Solomon zong nih dinfelnak a thatnak le a herhnak cu Phungthuk bia 2:5-20 ah tling tein a kan cawn piak. Bible hmun tam tuk ah, dinfelnak kong cu tampi kan hmuh.

Donghnak ah ruah dingmi cu, "Thluachuah hmuh a duhmi paoh nih cun dinfelnak hi a hrampi ah chiah hmasat a herh. Lairam le Lai miphung kan lianhngan khawh nak hnga ding caah, dinfelnak hi kan hrampi ah kan chiah a herh. Mi pakhat ciote nih Pathian bochannak he dinfelnak kan tanh lawnglawngah, kan ram le miphun cu a liannganmi miphun ah aa chuah kho lai!!

Vawleicung Nawlbia Nganbik

Voikhat cu Theologian pa le Philosopher pa vanlawng pakhat ah khual an tlawngti. Todan an i chang i, bia an i ruah pah. Pakhat le khat ahodah bia aa tei kho lai tiah an i ngiar pah fawn. Theologian pa nih a van thawh i, hitin a van ti.

Theologian: Ka Kawi nang zei rian dah na tuan?
Philosopher: Kei cu ruattuaktu ka si. University ah Philosophy ka chim ko hna hme cu!
Theologian: Zeikong dah na chimh hna?
Philosopher: Van le vawlei, thlapa le arfi kongkau hi zeitindah an umtuning asi timi kong a si.
Theologian: Asiahcun nan cawnmi vialte hi catlang pakhat in a lu ka fun khawh dih lai.
Philosopher: "Van fun tuah. Na fun khawh rulmal ah!
Theologian: "Twinkle twinkle litter star..how i wonder what you are" ti a si ko.
Philosopher: "Um...um.."

Philosopher arfi zoh thiam pa cu chim awk a thei ti lo. A cawnmi le sianginn i a chimhmi vialte cu, van i arfi thep depmap tein a ummi khi zeidah asi hnga? ti lawng in a dong ko cang. A Ph.D zong cu cuka cun a dong. A phi a chuak ti lo. Leh awk a thei ve ti lo i, hitin aa thawh ve.


Philosopher: "Nang zei rian dah na tuan?"
Theologian: "Bible sianginn ah professor rian ka tuan."
Philosopher: "Zei kongkau dah nan cawn le na chimh hna?"
Theologian: "Pathian le bible kong kan cawng ko hme cu!"
Philosopher: "Ee..hmuh khawh lo mi Pathian kong nan cawng ti!
Theologian: Asi. Hmuh khawhlomi Pathian kha bible ca chung in kan cawn ko hme cu!
Philosopher: "A tha. Nan bible ca vialte, Genesis in Biathlam tiang hi catlang pakhat in tling lakin                              ka chim khawh ve lai.

Cuti a van ti tikah theologian pa cu a lau ve. A mit akau nawn cang. Asinain amah nih khan Philosopher pa kha holh kho lo in a tuah ve cang caah, zeitiawk a tha ti lo. Amit a curdu nawn. Hitin bia a van peh:-

Theologian: "Asiahcun van chim ve tuah? Hi zatzat Bible ca rulmal catlang pakhat in chim khawh                            ding cu? Van chim ne ca"

Philosopher: "Mi nih ka cungah tuah hna seh ti na duh bantuk in midang cungah va tuah ve" ti asi                                 ko.

Pathian kong cawngmi le bible thei ngangmi pa zong cu, Genesis in Biathlam tiang hi zatzat bible ca vialte hi, catlangkhat te ah pei a tlin tak ko hi ti a van i fiang ve. Tampi cawn le theih le tuah zong a rak hau lo. "Mi nih ka cungah tuah hna seh ti na duh bantuk in midang cung ah va tuah ve" ti pei asi tak ko hi?

