Krihfa Chungkhar le Tangka Hman Ningcang

Krihfa innchungkhar hi a ngandammi le a ngandamlomi innchungkhar ti in phun (2) kan then khawh. Ngandammi Krihfa chungkhar kan si khawhnak ding caah, "taksa, thinlung, thlarau" in dam kan herh. Hi thil pathum hi aa then khomi an si lo. 

Hi lakah a biapi cemmi cu 'thlarau" in ngandam asi. Cu thalrau ngandamnak ahcun, "Pathian kan zumhning a hman a herh. Bible kan pawm ning a hman a herh. Jesuh cawnpiaknak kan zumh le atak in nunpi a herh." cu lawng ahcun thlarau ngandamnak tling a um kho. 

Cu 'thlarau" a ngan a dam ahcun "thinlung" ngandamnak a chuak. Thlarau ngandammi nih cun Pathian le Jesuh bochan in nun asi caah, "Nunzia thiamnak, lawmhnak, daihnak, mi pawmhlawm khawhnak, innkhawhnak, lungsinak hnangamnak le thlarau laksawng phun tampi ngeih asi." Cu bantuk ngeih ahcun "vawlei hi tei asi ko cang." Lungretheihnak a um kho ti lo. Pathian le Jesuh bia bochan nakin nun hnu ahcun, "lungthin" damnak a chuak. 

Thlarau le thinlung a dam ahcun a donghnak ah "taksa damnak" a chuak. "Thlarau le thinlung" a damlomi hna an nunnak ah, thil pawi bikmi cu hihi an si:-

"Duhfahnak, hakkauhnak, tangka duhnak, thilri ram tuknak, eidin ram tuknak, tangka hman tuknak, leiba ngamh tuknak, dinglo in tangka hmuh duhnak, lih in tangka kawlnak..." hna an chuak. 

Bible Nih Tangka Kong Zeidah Achim?

Krihfami tampi nih bible kong ah hihi ruahta hmasat a herh:- 

1.       Pathian nih hin a ka thanchoter lai i a ka rumter lai maw?

2.      Pathian rian an tuan cuahmah ko nain, zeicadah micheu hi tangka ah harnak le buainak an ton?

3.      Leiba ngeihnak le sifahnak chung in luatnak ding caah Pathian nih ka thlacamnak hi a ka let ne lo maw?

4.      Pathian nih hin kan rumter lai tiah a ka tinak aum maw?

5. Atanglei Bible Cang hna ah hin Bible nih tangka kong a kan cawnpiak.

(a) Hebrew 13:5
(b) 1 Tim 6:9,10
(c)  Matthew 6:24; Luke 16:13
(d) Phhungchimtu 5:10; 10:19
(e) Phungthlukbia 22:7
(f)  Phungthlukbia 13:22
(g) Phungthukbia 21:20

Bible ah tangka timi biafang hi voi 140 a lang. Sui, ngun, dar tibantuk hna zong tangka can ah an rak hman tawn caah, cu bantuk hna rel chih ahcun voi tamtuk a lang. Cucaah Bible nih hin Pathian thluachuahnak, tangka le hi vawlei thilri kongkau hi kan zumhnak ca le chungkhar caah biapi tuk ah a rak chiah timi hmuh khawh asi.

Hlanlio Zumhnak

Biakam Hlun le Jesuh chan tiang ah “Vawlei chawva, thilri le sithatnak vialte hi Pathian duhning nun ca le Pathian nih thluachuah caah asi” tiah an zumh. Sifah le harnak vialte kha Pathian nih hmai a hawih hna lo caah le thluachuah pek lo ah an ruah. Tu chan zongah “Prosperity Theology” timi “Pathian kan zumh ahcun kan tluang lai? Kan rum lai?” timi cawnpiaknak hi  atam ngaingai.

Asinain Bible nih hin rumnak kongah, atanglei bantuk tu a kan cawnpiak. 

(a) Krihfa nan si ruangah nan rum lai timi a kan cawn piak lo.

(b) Jesuh zong nih “Nan ka zumh ahcun nan rum lai? Thluachuah nan hmu lai” timi ka khat a chim lo. “Hremnak tu nan ing lai? Zulh a ka duhmi cu a vailamtah tung aa put mi asi awk asi” titu a kan cawnpiak.

(c) Pianthar ruangah nan rum lai timi bible nih a kan cawnpiak lo. 

(d) Pastor, Evangelis le Pathian riantuantu si ruangah a rum lai timi bible ah a um lo.

(e) Bible nih hin, tangka duh tuk a thatlonak le vawlei chawva, thilri duh tuk a thatlonak lawng a kan cawn piak deuh.

*Cucaah vawlei kan um chung ahcun, Krihfa si ruangah rum le thancho asi lo. Pathian zumh ruangah rum le thancho asi lo timi fian a herh. Pathian a zumlomi le Jesuh a zumlomi zong an rum i an thangcho ko hna. 

Chungkhar Damnak Ding Caah?

Chungkhar ngandamnak ding caah kan khuaruah ning le nunning thlen aherh. Remh a herh. Nun zia hi a biapi tuk. Lungput le nunzia a ngan a dam ahcun, nuning a ngan a dam kho. 

Chungkhar ngandamnak ding caah, kan umnak ram nunphung, lungput, nunning le sining kha theihthiam le ralrin awk asimi cu ralrin ding asi. USA ah chungkhar tambik an ngandamlonak cu atanglei bantuk ruangah an si:-

1. Materialism: America kan umnak ram hi Materialism timi thilri duhtuknak ram ah kan um. Cucu nai ralrin taktak ahau. Thilri duh tuk hi sualnak pakhat asi. Tahchunhnak ah, Philippines ram ah awkhlawh minung thawng tam tuk an um lio ah, Philippines President nupi Emelda Marcos nih cun danh cawklomi kedanh tuah 3,000 a ngeih. Cu bantuk thilri ram tuk hi, sual pakhat asi.

*Chungkhar ngandamnak ding caah “Thilri duh tukmi chungkhar silo a herh.”

2. Leiba (Debt)

American minung hi materialism ah rap fawih in an i fawih cang. Leiba an ngamh tuk. Cucu sual phun khat asi. Leiba ruangah, chungkhar an buai; nuva an i si; an i then; piahtana chim cawk lo a chuak. Chungkhar kuainak, tazacuainak, mahthahnak, mithah lainawnnak tiang a chuak. Zeitluk in dah US minung leiba an ngeih timi zoh tuah u sih:-

(a) 2015 ah USA chungkhar kip nih abuaktlak in leiba $132,086 an ngei.

(b)  Cu chungah Credit card leiba lawng hi $15,310 asi.

(c)   Kum khat ah a karh tuak tikah a tlawmbik ah $6,600 as. Chungkhar income I 9% asi tiah cozah nih an tuak.

(d)  Mi pakhat nih dollars 2000 cu 19.5% a karh in a cawi hnga. Thla khat ah $75 lawng pek ding a si nain $32.50 hi a karh man a si. Dollar thong sarih na cawi i thla fatin a niamcem pek ding lawng na pek peng ahcun a dihlak na va pek te ding cu dollar thong 20 a si te lai. Inn ting hnih man kha 7.25% a karh in na cawk. Thong 20 down payment na pek. A tangmi 180,000 kha kum sawmthum chung na cham ahcun na pekmi dihlak cu 442,000 a si te lai (Randy Alcorn).

Leiba Ruang Ah Zei Dah Achuak?

Leiba ruangah miphun kip caah, rawhralnak tampi a chuak. Nuva tang thennak in, chungkhar kuainak in, company rawknak in, thawngtlak, dantat le mahthahnak (suicide) tiang a chuak. Thil sining an hlathlai tikah a tanglei thil hna hi an chuak khun

(a) Leiba ruangah mi 50,000 lengmang kum fatin thong an tla. 
(b) Nu le va tamtuk lengluang an i then. 
(c) A karh in biakinn a cawmi khrihfabu tampi an rawk. 
(d) Inn le motor tam tuk an chuh than hna.
(e) Siangngakchia tam tuk cu sianginn leiba ruangah an nun chung an si a fak thai.
(f) Chungkhar tam tuk vaivuanhnak le rawhralnak an phan.


Zeidah Tuah Ding Asi? 

Chungkhar ngandamnak ding caah, kan nunning (lifestyle) a biapi taktak. Khuaruah le tuaktan thiam a herh. Tangka ah a ngan a dammi kan si khawh nak ding caah, hitin kan nun a herh:-

1. Hmuhmi tangka nak tam hman lo a herh. Kan hmuhmi chung in kan i zaatnak in zeitindah kan hman lai timi ruah le tuaktan thiam a herh. 

2. Tangka Hman ah Zung Vuar Lo ding asi. Hmuh thiamnak in hman thiam a herh deuh. Hmuh an thiam ko nain, hman an thiam lo ruangah, USA ah "bankruptcy" a phanmi-minung minthang a thawng in an um. Mike Tyson te hna, Michael Jackson te hna le Hollywood Actor le actress tampi an lo ko hna.

