Biatak Chim (Telling the Truth)

Minung caah a biapi taktakmi thil pakhat cu, "leem" hi asi. Zei thil paoh nih mi a kan leem khawh. Bing nih mi  aleem i, zu zong nih mi a lem. Cakuak, khuahsi, kuva, sadah, khaini, sechoh, number-4 le adang ritnak si-ai vialte nih mi an leem khawh. Cu bantuk zukhmawm le si-ai nih mi an leem hnu ahcun, suum a har cang i, ban khawh asi ti lo. Zeicatiah kha thilri pawl kha ngawt le zia ah an tlak cang caah asi.

Zukhmawn le ritnak si-ai nih mi a leem bantuk in, hmurka zong leem a hmang ve. Biadik chim zong nih mi a leem. Lihchim zong nih mi a leem. Biadik chim lengmang ahcun, biadik tanh asi. Lih chim duh asi ti lo. Lihchim lengmang ahcun lihchim nih a leem i, lihchim peng asi. Lihchim kha thinlung le kaa nih pawi a ti ti lo. Ahnu ahcun mah le mah hmanh, "Lih ka chim ti hmanh hngalh khawh asi lo." Zeicatiah ngawt le zia ah a tlak caah asi. Ngawt le zia ah a tlak hnu ahcun, minung hi remh a fawi ti lo.

Catialtu cu ka chia ta rih ko lai. Micheu cu bia an chim tikah, biadik (truth) chim an duh lo. An mah lam awn-nak le din cohnak bia lawngte an chim. Bia an ngerhnguai. Hman te le dingteo in bia an chim bal lo. Bia ngerhnguai chim zong khi, lihchim pakhat asi.

Cucaah, baa hi ngerh ding asi lo. Ding tein le dik tein chim ding asi. Ngerhnguai (thwe-waih) tuk in chim zong thil ding lo asi. Bibal zoh tikah, Jesuh hi zeitik hmanh ah "ngerhnguai" in bia a chim bal lo. Lai bibal ahcun, "Dingteu in a zoh i" tiah a tial tawn. A zoh lawng a zoh lo. A chim tik zongah, "Dingteu" in a chimmi asi. Pathian fa asi aa hngalhnak ah, ngerhnguai in biachim a hmang lo.

Bia hi a biapit tuk caah, "perh" ding zong asi lo. Bia perh hi thil thalo asi. Jesuh zong nih bia hi biapi tuk ah a chiah caah, "YES" le "NO" lawng va chim ko u. Cu pin paoh cu Mithalo pa sin in a ra mi asi (Matt 5:37) tiah a kan cawnpiak. Laimi caah "Yes" le "No" chim hi kan i harh tuk. Velhle le velhui chim kan hmang. Tahchunhnak ah, rawl ei fial taktak lo in, "Rak ei ve ca!" ti te hna? Rawl tam tuk ko na le ei duh ko nain, "Ka paw a khim tuk!" ti te hna zong velhui bia le velhle an si. Cu zong cu lih an si i, kan nunphung ah lih a tam tuk deuh.

Bia perhnak kong ah, minung nih ralrin a hau. Pathian kong, thlarau kong, bible kong hna a thei tuk le hngal tuk in chim tikah, "lih" hna kan chim sual lai timi phan a um. Bible bia zong perh ding asi lo. Zawn damh in fiang tuk in hrilhfiah ding asi lo. Hngalhlomi bia cu "Ka hngal lo" ti hi  atha ko. Fian setlomi cu "Asi kho men? Si dawh asi? A sawh duhmi cucu asi lai tiah ka ruah?" timi khi theih taktaklomi fiang tuk chimnak in, biatak chim deuh asi.

Bia hi perh a ngah lo bantuk in, "zuh" ding zong asi lo. Mi nih an chimmi bia kha 100% cun a ho hmanh nih hman tein chim khawh asi lai lo. Asinain, an chim duhmi idea (ruahnak) kha, tlauter lo ding le thlen lo ding asi. Asi khawh chung in an chim ning tein chim ding si. Zuh piak in tlinglo in chim ding zong asi lo. Tling lo in kan chim piak ahcun, cu zong cu lih pakhat asi than rih.

Minung ziaza zoh tikah, mi lihchim cu, midang chiatnak an hmu peng. Midang chiatnak chim an huam peng. An mah chiatnak an hmu bal lo. An mah thian coh duh ruah ah, midang tu kha sual an phawt tawn hna. Mah chiatnak kha midang chiatnak nih khuh seh timi ruahnak an ngei. Cucaah biadik an chim bal lo. Bia merh, ngerhnguai le sihnalhnak lawngte chim an hmang. Sihnalh tik zongah a dik ning tein sihnalh lo cu lihchim asi thiamthiam rih.