Cucu Krihfami hna zumhnak muru a si. Asinain cucu vawleicung ah tuah a har cemmi a rak si fawn. Asinain Jesuh zummi hna le Krih biatak tein kan i tlaih hnu ahcun tuah ve a herh. Ni fatin kan nunnak ah, kan zul kho dih lai lo nain, Jesuh cawnpiaknak hi ruah i a taktak nifatin nunnak ah kan hman a herh. Kan cawn a herh. Cu lawng ahcun Jesuh zultu kan sinak, kan alnak le ceunak a lang kho lai.


                 Bishop Heather Cook mitsurhang a pek lio

Nizan Dec 29, 2014 ah online newspaper pakhat ka rel. Maryland i Episcopal church Bishop nu pakhat nih cycle aa citmi pa motor in a pah sual i, a zam tak. Cucu Motor upadi ah "hin-and-run" (pah-le-zamtak) timi phung buar ah a tla. Midingmi le upadi zulmi nih hitin tuah phung asi lo. Pah sualmi kha dir piak, tha tein zohkhenh le a thih sual asi le a sining tein thil phisin ding asi. Tuar awk a ummi tuar ding asi.

Ahnu ah cu bishop nu cu Heather Cook asi tiah an ti. Zumtu Krihfa abik in hruaitu asimi hna nih, mi hmuhlonak zawnte zong ah hi bantuk thil tuah sual tikah, "hit-and-run" timi phung buar ding asi lo.

Cu bishop nu cu a zam. Aa ruat than i, ka kir ah a tha lai tiah ati i a kir than. Krihfa hruaitu hna caah cucu a biapi taktak. Krihfa zumtu aa timi vialte zong nih, Samaria Mitha tuanbia philh lo a hau. Midang nih an khawnmi hna zong zohkhenh a herh i, mah nih khawnmi chinchin cu kaltak ding asi hrimhrim lo.

Bishop Heather Cook zong minung asi i mi pah kho le thatnawng kho asi ve ko. Mipa a pah lio kha, mi nih an hmuh lo zong ah, kir than hlah sehlaw, a nun chung a khing a rit lai. Bishop asinak zong sullam a ngei ti lai lo. Aa phuhrung lai. Alungre a thei lai. A sualnak a thlah kho ti lai lo. Cu thil nih cun a thlarau zong hell ah a kalter khawh. A nunchung ah lungrawk taktak zong in um khawh asi.

Cucaah mi hmuh lonak te  thial sual kan tuah sualmi a um zong ah, mi nih ka cungah tuah hna seh ti kan duh bantuk in va tuah ve a herh.


           Bishop nu nih cycle citmi a pah i a thihnak hmun

USA ah motor 3 accident in ka sung cang. Pakhatnak cu $3400 man Mazada asi. Kan naupa nih a mawngh lio ah midang nih an rak pah sual. A pahtu pa cu a zaam i midang motor nih an dawi, palik an auh i an va tlaih. A dang pakhat cu Dodge Van asi i, kanmah lei driver palh asi caah $8500 in kan cawkmi asi i ka sung. A dang pakhat cu Dodge Van asi i $4000 fai in kan cawkmi asi. Lamkam ah kan nu nih a park i an taih i aa rawk dih. A pahtu a zaam i aho asi kan thei lo. Mawngh awk a that ti lo caah $250 ah ka zuar.

Hika zawn ah thil ruah ding a um. Mi motor kan pah tik zongah, cozah phung bantuk tein dir piak i report tuah ding asi. Asiloah kan address, min, phone number tal chiahta ding asi. A zam in zam hi thil ding lo le upadi buar a si. Kan motor a zam takmi pa kha, nihin ni tiang a sualnak a thiang kho ti lo. Aa phuhrung peng lai. A khing a rit peng lai. A chimlomi sualpalhnak nih a uk peng cang.
Hi bantuk kan si lo nak ding caah, thil ding tuah a tha.