3. "Kan kawl ve lai, kan hman ve lai" timi ruahnak hi a dik lo. Zeicatiah kan nun paoh ahcun kan hmang lai timi a fiang nain, kan hmuh than lai timi a fiang lo. Hmuh lo khawh asi. 

4. Semrel le zungvuar lo aherh. Asinain tongte semrel in semrel cu hruh pakhat asi. Mifimmi cu ningcang lo in thil an hmang bal lo. An hman tikah sullam ngei tein an hmang. Semrel caan an thei i, hman caan an thei. Cucu "budget" suai thiam bia asi. 

Semrel hi sikhiarh he aa khat lo. Sikhiarmi cu vawleicung ah sifak bik an si. Semrel timi cu, thil a siloning tiang hmang lo in ralring tein hman tinak asi ko. Semrel ruangah mei van sian lo tiang hna um lo ding asi. Aherhnak ah van ding. 

Tii, mei le gas hman zia thiam a hau. Duh paoh in na hman ahcun na tangka cu aa zuk ziahmah ko lai. Na theih setsailo tein an lo dih ko lai (Kan mah chungkhar kongah nai ah tii ah $401 a chuak. Thla 3 in phawt tikah thla khat ah $133.66 asi. Mei ah $200 asi. Gas sh 36 asi. Azapite fonh tikah $369.66 adih cang. Hi zawn ah tii tlawm deuh te hman, mei tlawm deuh te hman, tisa hman te hna thumh deuh vak ahcun tampi a man aa dang kho cang.

     5. Priority tuah thiam a hau. Cucu "Thil a biapimi thim thiamnak" ti asi. Minung tampi cu, "Duhmi le Herhmi" kan then thiam tawn lo. Cu thil nih chungkhar ngandamlonak a chuahter.
      Mirang nih "   Want Vs. Need" tiah an ti.

     Hi principale hi kan fian a herh. Chungkhar ah duhmi le herhmi a tam tuk. Chungkhar caah a tha dingmi tuah ding a tam tuk. Asinain kan duhmi (want) tu kha tuah lo in, kan herhmi (need) tu kha tuah a herh. Want kha tam deuh na tuah ahcun need na tuah kho ti lai lo.

          Tahchunhnak ah, Innchungkhar caah todan le TV maw abiapi deuh? Tisa um aa rawkmi remh dah? Innchungkhar tamhmawih maw abiapi deuh rawlchumhnak Stove aa rawkmi remh dah? 

                     Need (herhmi) zong aphun a tam tuk. Cu vialte na tuah khawh lo tikah “need” chung zongah ah khan zeidah tuah hmasat ding? Zeidah a biapi deuh timi “priotize” tuah thiam a herh. Tahchunhnak ah, khuasik asi i, cu liio ah na TV a rawk. Computer a rawk. Motor a rawk. Na tisapung a rawk. Remh viar an hau. Zeidah na remh hmasat lai?

    6.  Joseph Kan Si Maw? timi ruah a herh.  
      Ramdang ummi Laimi chungkhar tampi cu tangka lei ah kan ngan a dam hna lo. Nulei le palei bawmhnak kongah kan buai tuk hna. Lailei chungkhar ruangah ngandamlomi kan tam tuk cang. Cucaah ruah a herhmi cu, Joseph tuanbia asi. 

Laimi kan chungkhar nih Joseph he akan tahchunh. Asi taktak.

Kan si awk zong asi. Ramdang kan kalmi hi kan chungkhar le
miphun khamhnak ding caah asi kho. 

A pawimi cu Joseph chungkhar le unau nih Joseph harnak a 
tuarmi an theihlomi le an ruah ve lo mi asi. 

Josepth cu amah le chungkhar zong tha tein a zohkhenh hna i, a
khamh hna bantuk in, apa le a unau vialte zong a khamh khawh 
hna. Mah chungkhar khamh hmasatlo in Lailei chungkhar le 
unau lawng kan khamh sual hna ahcun, tangka ah chungkhar 
ngandamlo a fawite.

   

7.   Laimi le Chungkhar Bawmhnak. Chungkhar kongah alaihtheih hi fim asi caah alaih a theimi si a herh.

(a)  Laimi cu chungkhar aa thitlak chihmi miphun kan si.

(b)  Nu nih pa lei chung kong theihthiam a biapi.

(c)   Pa nih nu lei chungkhar kong theihthiam a biapi.

(d)  Zatceu cio in kan bawmh hna lai timi hi, “Theory” cun a tha nain “Practical” ah thiltha lo asi. A herh deuhmi le chambau deuhtu bawmh kha thiltha asi.

8.     Bank Account Ser Tikah

(a)  USA ah account phun (3) in ngeih khawh asi. Business, personal le joint ti an si. Nuva tampi cu joint account an ngei. Joint account ngeih hi a tha. A tliang. Tangka thazaang aa hlum caah chungkhar caah a tha khun I a cak khun. Cun ahohmanh lunghrin awk um lo tein tangka lohnak aa thei kho. Lih chim le dinlonak a um belte ahcun joint account hi nuva sikcaknak le buainak asi ve.

(b)  Cucaah USA ah nuva tampi cu joint account an ngei kho lo. A ruang cu tangka hman an duhning aa khahlo caah asi. Acheu an zung a vuar, a cheu an semrel caah asi.

   
    (c) Cucaah nan chungkhar ngamdamnak ding caah zeitindah account kan I ser lai timi kha tha tein ruah a herh. Tangka lutchuak tha tein tuak lo le bill tha tein tuaklo ahcun, thla chiar minus piah khawh asi. Voikhat minus piah tikah $35 cung lengmang dantat asi i, kum khat ah dollar a thawng in cawi khawh asi.
      

   (d)  Nu le va hi, tangka kongah lungthin aa khah a herh. “Khuapi thurual tluk lo tionak, chungkhar thurual tluk lo pamnak” an ti bantuk in, chungkhar kan ngan a damnak ding caahcun “nu le va hi, tangka hmuhnak le hmannak ah kan fian le kan I khah a herh.” Cu kan fian lo ahcun chungkhar damnak aum kho lo.

9. Mah caah Joseph Si Aherh

USA ah kum 65 ah nan pension te hna lai. Midang ca le chungkhar ca lawng i Joseph na si i, nangmah pumpak caah Joseph na si lo ahcun, na cai taktak te lai. Cucaah chungkhar sahlawh cingla bawmh cu a tha/herh nain, nangmah caah “Future Financial Plan” zeidah nan ngeih timi tuak a hau. Tangka kongah tinhmi le timhmi na ngeih lo ahcun, "Nan Innchungkhar cu a ngan a dam bal lai lo." 

Tangka ah chungkhar a ngandammi na si khawhnak ding caah, na umnak ram riantuan ning le thilti ning na fian a herh. Atanglei thil (3) hi na ruah a herh. INVESMENT zeidah na ngeih? Na hmuhmi na hmang dih maw. Zeizat tal na khawng maw?

(a)  Social Security zeizat dah na khawn cang? Social umlomi rian sau tuk na ruan ahcun k.65 na si tik ahcun na lo ko lai (Laimi pastor tampi hi, 401K zong um lo; social security zong pe lo le benefit umlomi rian an tuan hna i, kum 65 si tik ahcun, food stamp zungah dongh khawh cio an si). 

(b)  Retirement (401 K) zeizat dah na khawn cang?

(c)   Na riantuanmi hi 401K a um lo ahcun rian na tuan khawh lo tikah na donghnak cu Food Stamp zung asi te lai. Cucu fian cia a herh.

(d)  Na pension hnu ah nangmah hi Joseph taktak maw na si? Alem dah na si timi an fianh te lai.

Joseph cu harnak tampi a tuar nain, Egypt ram ah nupi le telefa a ngei. Bawi rian a tuan. Egypt rumnak vialte cu amah ta asi ti tluk asi. Gen. 47:5-6 ah Pharoah nih hi ti tiang in nawlngeihnak a pekmi pa asi: “Egypt ram cu a dihlak in nangmah nih na duh ning in tuah ko. Na chungkhar cu ramchung a thatnak bik hmun ah umter hna." Cucu Joseph taktak cu a si. Chungkhar an ngan a dam taktak. Kan nih Laimi Joseph kan sining hi, chungkhar tampi cu tangka lei ah kan ngan a dam hna lo i, USA umnak hmanh in Laitlang tlun hna a duh deuhmi um asi cang. Cu tiang cun Krihfa chungkhar hi tangka ngandamlomi tampi um asi. 

Nang le kei teh chungkhar kan khamh kho hna maw? Kan mah te kan i khamh kho maw? Tangka ah kan chungkhar ngan a dam maw? 