Micheu cu hlen-thawi an hmang. Capo asilomi hlen paohpaoh cu lihchim asi. Biatak chim lo asi. Kan ngakchiat lioah, mi pakhat cu tangka a cawi hna. "Thaizing ah, hmai zarh ah, hmai thla ah..." tiah a ti peng hna. Adonghnak ahcun an cawh huam ti lo i, cuticun a lo tawn. Tangka kan cawimi hna pek thai lo zong khi, lihchim asi pinah fir phun khat asi. Thil kan hlanmi hna pek than lo zong khi, biatak kan chungah aum lo tinak asi. Hlan ti tung i pek ti lo cu, lih chim asi pinah, fir zong asi rih.

Vawleicung miphun sining zoh tik ah, lih hi kan pawmning aa dang. Laimi le Asian mi hi, Nitlaklei Mirang miphun nih a kan zum tuk lo. An nih nih an ti tawnmi cu, "Kan chimmi kha kan thinlung takte asi ko" an ti. "Yes" asi ahcun "Yes" kan ti ko i, "No asi achun No kan ti ko" an ti tawn. Asinain Asian, Africa le Middle East ram minung pawl hi cu, thinlung in duh dakmak zongah ka-pahle in "No" ti nan hmang an kan ti.  Cucaah Nitlakleimi nih hin Asian miphun he riantuanti hi an rak i harh ngai. "Zeicatiah kan thinlung tak an hngal kho lo."

Cucu a langhnak pakhat cu, Tuluk le America hna hi ram khat le ramkhat thilri cawkzorhnak (trade) an tuah tikah, Tuluk nih a deh peng hna ti asi. Hnatlaknak cu an ngei nain, a thli tein a deh peng hna i, USA an sung peng ti asi. America zong an thin a hung tawn. Tahchunhnak ah, USA nih Tuluk ah movie aluhpi. US luhpimi an zoh dih hlan le zuar hlan ah "copy" a rak chuak manh cang. Cu tikah thilri cawkzorhnak ah America taktak cu a man a fak i, an zuar kho ti lo. "Alem a chuah cang caah asi" an ti.

A ngaingai ti ahcun, "lihchim" timi cu thil asiloning in chimmi paoh lih asi ko. Laimi kan nunphung zongah kan hman peng i, lihchim ah kan ruah lomi, lih kan chimmi tampi a um. Tahchunhnak ah, "Nupi khua a tlik tik ah maw? Nusual pakai kong ah maw? Nupi va hal tik ah maw?" A kan la taktak lai lo, a kan khirh te ko lai...ti phun in ruah cia i, hmaitlam hna, phunthawh hna ken kan hmang. Khikhi kan nunphung ahcun aa dawh ngai ko nain, "velhle thil an si." I la taktak lawlaw u sih law, a tha ding asi. Kalpimi cu, "Lak taktak si sehlaw, a tha deuh ding asi."

Cun i velhuinak bia hna kan chim tikah lihchim asi timi kha nan nunphung ah kan ruat lo. Kan khua ah mi pakhat cu, an lo thlawh a dih dengmang. Midang nih,  "Nan lo thlawh ding cu a dih deng ko cang lai khi te!" tiah an van ti. Cu pa nih cun aa thawh i, "Dih deng hlah. A naisai rih lo. Thla khat thlo a tang rih lai" tiah a leh hna. Facang zun caan a phak tik ahcun, zarh hnihthum zun atangmi kha, "Nan lo cu kau tuk a um rih; saupi nan zun ko rih lai; tampi nan ngeih ko lai" an van ti ahcun, "A dih deng. Thaizing kiptuh zun lawng pei a tang ko khi" tiah ati tawn hna. Cucu Laimi kan zia, kan i velhuinak asi.

Lihchim hi phun tam tuk aum. Acheu nih "Min in lih kan chim. Acheu nih chuah nitlak in, sining in, tuanbia in lih kan chim hna. Kan silomi pi kan si kan ti. Kan nunnak ah a cang taktaklomi a cang kan ti. Acheu nih "no" ter ruah ah, chuah nithla in lih kan chim. Acheu nih catang awn lo mi le training awn bak lo mi in certificate lem in lih kan chim. Acheu nih camipuai ah cafir in lih kan chim. Harvard University le Yale University sianginn kaimi mirum milian fa tampi cu, an mah nih ca tuah lo in midang nih tuah piak chawm in an awng ti asi. Vawleicung top  sianginn hmanh ah cu bantuk a um ahcun, ka dang ahcun chim ding a um ti lo." Vawlei hi lihchimnak ram asinak cu, cu thil nih a langhter ko.