Voikhat cu motor ka mawngh  ka te a si. Youth Pastor ka tuannak Normandy United Methodist Church, Dayton, Ohio ah, dinner ropui taktak kan ngei. American ka nu kan sawm. Kan nu he ti in kan kal. Vur a tla. Lam a nal. Ka hnu ah motor aa parkmi le ka motor aa naih tuk. A hmailei le aa naih tuk fawn. Ka chuak kho ti lo. Hnulei ah fak deuh ka van ton sual i, midang motor din tein a engine cungah ka va hnur. Mi pakhat hmanh an um lo. A ka hmumi zong an um lo.Ka hnurmi zong cu a hme tuk i, hmuh khawh hmanh asi setsai lo. Kal diam ahcun ahohmanh nih theih ding khi asi lo.

Asinain ka sia a rem lo. Innchungah ka va lut i, aho motor dek din tein ka hnur sual le tiah ka va hlat. Jim timi pa Krihfa upata a rak si. Zaangfah ka va nawl. Company ta ka hlan ve mi asi a ti. Va piah ko law a dihmi zat ka liam lai tiah ka ti i, $450 a dih an ti i, cucu ka rak liam. Mi motor taih sualmi te cu chimphuang lo tein um peng ning law, nihin ni tiang ka khing a rit lai. Ka palhnak kha ka phuan tik le ngaihthiam ka hal tik hna le cawi ding ka cawi tikah ka luat. Mi luat ka si.

Voikhat zong, kan motor ah ihkhun kan khing. A rit tuk. Ruah lo pi ah aa mer sual i, kan motor pawng ummi motor thar ngaimi Camry a sir lei ah din tein keu lak ka va hnur. Hmete in ka khawnmi asi caah, ngiat setmat dah ti lo ahcun hmuh khawh ding asi lo. Cun a hohmanh zong nih an kan hmuh lo caah kal ahcun theih ding khi asi fawn lo.

Sihmanhsehlaw a keumi te cu, hmuh ahcun a ngeitu caah lung nuamh lonak a chuak kho. Ka motor si ve sehlaw ti khin ruah a herh. Motor a tam tuk caah aho ta dah asi ti theih khawh asi ti lo. Palik va auh le a phu fawn lo. Cucaah ka min, address, phone number ka tial i, motor a hmailei ah benh ding in ka timh cuahmah lio ah, a ngeitu Mirangnu te a rak phan.

"Zeidah na tuah len ko?" tiah a ka hal. "Atu hi inn kan i thial le thil kan khing. Ruahlo pi in kan ihkhun kan thlak sual le hi motor a kam te hi keu lak in kan suk sual. Aho motor dah asi ti kan theih lo caah, a herhmi ca ka tial i hi motor ah ka benh lai ka ti lio asi ka ti."

A van zoh i, "Hihi keimah motor asi. Remh ahcun zeimaw zat a dih ko hnga. Asinain a pawi tukmi asi lo. Na din (honest) caah kai lawm. Zeihmanh pek a hau lo. Lung dam tein va kal ko u" a ka ti i kan kal.  Ka lungthin hir a zaang. Ka zaa a lawng. Ka thinlung a dai. Kha ka khawn sualmi te kha, mi nih an ka hmu pat lo ti in va kaltak ko ning law, nihin ni tiang ka thinlung adai lai lo. Ka khing a rit lai. Ka ruah caah paoh ah ka phuhrung lai.

Mi nih ka motor an ka khawn piak i zeihmanh chim lo tein an zammi nih kan chungkhar ah sunghnak a chuahter. Thin hunnak le lung nuamh lo nak a chuahpi. Mi thil pakhatkhat kan hrawh piak sual tik hna zong ah, tha tein chimh, ngaihthiam hal le nawlpat kha a biapi.

Mi nih ka motor an ka suk piak tik i ka cungah tuah hna seh ti ka duhmi lungput bantuk khin, midang motor va suk tik zongah va tuah ve a hau timi kha, ka tonmi chung in fiannak tampi ka ngei.