Zeizat Dah Na Man Te Lai? 

Rev. Chan Thawng Lian catialmi chung in-US minung kum 65 a hung tlingmi dihlak ah hitin asi an ti:-

(a)  100 ah 85 nih dollars 250 an nei lo.

(b)  100 ah 45 cu sahlawh bochan in an nung.

(c)    100 ah 30 cu cozah bomhnak in an nung.

(d)  100 ah 23 cu rian an tuan i an nung.

(e)  100 ah 2 lawng an i khonmi ciami in an i cawm kho.

(f)    Cubantuk kum 65 minung cu zuar hei siseh law $ 100 an man lai lo. Rian a tuan lo ruangah siloin a tuanmi vialte in a hmuhmi tam deuh cu phaisa karh ah a pek dih caah a si. 

Cucaah kum 65 na si tik ah, na man khi zeizat dah asi te lai timi cu, atu ca na rel dih bak in tuak khawh asi cang. Cucu na tuak khawh lo ahcun, tu chun ni ah, Krihfa innchungkhar nih tangka ah nan ngan a dam lo timi a fiang. 

Biafunnak

Chungkhar ngan a dam khawhnak hnga ding caah, “Budget Plan” “Financial Plan” hi chungkhar kip nih tha tein ngeih a herh. Nangmah nih na ngeihlo ahcun Pathian nih an ser piak lai lo. Pathian thluachuah khan a co hnga tluk in na co lai lo. Cucaah nule vat ha tein khuaruah le kan fale chan ca tiang Financial Plan ngeih a herh.

1.       Na ngeihlo ahcun a herh tuk dah ti lo cu leiba cawi hlah.

2.      Leiba na cawi tikah cham caan te ah cham I zuam.

3.      Credit card, inn man, motor man pek dingmi vialte lakah a karh a sang cemmi kha tam cem in pek I zuam. Cuticun interest ah tampi na save lai.

4.      Inn kha kum 30 na cawk zongah kum 10-15 karh ah pek khawh i zuam.

5.      Leiba na cawi hlan ah zeitindah ka cham than khawh lai timi ruat cia. Na ruah cia lo ahcun leiba nih sal ah an hren lai.

6.      Debt Free (Leiba ngeilo tein um) cu sal pakhat in luat asi ti kha thei.

7.      Tii, mei, gas semrel tein hman I zuam. Zungvuar tuk in hmang hlah.

8.     Rawl/eidin uihter hlah. Ahleivuangmi hlolh hlah

9.      Rawl na chumh/na eidin tikah thaizing ca va ruat rih. Voikhat khim tuk ei zong ah thaizing ah rawltam caan a ra lai timi va ruat

10.  Riantuan awk na ngeihmi te rian ngeih peng I zuam. Zeicatiah rian na ngeihlo zongah bill nih cun an hgnak lai lo. An ngaithiam lailo.

11.   Kan kawl ve lai, kan hman ve lai timi cu “Financial Plan” asi lo. Na nun ahcun na hmang hrimhrim lai timi a fiang. Asinain na kawl lai I na hmuh ko lai timi cu a fiang lo mi asi.

12.  Pathian caah siseh, midang bawmhchanhnak ah a si a khiarmi va si hlah. Asinain tangka na hman tikah, sullam ngei tein hman I zuam.

13.  Atu ah kum 65 hnu ca na khawnmi a um lo ahcun, 65 hnu ah zeidah ka lawh te lai timi va ruat.

14.  Thaizing ah tangka ka kawl te lai timi va bochan hlah. Thaizing cu na caah ara ti lo kho men.

15.   Na tefa caah leiba a rohta mi silo in ngeihchiah a rohta mi si cu nusal pasal rian asi ti va thei (Phungtlukbia 13:22)

Chungkhar damnak ding caah cun, Pathian tih, Amah bochan le zumh hmasat a herh. Cun taksa, thinlung le thlarau dam a herh i, taksa le thinlung a dam khawhnak ding caah, "tangka ah a ngan a dammi chungkhar" si a herh taktak. Tangka ah chungkhar ngan a dam lo ahcun, thil viatle ah a buai dih cang. Cucaah Krihfa chungkhar asimi paohpaoh nih cun, tanka hman zia (budget) hi thiam a herh hringhran. 

---------------------------------------------------------------------------

Chinchiah:

Hi capar hi, Rev. Chan Thawng Lian tialmi ca chung  le tangka kong research an tuahmi ca tampi chung in khawmh i tialmi asi. Rev. Chan Thawng Lian tialmi ca hi, hi capar chung in zohchihmi asi.

Money, Possession, and Eternity by Randy Alcorm, 2003; Good Stewardship by Rog Rogers, 2006 

Biatak Chim (Telling the Truth)

Minung caah a biapi taktakmi thil pakhat cu, "leem" hi asi. Zei thil paoh nih mi a kan leem khawh. Bing nih mi  aleem i, zu zong nih mi a lem. Cakuak, khuahsi, kuva, sadah, khaini, sechoh, number-4 le adang ritnak si-ai vialte nih mi an leem khawh. Cu bantuk zukhmawm le si-ai nih mi an leem hnu ahcun, suum a har cang i, ban khawh asi ti lo. Zeicatiah kha thilri pawl kha ngawt le zia ah an tlak cang caah asi.

Zukhmawn le ritnak si-ai nih mi a leem bantuk in, hmurka zong leem a hmang ve. Biadik chim zong nih mi a leem. Lihchim zong nih mi a leem. Biadik chim lengmang ahcun, biadik tanh asi. Lih chim duh asi ti lo. Lihchim lengmang ahcun lihchim nih a leem i, lihchim peng asi. Lihchim kha thinlung le kaa nih pawi a ti ti lo. Ahnu ahcun mah le mah hmanh, "Lih ka chim ti hmanh hngalh khawh asi lo." Zeicatiah ngawt le zia ah a tlak caah asi. Ngawt le zia ah a tlak hnu ahcun, minung hi remh a fawi ti lo.

Catialtu cu ka chia ta rih ko lai. Micheu cu bia an chim tikah, biadik (truth) chim an duh lo. An mah lam awn-nak le din cohnak bia lawngte an chim. Bia an ngerhnguai. Hman te le dingteo in bia an chim bal lo. Bia ngerhnguai chim zong khi, lihchim pakhat asi.

Cucaah, baa hi ngerh ding asi lo. Ding tein le dik tein chim ding asi. Ngerhnguai (thwe-waih) tuk in chim zong thil ding lo asi. Bibal zoh tikah, Jesuh hi zeitik hmanh ah "ngerhnguai" in bia a chim bal lo. Lai bibal ahcun, "Dingteu in a zoh i" tiah a tial tawn. A zoh lawng a zoh lo. A chim tik zongah, "Dingteu" in a chimmi asi. Pathian fa asi aa hngalhnak ah, ngerhnguai in biachim a hmang lo.

Bia hi a biapit tuk caah, "perh" ding zong asi lo. Bia perh hi thil thalo asi. Jesuh zong nih bia hi biapi tuk ah a chiah caah, "YES" le "NO" lawng va chim ko u. Cu pin paoh cu Mithalo pa sin in a ra mi asi (Matt 5:37) tiah a kan cawnpiak. Laimi caah "Yes" le "No" chim hi kan i harh tuk. Velhle le velhui chim kan hmang. Tahchunhnak ah, rawl ei fial taktak lo in, "Rak ei ve ca!" ti te hna? Rawl tam tuk ko na le ei duh ko nain, "Ka paw a khim tuk!" ti te hna zong velhui bia le velhle an si. Cu zong cu lih an si i, kan nunphung ah lih a tam tuk deuh.

Bia perhnak kong ah, minung nih ralrin a hau. Pathian kong, thlarau kong, bible kong hna a thei tuk le hngal tuk in chim tikah, "lih" hna kan chim sual lai timi phan a um. Bible bia zong perh ding asi lo. Zawn damh in fiang tuk in hrilhfiah ding asi lo. Hngalhlomi bia cu "Ka hngal lo" ti hi  atha ko. Fian setlomi cu "Asi kho men? Si dawh asi? A sawh duhmi cucu asi lai tiah ka ruah?" timi khi theih taktaklomi fiang tuk chimnak in, biatak chim deuh asi.

Bia hi perh a ngah lo bantuk in, "zuh" ding zong asi lo. Mi nih an chimmi bia kha 100% cun a ho hmanh nih hman tein chim khawh asi lai lo. Asinain, an chim duhmi idea (ruahnak) kha, tlauter lo ding le thlen lo ding asi. Asi khawh chung in an chim ning tein chim ding si. Zuh piak in tlinglo in chim ding zong asi lo. Tling lo in kan chim piak ahcun, cu zong cu lih pakhat asi than rih.

Minung ziaza zoh tikah, mi lihchim cu, midang chiatnak an hmu peng. Midang chiatnak chim an huam peng. An mah chiatnak an hmu bal lo. An mah thian coh duh ruah ah, midang tu kha sual an phawt tawn hna. Mah chiatnak kha midang chiatnak nih khuh seh timi ruahnak an ngei. Cucaah biadik an chim bal lo. Bia merh, ngerhnguai le sihnalhnak lawngte chim an hmang. Sihnalh tik zongah a dik ning tein sihnalh lo cu lihchim asi thiamthiam rih.

Micheu cu hlen-thawi an hmang. Capo asilomi hlen paohpaoh cu lihchim asi. Biatak chim lo asi. Kan ngakchiat lioah, mi pakhat cu tangka a cawi hna. "Thaizing ah, hmai zarh ah, hmai thla ah..." tiah a ti peng hna. Adonghnak ahcun an cawh huam ti lo i, cuticun a lo tawn. Tangka kan cawimi hna pek thai lo zong khi, lihchim asi pinah fir phun khat asi. Thil kan hlanmi hna pek than lo zong khi, biatak kan chungah aum lo tinak asi. Hlan ti tung i pek ti lo cu, lih chim asi pinah, fir zong asi rih.

Vawleicung miphun sining zoh tik ah, lih hi kan pawmning aa dang. Laimi le Asian mi hi, Nitlaklei Mirang miphun nih a kan zum tuk lo. An nih nih an ti tawnmi cu, "Kan chimmi kha kan thinlung takte asi ko" an ti. "Yes" asi ahcun "Yes" kan ti ko i, "No asi achun No kan ti ko" an ti tawn. Asinain Asian, Africa le Middle East ram minung pawl hi cu, thinlung in duh dakmak zongah ka-pahle in "No" ti nan hmang an kan ti.  Cucaah Nitlakleimi nih hin Asian miphun he riantuanti hi an rak i harh ngai. "Zeicatiah kan thinlung tak an hngal kho lo."

Cucu a langhnak pakhat cu, Tuluk le America hna hi ram khat le ramkhat thilri cawkzorhnak (trade) an tuah tikah, Tuluk nih a deh peng hna ti asi. Hnatlaknak cu an ngei nain, a thli tein a deh peng hna i, USA an sung peng ti asi. America zong an thin a hung tawn. Tahchunhnak ah, USA nih Tuluk ah movie aluhpi. US luhpimi an zoh dih hlan le zuar hlan ah "copy" a rak chuak manh cang. Cu tikah thilri cawkzorhnak ah America taktak cu a man a fak i, an zuar kho ti lo. "Alem a chuah cang caah asi" an ti.

A ngaingai ti ahcun, "lihchim" timi cu thil asiloning in chimmi paoh lih asi ko. Laimi kan nunphung zongah kan hman peng i, lihchim ah kan ruah lomi, lih kan chimmi tampi a um. Tahchunhnak ah, "Nupi khua a tlik tik ah maw? Nusual pakai kong ah maw? Nupi va hal tik ah maw?" A kan la taktak lai lo, a kan khirh te ko lai...ti phun in ruah cia i, hmaitlam hna, phunthawh hna ken kan hmang. Khikhi kan nunphung ahcun aa dawh ngai ko nain, "velhle thil an si." I la taktak lawlaw u sih law, a tha ding asi. Kalpimi cu, "Lak taktak si sehlaw, a tha deuh ding asi."

Cun i velhuinak bia hna kan chim tikah lihchim asi timi kha nan nunphung ah kan ruat lo. Kan khua ah mi pakhat cu, an lo thlawh a dih dengmang. Midang nih,  "Nan lo thlawh ding cu a dih deng ko cang lai khi te!" tiah an van ti. Cu pa nih cun aa thawh i, "Dih deng hlah. A naisai rih lo. Thla khat thlo a tang rih lai" tiah a leh hna. Facang zun caan a phak tik ahcun, zarh hnihthum zun atangmi kha, "Nan lo cu kau tuk a um rih; saupi nan zun ko rih lai; tampi nan ngeih ko lai" an van ti ahcun, "A dih deng. Thaizing kiptuh zun lawng pei a tang ko khi" tiah ati tawn hna. Cucu Laimi kan zia, kan i velhuinak asi.

Lihchim hi phun tam tuk aum. Acheu nih "Min in lih kan chim. Acheu nih chuah nitlak in, sining in, tuanbia in lih kan chim hna. Kan silomi pi kan si kan ti. Kan nunnak ah a cang taktaklomi a cang kan ti. Acheu nih "no" ter ruah ah, chuah nithla in lih kan chim. Acheu nih catang awn lo mi le training awn bak lo mi in certificate lem in lih kan chim. Acheu nih camipuai ah cafir in lih kan chim. Harvard University le Yale University sianginn kaimi mirum milian fa tampi cu, an mah nih ca tuah lo in midang nih tuah piak chawm in an awng ti asi. Vawleicung top  sianginn hmanh ah cu bantuk a um ahcun, ka dang ahcun chim ding a um ti lo." Vawlei hi lihchimnak ram asinak cu, cu thil nih a langhter ko.

Acheu nih certificate lem in catang sangsang kan kai. Achinchap ah kan va uah chap rih. Acheu nih mi cauk i zoh riangmang in, mah idea bantuk tein cauk tial le chuah kan hmang. Anih tialmi ka zohchun timi minthatnak te tal pek duh fawn lo. Cucu "Plagiarism" ti asi. Acheu nih hlaphuah tikah midang hla-aw he i lo tung in, i lo taktak lo in hlaphuah kan hmang. Cu zong cu "Plagiarism" ti asi i, lihchim asi ve.

Acheu nih cozah bawmhnak (food stamp, medicaid, phaisa tbk) hmuhnak caah "thla-hlawh" azat ah lih kan chim. Bawmhnak hmuh ruah ah hman te tuanmi rian kha, kan suimilam caan kan zorter. Kan chungah biatak aum lo. Cozah bawmhnak van hmuh bak, heh tiah riantuan i hnawh le tangka a tam khawh chung in hmuh kan i zuam. USA ah hi bantuk lihchim hi an tam khun.

Acheu nih "umemployment" hmuh ruah ah lih kan chim. Unemployment hmuhnak ding caah, policy pakhat ummi cu, "Zarh chiar tein rian pakhat/pahnih in na sawk peng lai" timi asi. Micheu cu unemployment ei a miak deuh ti in, hmuh lo dingmi rian heh tiah sawk i, caan saupi unemployment ei an hmang. Cu zong cu a dinglomi thil le lihchim pakhat asi.

Micheu cu "tax" a kan zuhmi a tam tuk tiah heh tiah kan zai. "Tax return" tuah a zaat tik ahcun zeitindah cozah tangka ka ei khawh lai timi rumro kan ruat than. Lih le lih in tax an file lengmang ti asi. Kum chiar in, USA ah minung 1,625,000 kuakap nih tax an tuah tikah IRS (Ngunkhuai zung) an hlen hna ti asi. Kum chiarte an tangka report tuah lo ruangah US cozah hi $270,000,000,000 an sung tiah IRS nih an ti. Hi chungah Laimi le Asian zong tampi kan i tel lai.

Lihchim hi phun tampi a um rih. Tahchunhnak ah, Laimi pa pakhat cu, an rum ngai nain, bia a chim tik paoh ah, "Kan nih cu sifak fa kan si" timi asi. Cu bia cu a uar ngai. Cucu a tha ko nain, "Apawng ummi ziar bantuk asi." Mirum kan si le sifak kan si timi kha chim peng ahau lem lo. Kan thinlung ah biatak kan chim duhlo ca tu ah kan chim tawnmi bia asi kho. Angaingai tiahcun vawleicung mi vialte hi an i thawknak ahcun "sifak" viar an si ko. Kan i khat ko hna.

Nihin ni Laimi kan lihchimnak a langh cemnak pakhat cu, min pahnih kan ngeihmi asi. Zeicatiah min pahnih ngeimi kan tam tuk. Pakhat cu, "Min taktak asi i" a dang pakhat cu, "UN Min" kan ti. A cheu mi cu, "Midang sakmi silo in, midang sin in cawkmi an si rih." A zuartu zong nih, "Zuar te ding in, min a rak phuah cawpmi an si rih fawn." Cucaah kan lihchim ning khi, a sang taktak.

A caan ahcun nunning in lih kan chim cemmi cu, "nawl cawn" asi. Sifah ngang tung i mirum nawl cawn te hna, lihchim asi. Awka nem ngang tung i lungthin puarhran ngang ti bantuk; hmurka in Pathian Pathian ti i, thinlung in mi-huat, mi remlo te hna; cun hmurka sum bak lo, hmu in biachia chim, volh-pamh hman, chiat ser thaltan hman le  tibantuk hna zong, nunning in lihchim asi. Kaa in Pathian theih ngang le pianthar ngang tung i, thinlung le ziaza in pianthar lo zong, nunning in lihchim asi. Nunning lihchim hi, lih tam bik asi.