Cucu Jesuh cawnpiakmi "vawleicung nawlbia nganbik cu a si"

. "Mi nih ka cungah tuah hna seh ti na duh bantuk in midang cung zongah va tuah ve" (Matt. 7:12)

Kum 2 Ngakchia Pa Nih Anu Meithal In A Kahthat

USA hi vawleicung ah meithal tambiknak ram pakhat asi. Ruahlo pipi in an fale nih nu le pa, u le nau le hawikawm an kahthat sualmi hna an tampi cang.

Asinain hi thawngpang hi cu khuaruahhar le phundang ngai asi. Cucu Wal-Mart dawr i an len lio ah, kum 2 ngakchia pa te nih a nu zal bag chung in pistol meithal a lak i, a nu thi lak in  kah sual ti asi. Tu chun thawngthangmi ah hihi ngaihchia bik cemmi thawng a si.


                         An i kah sualnak Wal-Mar Store

Hi thil a cannak hmun cu, Idaho Ramkulh, Hayden khua i Wal-Mart dawr ah a si. Hayden hi Spokane khua in meng 40 a hlatnak ah a um i minung 9000 hrawng umnak khua asi. Mirang deuh lawngte an umnak khua asi. Zumhnak ah an conservative ngainak hmunhma a si.

Palik chimnak nawl ngeitu nih, "Nu hi an kah lio ah hin, ngakchia tam nawn he thil an cawk lio asi" tiah a ti. "Hi nu hi thuhmi hriamnam (concealed weapons) kennak nawl a ngeimi asi" tiah an ti.

A kah lio ah hin, nu le ngachia hna cu dawr i ahnulei electronic thilri an zuarnak hrawng ah an i chawh lio asi. Wal-Mart zong cu an khar i, Nithumni lawngah kan on cang lai an ti. Nu cu an kahnak hmun ah a thi colh.

Store i camera nih a thlakmi an zoh tikah, nu an kahmi cu kah sual ati tiah an ti. An i kah lio caan hi zinglei 11 am tluk ah asi.

Nuam hiakmak tein an nufa te in hawi he dawr va kal ciahmah bu tein, fapa te nih kah sualnak in nu le nunnak liam le nule ruak he inn tlun cu dah ngai, a kaptu fapate caah zeitluk ngaihchia le lungfak dah ava si hnga?

Minung cu hitin asi sual tawn. Mah runvennak caah timi hna zong, mah luhlotu ah an cang theu tawn.




          Athimi nu le a kaptu a fapate (Ref. facebook.com)

Facebook ah an tialmi ahcun nu hi a fale si dawh a simi ngakchia 4 he dawr ah an kal lio asi an ti. Amin cu Veronica Rutledge (29) a si. Nu hi Blackfoot khuami asi i, holidays chungah an hmuhmi gift card tete hmang ding in dawr i an rak len lio asi an ti.

America ah hin holidays cu a sunglawi tuk. Abikin fale ngakchia a ngeimi chungkhar caah a nuam khun i a sunglawi khun. Hi hna chungkhar zong zeitluk in dah Christmas khar lio hi an va nuamh ve hnga le zeitluk in dah Kum Thar hi an va ngaih ve hnga? An nu farual tein zeitluk in dah dawr kal an va ngaih hnga le an va nuamh ve hnga? Zeitluk in dah an gift card hman lai hi an nu farual tein an va ngaih hnga le an va nuamh ve hnga timi ruah ah, ngaih a chia ngaingai.

Hi bantuk ruahlo pi thihnak nih kan i nuamh siling le ruahchannak kan ngeih siling te ah le thihnak ding hmun ah kan ruah lo lio caan le thihnak hmunhma ah kan ruahlonak Wal-Mart zong ah thihnak nih ruahlo piin a kan phak tawn ko. 

Cucaah "Thihnak nih cun hmunhma le caan a thim lo" tiah Mirang nih an timi hi a rak dik tuk. Thihnak cu hrial khawh a rak si taktak rua lo. A duhnak hmunhma le caan paoh ah a kan phak taktak ko!!