Cun a caan ahcun "ri" in lih kan chim. Laimi cu lo tuahmi kan si caah, lo-ri le lobua kongah lihchim zong a tam ngai. Khua khat le khua khat "ramri" kan i cuh tawn. Tiva min hna aphunphun kan bunh i, ramri kongah lih kan chim tawn. "Nan pupa hna nih an rak chiahmi ramri tung kha thial hna hlah" (Phung 22:28) timi kha kan buar tawn. Ramri le lori kong zongah lihchim kan hmang.

Acheu tlangval cu "mi-uangthlar" an si. "Ngaknu dawh an hmuh tik hna ah, kan rak i uar" ti chim hi an ka thawtnak ah an hman. Nu a cheu khat cu, "Khi tlangval nih a rak ka uar" ti zong a chimmi an tampi ve.

Acheu nih "Kan tuah duhmi thil tuah khawhnak ding caah, a diklomi thil, a dik bantuk in chimrel kan hmang." Midang cu um ko cang u sih. President Bush cozah upabik pariat nih Iraq kong ah lih hi voi 935 an chim. Pre. Bush lawng nih 260 a chim" tiah Center for Public Integrity nih 2008 ah an chim. Politicians hi lihcim cemmi an si. An tuah duhmi tlamtlinnak ding caahcun, biadik chim kan herh ati tung i biadik a chimlo cemmi cu, politician an si.

Politician bantuk in a cheu cu "theology" ah lih kan chim. Pathian bia le bible ah lih kan chim. Duhpoah in bible kan merh i a lutaw kan leh. Pathian cu thlarau asi caah pumpak le Pathian pehtlaihnak cu midang nih theih piak khawh cu asi lo. Adik le diklo Pathian lawng nih a theih khawh.

Acheu cu "Pathian nih chimhmi asi le silo fiang tein thei lo in, Pathian nih a kan chimh, a ka fianter" ti khawh asi. Acheu nih "Hmailei a cang dingmi an chim i a palh lengmang fawn." A cheu nih "Thil a can tik ah a can hnu lawngah hitin ka rak ti" tiah lih an chim than. Acheu nih "caan donghnak, thianglawr le 666 kong cawnpiaknak in lih an chim." Hi lihchim le bang cu, a tam in a tam lawlaw.

Acheu nih "Ka laar" ti in laarnak kong an chim. A dik le diklo theih piak khawh an si fawn lo. Cauk million in an chuah i rumnak ah a hmangmi zong an um. Acheu nih "Hell ah Aung San ka va hmuh; Mahattama Gandhi ka va hmuh; Michael Jackson ka va hmuh; Popoe John Paul ka va hmuh" ti in an chim. Aho nih theihpi piak khawh an si fawn lo.

Acheu nih "Van ah Jerusalem an hmuh; Jesuh mui an hmuh; Mary an hmuh" ti in a phunphun ca an chuah. A cheu nih "Van zah Satan a zuan lio an hmuh" ti te hna asi. A cheu nih "Russia ah hell an pemh" ti te hna asi. A cheu nih Canada i lungmeihawl khur an pemh le Satan a chuak ti te hna. A cheu nih tili a thuh taktak nak ah an va pil le Satan an hmuh ti asi. A cheu nih vanmi he kan i tong ti asi." Mah le ruahnak cio in, aphunphun in chim asi.

Vawleicung mit hmuh khawhmi kong i lihchim cu midang nih lih le biatak asi kha theih khawh pah asi i, a zia ngai. Pathian, thlarau, Satan, Hell, Vanram, 666 kong te hna, lih le hrokhrol kan chim ahcun, lih maw asi, biatak dah timi kha, hlathlai khawh an si ti lo. Adik le diklo theih khawh an si lo. Pathian zong bia hal khawh asi fawn lo. Prophet le bible tialtuhna zong hal khawh an si fawn lo. Cucu a pawi taktaknak cu asi. Asinain zeibantuk kong kan chim hmanh ah, kan chimmi a diklo ahcun "Kan bia lila nih taza a kan cuai ve te ko lai."

Cucaah Krihfa zumtu paohpaoh nih kan ruah dingmi cu, zei kong kan chim hmanh ah, Pathian kong pek, vawleicung kong pek, bia tha siseh, lih siseh, kan chimmi vialte hi an lotlau kho ti lo. Van le vawlei karah an i chawk peng i "energy" in an um peng. Cu "energy" cu a caan ahcun minung sinah an kir than tawn. Kan chimmi bia lila khi kan mah lucung ah an tla kho than.

Cucaah zeibantuk lih bia kan chim zongah kan chimmi bia lila nih, taza a kan cuai than te lai.  Pathian theimi he, a theilomi he, piangthar he thar lo he, khamh fiang he fiang lo he, a zum he zum lo he, "Kan mah kan chimmi bia lila nih taza a kan cuai te lai." Cucu Krihfa zumtu nih kan philh lo a herh.

Minung thinlung le ruahnak cu X-Ray thlakmi hmanthlak bantuk in midang nih fiang cikcek tein hmuh le theih khawh asilo. Kan chimmi hi lih asile silo cu kan mah le Pathian lawng nih kan theih khawh. A caan ahcun a theipar a chuakmi in lih maw asi? Biatak dah asi timi an lang tawn.

Cucaah bia kan chim hlan ah ruah cia le ralrin a herh. Donghnak ni ahcun, zeizongte a lang te lai. Midang bia nih taza akan cuai lai lo. Kan mah le bia lila nih taza a kan cuai te lai. "Bia dik maw na chim? Lih dah na chim timi kha" caan dongh ni ahcun Pathian hmai ah phozar dih an si te ko lai!!!

------------------------------------------------------------------------------
Chinchiah

1. "Biatak cu zungzal in amah ningte asi ko. Lih cu caan tawite lawnglawng a nung" (Phungthlukbia 12:19)


2. "Lih chim hmangmi nih, an mah chimmi lih lila khi an i zumh tawn." Cucu minung tampi nunnak ah aum tawnmi ziaza asi."

Kawlram Ngaktah le Tourism

Pathian zumh, tihzah ruang le a bawlbia zulh ruangah, dawtnak lungthin taktak tein "ngaktah cawm"" cu Pathian thuachuahnak asi hrimhrim lai. Zeicatiah Bible ah kan hmuhmi cu, "nuhmei, pahmei, mi zawfak le ngaktah zohkhenh hi, Pathian nih a mah dawt asi" timi kan hmuh. Cucaah ngaktah cawm cu Pathian riantuan taktak pakhat asi.

Asinain, ngaktah hna min hmang le sining hmang in sipuazi le pawcawmnak phun in, ngaktah cawm cu Pathian duhmi asilo kho men. Buddha bata ca zong ah, Buddha cawnpiaknak asi ve lo. Cucaah sipuazi caah ngaktah cawm cu, thil thalo asi. Ngaktah an paw a khim hmanh ah, a chungmuru thil sining a dik lo.

Kawlram cu socialist uknak le ralkap uknak nih kum 50 renglo a kan uk i, kan si a rak faak tuk. Hi kum vialte chung hi ramdang tourist zong kan ram ah luhter a rak senh hna lo. Nihin ni ahcun kan ram aa ong cang i, tourist zong duhpaoh in an lut ve cang. A chia he a tha he. Pathian a duh taktakmi le a sual taktakmi zong an lut ve hna. Tourist a phunphun an lut.

Culak ah tourist pakhat cu "ngaktah tourist" an si. Kawlram an kalnak hmun kip ah, ngaktah cawmnak inn i va kal i, va bawmhchanh kha an i tinhmi asi. Cu tourist bawmhnak le adang ramdang bawmhnak hmuhnak ding caah, Kawlram ah ngaktah cawmnak inn hi tam tuk a chuak i, paleng keuh in an keu ti asi. Acheu ngaktah cawmnak cu Krihfa nih an tuah i, a cheu cu Buddha bata nih an tuah hna.

Krihfami nih an tuahmi ngaktah cawmnak hna hi, sipuazi in an tuahmi a um sual lai ti phan a um tuk. Zeicatiah ngaktah taktak si tung lo in, ngaktah ah ser riangmang i sipuazi bantuk in ngaktak cawmnak tuah cu, titsa caah cun thatnak a um hmanh ah, Pathian mithmuh ah a hman kho lo.

Oliver Holmes nih a tialmi ca zoh tik ah, Kawlram ngaktah cawmnak inn i a ummi ngaktah tampi cu "ngaktah taktak an si lai lo" timi a fiang. Oliver Holmes nih a tialmi ah, hitin a tial. UNICEF chimnak ah, Kawlram ah cozah ah hmatpung tinmi ngaktah 17,322 an um i, cu chung ah 27% lawnglawng hi, ngaktah taktak cu an si tiah a ti.