                Veronica le a hawi le pawl (facebook.com)



                         Hayden Map (google.com)

Taliban Nih Siangngakchia 132 An Thah Hna

Christmas a phak fate Kfrihfami kan thinlung ah a ummi cu Siangpahrang Herod nih Bethlehem khua pawng hrawnghrang ummi, sualnak ngeilo pangakchia kum 2 tang pangakchia vialte a thah dih hna timi kong a si. Hihi an mah chan lio ahcun, thawng chia taktak asi. Remnak le Daihnak Bawi a chuah lio zong ah, vawlei ah remnak le daihnak a rak um lo zia a langhtertu tuanbia pakhat asi.

Christmas cu mi tampi caah daihnak ni le lawmhnak ni ah ruah asi i, kan vawleicung vialte a dai dih lai ti tluk in lungthin a daih thla asi nain, Pakistan ram sianginn pakhat ahcun ngakchia thisen tam tuk Taliban nih an luanter tikah, nu le pa hna cu mitthli hnawh cawk in a tla than. "Rachael nih a fale cu ngam hngal lo in a tah lengmang ko hna" tiah Bible nih a ti bang, Pakistan ram nu le pa tampi cu mitthli hul kho lo in an tap ve hna. Cu thil nih a liamcia kum 2000 tluk lio i, Bethlehem hmanthlak kha a hei langhter.


                 Pakistan Map (Ref. google.com)



             Peshawar: Vawleicung tihnung bik khua pakhat 


A caan cu December 16, 2014 asi. Pakistan ram Peshawar ummi sianginn pakhat ah sianngakchia le saya/syama te cu voi dang ni bantuk tein sianginn an kai ciahmah ko hna. Siangngakchia tam deuh cu ralkap fale an si hna. Cucaah lehrulchamnak caah an i tihmi sianginn hrimhrim asi. Siangnakchia tam deu cu, kum 14-16 kuakap an si. Acheu cu sianginn ah nuamhnak an tuah cuahmah lio asi. Cu ti an i nuamh siling ah meithal thawng cu, "bang..bang..tiah a hung ring thluahmah.."

Cu meithal thawng cu, ruah lo pi in in a rak lutmi Taliban ralkap hna nih khan khat hnu khan khat in siangngakchia an kahnak hna thawng a si. Cu tapung hnacu AK-47 le grenades bomh takpum khat in aa thlaihmi Taliban ralkap 7 an si. Khan khat hnu khan khat in an luh hnawh hna i, hmuah chih in an kah hna. Hi Taliban hi Afghanistan ram Taliban he an ruahnak aa khatmi an si.

June thla in Pakistan cozah ralkap nih biatak tein an kah hna caah le bom an thlak hnawh hna caah, an thinhun in lehrulchamnak caah, Peshawar sianginn an kahnak cu a si. Hi Taliban nih car bomh zong atu le tu an puah. Tutan ngakchia an kahmi hna hi, a cheukhat cu voi 3/4 an kah hna tiah a thilo in a zam manh mi hna nih an ti.


                       Sianginn an kahmi (Ref. wordpress.com)

Hi Taliban tapung pawl hi, Pakistan ram caah tihnung taktakmi le hnahnawk taktakmi an si. Hi tan mithattu pawl hi, Pakistan ralkap uniform in an i thuam; an taksa ah bomb puah ding in an i thlaih dih cio ti asi. Hi hmun hi ramri ummi asi caah, raltuknak in a khatmi ram a si. Harnaka atu le tu a chuakmi ram a si.

Commando pawl nih an van luh hnawh hna i, suimilam 4-5 chung an i kah hnu ah a donghnak bik Taliban tapung pa cu an kahthat. Adonghnak i ruak charnak an van tuah tik ah, siangngakchia 132 an thi i, upa he an zate 141 an thi. Siangngakchia le saya te 960 cu an khamh manh hna. Sianginn cu ruak in a khat. Thisen cu tii cerhtii bantuk in tuan ah a luang.


  Suallo ngakchia thisen luangmi (Ref. yahoo.com)

Pakistan Taliban, Tahreek-e-Taliban timi bu nih kan mah kan si. Pakistan cozah nih vanlawng in bom a kan thlakmi lehrulchamnak caah kan kahmi hna asi tiah an ti. Taliban biachimtu Muhammad Umar Khorasani nih, "Ralkap fale sianginn hi kan i thim hrimhrimmi asi. Aruang cu cozah nih kan chungkhar le nu hna kha a ral hna caah a si. Kan mah zong nih fahnak hi thei ve hna seh ti kan duh" tiah a ti.

Sianginn i tapung an thah dih bak in, Khyber timi hmun ah Pakistan cozah nih fak taktak in bomb a tlak hnawh ve hna. Hika hrawnghrang hmun hi, upadi zong nih a pen khawhlonak le hrawkhraltu tam taktak an umnak hmun asi. Pakistan PM Nawaz Sharif nih cun, "Hi thil hi kan miphun caah ngaihchiatnak nganpi asi" tiah a ti. "Hi hmunhma i terrorist pawl hi an hram in kan cawih dih hna lai" tiah aa hrocer ve.

Peshawar khua umnak hmun hi, Federally Administered Tribal Area (hlan ah North-West Frontier) tiah timi a si i, cozah nih direct in zohkhenhmi a si. Nawl an ngei ngai. Tlangcungmi umnak asi caah an mah tein uknak le zalawnnak kau ngai cozah nih an pekmi hna asi. Cucaah cozah ralkap an lut tuk lo. Cucu caan tha ah ser in Taliban tapung nih hmunhma an an khuarnak asi. Bin Laden bu pawl zong hi khua hrawngah khua an saknak asi.

Afghanistan President Ashraf Ghani nih, "Asual lo m ngakchia thah cu Islam cawnpiaknak he aa ralkah" tiah a ti. Nobel Peace prize hmumi, Malala Yousafzai nih, "Sualnak ngeilo siangngakchia hna nih, an sianginn ah atu bantuk in tihnung le tuksapur thil hi an ngei lo" tiah a ti ve.

Ruak an char dih tik le minung an check dih tik ah, an zate 141 an thi.Hi chung ah 132 cu siangngakchia kum 14-16 kuakap an si. Minung 100 hma an pu. Ngaih a chia tuk. A suallo mi siangngakchia hi zatzat nih nunnak aliam tikah, ram pumpi nih an tuar.


            A caan ahcun hitin mi zapi meithal in kah an si ko

Peshawar khua hrawnghrang hi, Taliban tapung tampi umnak asi. Tapung dangdang zong an umnak asi. Cozah nih tha tein an tei kho taktak lo. Car bomb puahnak, minung tlaih i zampinak, mei thal kahnak tampi a umnak hmun asi caah, vawleicung tihnung bikmi khua cazin 10 lak ah an telh ve mi asi. Hi khua ahcun ramdangmi hrimhrim le Krihfa hrimhrim cu um ngam dingmi khua asi lo.

Siangngakchia pawl an thah hna tan hi, December asi. Daihnak Bawi Jesuh chuah thla ah daihnak a um kho hlei lo. Amah chuah zan zong ah daihnak a um kho hlei lo. Bethlehem zong ah a dai lo i, Jerusalem zong ah a dai hlei lo.

Vawlei cu pakhat le khat huatralnak ram a si. Huatnak le hnahchuahnak a um hnu ahcun minung thisen chuah hi phan a um ti lo. Zumhnak le biaknak ruangah Pashawar hrawnghrang hi, minung thahnawn a tam ngai. Hi huatralnak a um chung paoh cu a suallo mi thisen a luang lengmang rih ko lai. Zeitik ah dah a luan lai? Zeizat dah a luang lai a tlawm le tam lawng asi!!!!


                         Car bomb zong hitin a puak tawn