"Of the 17,322 children at registered orphanages in Myanmar, only 27% are actual orphans, Unicef found. It fears that the growth of orphanage tourism could separate many more minors from their families."

Acheu ngakchia cu ngaktah taktak siloin harsat ruangah an va lakmi hna an si. Acheu cu chungkhar sinak in siaherh an simi ruang le Yangon tibantuk ah dirhmun tha deuh hmuhnak ding caah lakmi an si tiah an ti. Acheu cu sianginn zong kaiter lem lo in, riantuan an za lo nain rian hna an tuanter hna ti asi. Ngakchia tampi cu aphunphun in hleithawi an tong i, lungthin in harsaknak tampi an tuar ti asi. Paw a khim hmanh ah, "ngaktah kan si" timi min hmang in, tourist he va ton lengmang zong cu, ngakchia caah ningzah zong an tuar ti asi. An psychology a rawk kho.

Tourism le ngaktah cawknak zong hi aa pehtlai ngaingai cang i, Kawlram zong hi ralrin ngai kan herh. Ramdang tourist hna khi, Kawlram i ngaktah zoh hna ah an rak tlawn peng ding khi, Kawlram mi nih kan duh awk le i timh awk asi lo. Zeicatiah "Ngakchhia hi, tourist nih nuamsul phun in va zoh dingah hman ding an si lo." 

Kawlram ralkap cozah, abik in Gen. Khin Ngunt chan ah, "Visit Myanmar Year 1996" ti in tourist sawilemnak an rak tuah. Cu i lung a faak tukmi cu, "Padaung miphun le a dang tai-zintha miphun pawl hna zong, tourist zoh nuam ding ah an rak piahmi hna kha, zoo bantuk asi." Sipuazi mit in zoh ahcun thiltha alo nain fimnak le psychology mit in zoh ahcun, minung kha saram bantuk ceu, zoh-nuam ceu ah a kan ser i a pawi taktak."  Atanglei hmanthlak bantuk in, ngakchia hi tourist pawl caah, nuamsul i hmanthlak ding, saram bantuk in zohnuam le tuanbia chimnuam ah ser ding an si lo. Hi bantuk ah kan fale tel ding khi ruah khawh asi lo. 

Padung ngakchia (www.tourismconcem.org.uk)

Cambodia zong hi, ngaktah cawmnak zoh duh ah a tlawngmi tourist tam tuk an um. Tourist nih ngaktah zoh kha, an caah thil phundang (htu-san) asi caah, an kal duh ngai. Cucaah Cambodia mi tampi nih, ngaktah cawmnak kha sipuazi ca bantuk in an hman. Tha tein a zohkhenhmi hna an um i, a cheu cu tha tein an zohkhenh hna lo ti asi. Tourist an rat caan lawngah tha tein an zoh hna ti asi. Acheu cu ramdang ah cawmtu nih an rak lak hna i an i kalpi hna. Cucaah an tuabia a chia tuk cang i, 2014 ah UNICEF in tuanvo ngeimi upa pawl zong Cambodia an va zoh. Kum 15 chung ah ngaktah cawmnak an tuahmi ruangah Cambodia tourism sipuazi zong buainak nganpi a chuahpi. Ngaktah cawmnak nih thiltha a chuahpinak a um bantuk in, chiatnak zong tamtuk a chuahpi chih ti asi.

UNICEF nih an tuaknak ah, Cambodia ah tourist kalnak deuhnak area he aa naihnak paoh ah, tourist a phanmi 75% an karh tik ah ngaktah milu 75% an karh ve ti asi. Chim duhmi cu, tourist nih an hlutmi tangka, eidin, thilri, cauk le zeikip tiang hmuhnak ding caah, ngaktah cawm kha siapuazi in ah an hman tinak asi. Cu thil nih Camboadia i tourism riantuannak hi tampi a hrawh i, tourist pawl Camboadia an luhnak hotel le airport kip ah, tourist pawl rel ding ca an tialmi cu, hitin asi:-

"Ngaktah cawmnak inn ah leng hlah u" 

Cambodia le Kawlcam cu, kan ram uknak, nunphung, biaknak le miphun zong kan i lawh ngai caah, Cambodia sining zohchunh in Kawlram zongah khuaruah le tuaktan chung a herh. Tourist tam deuh an phanh paoh ah ngaktah hna kan karh ve sual ahcun, Cambodia bantuk ah kan i chuah sual lai ti phan aum. 

Yangon airpor hna ah, "Tourist pawl ngaktah cawmnak inn ah len lo ding" ti maw asiloah Tourist pawl Chin State nan kal tikah ngaktah cawmnak inn ah kal lo ding" ti phun hna kan phanh lo ding a biapi tuk. Rakrin kan herh. Kan sifahnak le santlaihlonak hi, "sipuazi ah kan hman ahcun, kan Kawlram miphun zeitikhmanh ah kan thangcho kho lai lo." 

Cambodia ngaktah pakhat (Rf. www.eturbonews.com)

Oliver Holmes nih atialmi ah, Christian pastor pakhat sinah ka va leng i, amah nih a kan chimhmi cu ngaktah cawmnak hi kum 18 ka tuah cang. Kawlram hmun kip in ngaktah ka khawmh hna ati. Innchung ah ka va lut i, thilri cu a pawn in aa pawng. Thing in rawlchumhnak tappi pakhat te, zunput pakhatte, khan fate pakhat chungah ngakchia 16 an it; tourist nih tangka tam ngaite an pek hna; thilri, eidin an pek hna. Facang tun zong tam ngaite an pek hna i, tuangah an hrilh ko hna" tiah a ti. Hi pastor hi Lai asi le miphun dang asi a chim lo. 

Bible ah Pathian nih ngaktah zohkhenh ding le dirkamh ding a kan fial. James nih a kan cawnpiakmi cu, "Pathian kan Pa nih, a cohlanmi a thiang le sawisel awk umlomi biaknak cu, ngaktah le nuhmei hna an harsatnak ah zohkhenh khi asi" tiah ati (James 1:27). Exodus nih "Ngaktah le nuhmei kha na serhsai hna lai lo"  (Ex. 22:22) tiah kilvennak a kan chimh rih. Isaiah nih cun, thil ding ah a chiahmi cu, "ngaktah le nuhmei dirkamh hi asi" (Is. 1:17). Cathiang nih ngaktah zohkhenhnak hi tha a pek taktak i, biapi ah kan chiah zong a herh. Ngaktah dawt, cawm le zohkhenh cu a herhmi asi i, cawmtu ngeilo le zohkhenhtu ngeilo mi hna, lungthin thiang taktak tein, an mah ngaktah zawnruahnak bak in tuahmi cu thiltha asi.

Asinain mah pumcawmnak, amiak ruah le sipuazi phun in tuak i pawcawmnak caah an ngaktah sinak kha zuar ding asi lo. Ngaktah asilomi kha ngaktah an si tiin an min le sining zong zuar ding asi lo. Cucu minung man ngeihnak buar piak asi. An paw kan cawm hna, thiltha pei kan tuah ko cu" ti zong in mah le mah thian i cheh ding asi lo. Thil tha kan tuah piakmi hna asi hmanh ah, an sining kan zuar lo ding a herh. An sining (identity) kan zuar hna ahcun, an tuanbia a chia lai i, an upat tikah ruahnak chia ngeih khawh asi. Ngaktah hna sining le thinlung cawisan a biapi tuk. Tourist hna kan zohtermi nih cun an sining le thinlung a cawisang kho hna lai lo. Cun ngaktah cawmnak tuah tik zongah, asi khawh zinpan ahcun, hmuhmi tangka te in zunput, ihzaunak, an sianginn kainak, an ngandamnak biapi taktak ah chia in, sersiam piak zong a biapi tukmi asi fawn. Tourist sin in phaisa le laksawnglawng cohlan lengmang i, an thuttonak le ihzaunak zong zei hmanh khan piak lo in, ningcang lo taktak chiah zong thil diklo asi.

Cucaah zeibantuk miphun kan si hmanh ah, "Krihfa asimi paohpaoh nih kan tuahmi le tuanmi rian hi Bawipa hmai ah dotla asi hnga maw?" timi ruat bu tein riantuan a herh. Tourist sin phaisa hmuhnak le sipuazi bantuk in ngaktah cawmnak hna kan tuah sual ahcun, Pathian hmai ah zeidah kan lawh lai timi khi, mahte nih i tuaktan cio ding a herh. Cupinah Kawlram cozah zong a thang kan chiatter sual lai maw? Buddha bata pawl nih teh zeitindah a kan hmuh lai? timi zong ruat bu tein ngaktah cawmnak hi tuah ah a tha ding asi.

Kawlram i tourist an rat tikah, tiram, khua hna tlawn ruah i rat lo i, "Ngaktah hawng zoh ruah hna an rat ahcun, Ngaktah Tourism ah kan kalter sual lai?" timi phan a um i, Kawlram mi vialte nih ralrin a herh.

------------------------
Chinchiah

1. Oliver Holmes, Dala, Myanmar nih a tialmi, "Orphanage tourism: Fears of child expploitation boom as Myanmar opens up" timi capar chung zoh chin in tialmi capar asi. 

https://www.theguardian.com/world/2016/sep/29/orphanage-tourism-fears-of-child-exploitation-boom-as-myanmar-opens-up

2. Cambodia ah Ngaktah sin ah tourist len lo nak kong fiang tein an tialmi tampi a um i, a tanglei website ah pakhat rel khawh asi. Interview an tuahnak asi. Atlangpi cu "Why you should avoid orphanage visit in Cambodia" ti asi. 

http://grantourismotravels.com/2014/06/17/why-you-should-avoid-orphanage-visits-in-cambodia/

Syria Ah US Zei Can Dah Aa Taap (Stuck) Than Lai?

2003 ah USA nih Iaq a tuk caah nihin ni tiang, Iraq ah caan saupi aa taap cang.
Iraq ah US aa taap bantuk in, Syria zong ah saupi taap khawh asi ve cang. Zeicatiah Iraq le Syria buainak hi, "sectarian" timi "biaknak buu raltuknak" phun in a kalmi asi caah, fawite ah a dai kho dingmi a si lo. ISIS hmanh hi dih hna sehlaw, an buainak hi a dih kho ding asi lo.

US nih Syria ah ralkap tampi cu a kua lo nain, Free Syrian Army le Kurdish tapungpawl bawmtu caah, zeimawzat cu a kuat. Syria cozah a dohtu Syria tapung phun kip thazaang a pek rih hna. American sermi tankka kahnak BGM-71 TOW meithal tiang in a bawmh hna i, Syria tankka tampi an hrawh piak hna. Syria ram ISIS vanlawng in bomb a thlak hnawh rih hna. Nizan (October 1) zongah Syria ram Euphrates Tivapi i hlei kha zeimawzat US le hawikawm ram nih bomb an thlak i an hrawh piak hna.

Cun Turkey le Jordan ah ralkap tampi a chiah hna. Aliamcia ni 10 ah German News Kolner Stadt-Anzeiger nih an chuahmi ah, "Syria ram i Al-Qaeda tapung he aa pehtlaimi Al-Nusra Front ralbawi pa Abu Al-Ezz nih, "American hi kan mah lei tangmi an si. Miakpi le tank tiang, ram 3 nak hmang in a kan bawmh" tiah a ti. US nih cun, "Kan si lo. Kan hawikawm tapung dang nih an pek khawh men hna" ti asi. "Russia zong nih UN meeting ah nan pek ko hna" tiah an ti ve. Ahodah biadik a chim ti zong theih khawh an si lo.

Syria cozah hi US nih i rawk seh ti a duh. Assad cozah aa rawk ahcun, Syria ram tapung phu 100 renglo hi an i kap lai i, "terrorist" tam chinchin an chuak lai i, vawlei cungah harnak tam chinchin a chuak lai timi hi Russia nih a ruat ve. Cucah Syria cozah a dirpi ve. Russia nih cozah a dirpi, US nih tapung a dirpi hna tikah, Syria khi zeidah a lawh te lai timi cu tuak awk a tha ti lo.

Nihin dirhmun zoh ahcun, Syria hi zeitik ah a dai te lai timi hi chim awk a har bantuk in, US hi Syria ah zei can dah aa taap te lai timi zong chim awk a har ve. Syria cu Russia nih a dirpi caah, Lybia le Iraq bantuk in duhpaoh tuah khawh ding asi fawn lo. Libya bantuk in,  "No Fly Zone" hmanh ser ngam ding asi lo. An ser ahcun Russia le Syria he kah ding an si hnga. Cucu NATO ca zong ah asi kho lo.

Apawi bikmi cu, Syria daihnakcaah  vialte, theipar a chuak kho lo. UNO nih an tuah zong ah, Russia-US nih an tuah zong ah, Arab ram pawl nih an tuah zong ah, theipar an chuak kho lo. Zeicatiah an tanhmi le dirhmun aa dan tawn caah asi. Ahnubik Russia-US Ceasefire hnatlaknak ni 6/7 chungah aa rawk cawlh.

Aruang cu, US le hawikawm ram pawl nih Syria ralkap bom an thlak hnawh hna i, ralkap 62 an thi; 100 leng hma an pu. An hriamnam tam ngai a rawk. Russia le Syria an thin a hung tuk. US le Hawikawm ram nih cun "Kan palh sual. ISIS ah kan ruah hna caah asi" an ti nain, "Syria le Russia nih cun an kah hramhram hna" ti asi ve. An pawm kho hna lo.

Nihin ahcun lehrul cham kan ti hnga maw? Syria khua lian bik Aleppo khua nichuahlei tapung ukmi area ah, aa taapmi mipi eidin chanh ah a kalmi, UN bawmtu hna truck 18-31 kar cu, vanlawng in bom an thlak hnawh hna caah, UN lei bawmtu minung 12 an thi ve. Russia le Syria nih kan mah kan si lo an ti. Nitlaklei ram nih an mah an puh thiamthiam hna.

Nihin ni ah, tapung ukmi nichuahlei Aleppo khua cu Syria ralkap nih an kulh cang. Russia-Syria nih heh tiah bawm an thlak hnawh hna i, a rauh hlan ah Aleppo tapung pawl hi an tei hna lai i, Aleppo in aa thawkmi Syria ram dothlennak cu a dong kho men. Aleppo nichuahlei ah innlo rawk nelnul ummi lakah, minung million in an i taap rih. Tapung pawl nih minung lak i an um ve tik ah, mi sawhsawh zong tam ngai an thi ve. UN zong nih zeihmanh an tuah kho lo.

Syria ram khua lian bik Aleppo (1993 lio)

Nihin Aleppo Khua

Syria ramchung kahnak hi, a fawi lo. Zeicatiah hriamnam tlaimi tapung phu100 renglo an um caah asi. Abuai chinchin rihmi cu, Turkey, Jordan, Iraq, Iran, Lebanon, Russia, Afghanistan le Arab Ram pawl in, ramdangmi tapung tam tuk an i telmi nih a buaiter chinchin.

Cun a cak taktakmi le Israel cozah hmanh harnak a pe pengmi, Lebanon ram Hezabola tapung zong an i tel ve rih. Hezabola cu US le Nitlaklei ram nih Terrorist bu ah an chiah hna nain, Syria le Iran hawi an si. Lebanon ah coah uknak ah aa tel vemi ramkhel Party pakhat an si.

Thil buai taktakmi cu, Turkey, Iraq le Syria ram ah, "Independent a khelmi miphun-Kurdish hriamnam tlaimi pawl- hi USA nih hawi ah aa sermi hi asi. Zeicatiah Kurdish cu Turkey nih a raal taktak hna i, cucu a buai taktakmi asi. Syria ram cozah, tapung le politics map a fiannak ding caah, a tanglei hmanthlak le tapung hna kong hi, a tawinak in fian hmasat a herh caah, ka van tial hmasat.


Kurdish Hriamnam Tlaimi Bu Pawl

Vawleicung ah zalawnnak a khelmi tapung tampi an um i, Kurdish tapung hi a cak bik, sikan a ngei bik le "quality" ngei bik ah an chiahmi hna an si. Iraq, Syria le Turkey ah tam bik a ummi miphun an si i, miphun ngan bik pakhat an si nain, ram a ngeilomi miphun an si. Ram ngeih ding hi an khel lio asi. Cucaah Iraq, Syria le Turkey cozah nih an doh peng hna.

YPG, KDP, PUK=Iraq ram i, Kurdish miphun hriamnam tlaimi an si. ISIS tuknak caah, USA nih hawikawm ah aa sermi hna an si. Kurdish Miphun luatnak caah Saddam Hussein cozah zong a rak dohtu an si. Saddam Hussein ralkap nih gas in an rak kah hna i, minung thawng tam ngai a rak thimi miphun an si.  


PKK= Turkey ram chungah Kurdish miphun zalawnnak a khelmi an si. Turkey le US nih "Terrorist" tiah atimi an si. YPG, KDP, PUK le PKK hi miphun khat an si an si. Kurdish miphun ram ser ding in aa timmi an si. Iraq Kurdishtan ram ah PKK an um caah, Turkey nih voi tampi bomb a va thlak tawn hna.

YPG=Syria ram ummi Kurdish tapung an si. An mah le tapung dangdang komh in, SDF (Syrian Democratic Forces) tiah buu an ser i, cu hna cu American nih a bawmh hna.  

YPG Nu Ralkap Pawl (Ref. Ladakhexpress.wordpress.com)

Lai phungthluk ah "Ka kawi ka ral cang" timi hi USA dirhmun ah a dik kho ngaingaimi asi. Zeicatiah "A raalmi hriamnam tlaimi tapung pawl le cozah kip hawi i tlaih hna caah, acheu nih an zum kho ti lo." YPG hna nih, "US nih Turkey sinah a kan leirawi" tiah an ti cang.

Jesuh nih, "Aho hmanh nih, Bawi pahnih an ngei kho lo. Pakhat khat kha cu an huat lai i, a dang pakhat cu an dawi lai" (Matt 6:24) ah a ti bantuk in, USA zong nih Syria ah hawi taktak pahnih a ngei kho ve lo.

Tahchunhnak ah, US vanlawng nih bom thlaknak in a bawmhnak hna ruangah, August 12, 2016 ah SDF tapung nih, Euphrates Tivapi nitlak lei ummi Mambij khuapi cu ISIS kut in an lak i, lamcungah mipi lunglawmhnak in an rak i nuam. Mambij cu 2014 in ISIS (ISIL) kut ah a tlami khua asi. Minung 1,700 tluk an thi i, misawhsawh 400 tluk an i tel. Adang a thimi cu, ISIS le SDF ralkap an si.

Manbij khamhtu SDF ralkap nih mipi an khamh lio

                              ---------------------------------------------

Syria ah hin, Syria cozah adirpi tu tapung le cozah adohmi tapung ti'n phun (2) an um. Hezabollah le Iraq le Iran in Shiite Militia timi zong 1,000 leng an lut i, cozah lei ah an tang ti asi. Iran nih ruahnak petu le ralkap thatha tam lak a kuat fawn rih caah, Syria ramchung kahnak hi, fawite ah a dong kho ding asi lo.

Nihin ni Syria ah US nih biapi bik ah aa chiahmi ral cu ISIS le Al-Qaeda he aa pehmi Al-Nusra Front timi an si. Naite ah hi tapung phu (2) hi, US-Russia bawm in kan doh hna lai tiah hnatlaknak an ngei.

ISIS hi vanlawng in bawm thlak lawng cun, tei khawh ding an si lo. American ke ralkap thlah an duh fawn lo. American bawmhmi FSA cu, ISIS tei kho taktak ding an si fawn lo. Cucaah, ISIS dotu ding caah SDF pawl hi, USA nih hawi ah aa tlaih hna.

Iraq ah cun Kurdistan Regional Government tang ummi DPK (Democratic Party of Kurdistan) le PUK (Patriotic Union of Kurdistan) zong, USA nih a bawmh hna. Hi ralkap buu pahnih hi, ISIS dohtu ah abiapi taktakmi ralkap an si. Cun USA nih Kurkey cu NATO hawi tha taktak ram ah aa sermi asi fawn.

Turkey nih hin, an ram chung independent a khelmi PKK hi terrorist ah a chiah hna. PKK a dirkamhtu YPG, KDP le PUK zong cu, Turkey nih a duh hna lo. An ram PKK an bawmh lai i, kan ram a kuai lai timi a phang. Cuticun USA hi aa huami ralkap buu hna kha, hawi ah aa ser veve hna i, a karlak ah tartahak in a um tawn. Atanglei map ah, US le hawikawm pawl pehtlaih ning kan langhter.



Syria ah a buai i a pawi taktakmi cu, American nih hawi ah aa tlaihmi pawl hi pakhat le khat an i huatmi hi a si. Zeitindah an umtuning asi timi kan zoh ta lai.

Abuaimi cu hihi asi:-

1. YPG cu Turkey ral an si. YPG cahter Turkey nih a duh lo.

2. YPG le FSA cu an i rem lo.  US hawi veve an si. Ral daih tikah an i kap kho.

3.  DRK le PUK hi PKK bawmtu an ruah caah Turkey nih a duh hna lo.

4. Turkey nih-YPG, DPK le PUK-cu "terrorist" ah an chiah hna i an kah hna.

5. USA hawi asimi FSA le YPG cu ISIS an dih hnu ahcun, an mah hi ramri aa cuh kho dingmi le aa kap kho dingmi dirhmun ah an um.

6. YPG cu DPK le PUK nih an dirpi ve. Miphun khat an si caah asi.


Kawi Raal Ah A Cang Kho

SDF hi Kurdish miphun hruai deuhmi tapung an si. Syria ram ah Independent an hmu sual lai i, cu thil nih Turkey ram chung Kurdish miphun an lung a thawhter ve hna lai i, harnak a chuak lai timi kha Turkey nih a phan cemmi asi. Cucaah Turkey ramri ummi, Kurish khuapi Kobane hna, ISIS nih an kulh i duhpaoh in an kah lio zong ah, Turkey cu dai tein a um i, a zoh ko hna nak asi. Cun Turkey ram ah ISIS duhpaoh in an rak luhchuah caah, ISIS a dirpi hna an rak ti phah. 

SDF nih Manbij khua an tei tik ah, Turkey a lau cang. Jarablus le Mambij cu Euphraitis Tivapi nitlaklei, Turkey ram naihte ah a ummi Kurdish khua an si. Cu khua in, SDF ralkap vialte Euphrates Tivapi nihcuahlei ah tawn dih hna seh, tiah Turkey nih a ti i, miakpi le vanlawng in a kah hna. Raltuknak tank in a luh hnawh hna i, Kurish tapung pawl cu a dawi dih hna. Har le fe in an rak tukmi Manbij khua zong in Kurdish cu an dawi hna. Manbij zong Turkey bawmhmi Syrian tapung dang nih a chuh than hna. Zaang dermi cu sungh asi tawnmi a pawi ngai.

US nih ISIS dohnak ahcun, YPG cu hawi ah aa tlaih ko hna nain, Turkey nih YPG a kah tik hna ahcun, US cu dai tein a um. US Sect of State John Kerry zong nih Turkey a tlawn lio ah, "YPG nih Euphrates Tivapi nitlak lei ah an um awk asi lo. Nichuahlei ah an kir viar than ding asi. An kir duh lo ahcun, Washington bawmhnak cu a dih colh lai tinak asi ko" tiah a ti. A ngaingai ti ahcun, Turkey nih "ralkap le tankka he Syria a luhmi khi, international laws a buar asi." Asinain cu zong cu US nih kaa khat hmanh mawhchiatnak atuah lo. Hawikawm ram sualnak cu US nih pipa ah ruat bal lo. Thleidan a ngei ve ko. Turkey nih YPG pawl a dawimi hna zong an mah umnak Syria ram chung asi i, a dik lo taktakmi thil asi. Cucaah YPG pawl cu USA nih "A kan dirpi taktak lo" tiah an ti i, an lung a fak ngaingai. "Ka kawi ka ral cang" ti an chuak.

Turkey tank pawl Jarablus lei an kal lio

Russia cu "Syria cozah ka dirpi" ati i a tliang lawlaw. USA cu Turkey le hriamnam tlaimi buu kenkip he an i kawm i, aa ralmi tapung le cozah je zong an i komh caah, laklawhnak tampi a um.

Nihin ni ah ISIS cu an lo rih lo. ISIS dohnak ahcun, Kurdish tapung pawl le USA zong an tang ti ko nain, ISIS a dih in cun zeidah an lawh te lai theih asi lo. ISIS aa rawk hmanh ah, Syria, Turkey le Iraq ah "mahte uknak a khelmi hna-Kurdish hriamnam tlai- pawl he pehtlai in buainak aa peh peng rih lai.

Cucaah Syria hi zeitik ah dah a daih lai? Zeitindan a dongh te lai timi chim a har bantuk in, USA zong Syria ah zei can dah aa taap te lai timi zong chim awk a har cang!!

                                 
                                       ------------------------------------

Chinchiah.

1. Syria ah hin hriamnam tlaimi tapung hi, phu 100 renglo an um. Iraq in Shiite Muslim hriamnam tlai pawl tampi an lut. Thawng tam ngaite, um lai tiah ruah asi. Iran ram in ruahnak petu Shiite muslim ralkap tampi an lut ti asi. 

2. Syrian Democratic Forces (SDF) timi ah hin, Kurdish, Arab, Assyrian, Armernian, Turkmen le Circassian timi miphun hriamnam tlaimi "Aa bawmmi bu" an si. Syria ram ah Federal in uknak le hruainak chuak seh tiah ral a thomi an si. Syria ram chaklei Kurdish area ah Autonomous Uknak a thanhmi buu an si. SDF ralkap i 60% cu Syria ram Kurdish ralkap an si i, cu hna cu YPG tiah ti an si. YPG cu SDF i bochan bikmi a ralkap bu tengnge pakhat an si. YPG lawng hi, ralkap 50,000 tluk an um. Nu zong tampi an i tel. 

3. "American hi kan mah lei tangmi an si" tiah a chimtu Al-Nusra Front ralbawipa kong hi hi website le a dang website kipah rel khawh asi. 

https://www.rt.com/usa/360700-syria-nusra-state-department/