Acheu nih certificate lem in catang sangsang kan kai. Achinchap ah kan va uah chap rih. Acheu nih mi cauk i zoh riangmang in, mah idea bantuk tein cauk tial le chuah kan hmang. Anih tialmi ka zohchun timi minthatnak te tal pek duh fawn lo. Cucu "Plagiarism" ti asi. Acheu nih hlaphuah tikah midang hla-aw he i lo tung in, i lo taktak lo in hlaphuah kan hmang. Cu zong cu "Plagiarism" ti asi i, lihchim asi ve.

Acheu nih cozah bawmhnak (food stamp, medicaid, phaisa tbk) hmuhnak caah "thla-hlawh" azat ah lih kan chim. Bawmhnak hmuh ruah ah hman te tuanmi rian kha, kan suimilam caan kan zorter. Kan chungah biatak aum lo. Cozah bawmhnak van hmuh bak, heh tiah riantuan i hnawh le tangka a tam khawh chung in hmuh kan i zuam. USA ah hi bantuk lihchim hi an tam khun.

Acheu nih "umemployment" hmuh ruah ah lih kan chim. Unemployment hmuhnak ding caah, policy pakhat ummi cu, "Zarh chiar tein rian pakhat/pahnih in na sawk peng lai" timi asi. Micheu cu unemployment ei a miak deuh ti in, hmuh lo dingmi rian heh tiah sawk i, caan saupi unemployment ei an hmang. Cu zong cu a dinglomi thil le lihchim pakhat asi.

Micheu cu "tax" a kan zuhmi a tam tuk tiah heh tiah kan zai. "Tax return" tuah a zaat tik ahcun zeitindah cozah tangka ka ei khawh lai timi rumro kan ruat than. Lih le lih in tax an file lengmang ti asi. Kum chiar in, USA ah minung 1,625,000 kuakap nih tax an tuah tikah IRS (Ngunkhuai zung) an hlen hna ti asi. Kum chiarte an tangka report tuah lo ruangah US cozah hi $270,000,000,000 an sung tiah IRS nih an ti. Hi chungah Laimi le Asian zong tampi kan i tel lai.

Lihchim hi phun tampi a um rih. Tahchunhnak ah, Laimi pa pakhat cu, an rum ngai nain, bia a chim tik paoh ah, "Kan nih cu sifak fa kan si" timi asi. Cu bia cu a uar ngai. Cucu a tha ko nain, "Apawng ummi ziar bantuk asi." Mirum kan si le sifak kan si timi kha chim peng ahau lem lo. Kan thinlung ah biatak kan chim duhlo ca tu ah kan chim tawnmi bia asi kho. Angaingai tiahcun vawleicung mi vialte hi an i thawknak ahcun "sifak" viar an si ko. Kan i khat ko hna.

Nihin ni Laimi kan lihchimnak a langh cemnak pakhat cu, min pahnih kan ngeihmi asi. Zeicatiah min pahnih ngeimi kan tam tuk. Pakhat cu, "Min taktak asi i" a dang pakhat cu, "UN Min" kan ti. A cheu mi cu, "Midang sakmi silo in, midang sin in cawkmi an si rih." A zuartu zong nih, "Zuar te ding in, min a rak phuah cawpmi an si rih fawn." Cucaah kan lihchim ning khi, a sang taktak.

A caan ahcun nunning in lih kan chim cemmi cu, "nawl cawn" asi. Sifah ngang tung i mirum nawl cawn te hna, lihchim asi. Awka nem ngang tung i lungthin puarhran ngang ti bantuk; hmurka in Pathian Pathian ti i, thinlung in mi-huat, mi remlo te hna; cun hmurka sum bak lo, hmu in biachia chim, volh-pamh hman, chiat ser thaltan hman le  tibantuk hna zong, nunning in lihchim asi. Kaa in Pathian theih ngang le pianthar ngang tung i, thinlung le ziaza in pianthar lo zong, nunning in lihchim asi. Nunning lihchim hi, lih tam bik asi.

Cun a caan ahcun "ri" in lih kan chim. Laimi cu lo tuahmi kan si caah, lo-ri le lobua kongah lihchim zong a tam ngai. Khua khat le khua khat "ramri" kan i cuh tawn. Tiva min hna aphunphun kan bunh i, ramri kongah lih kan chim tawn. "Nan pupa hna nih an rak chiahmi ramri tung kha thial hna hlah" (Phung 22:28) timi kha kan buar tawn. Ramri le lori kong zongah lihchim kan hmang.

Acheu tlangval cu "mi-uangthlar" an si. "Ngaknu dawh an hmuh tik hna ah, kan rak i uar" ti chim hi an ka thawtnak ah an hman. Nu a cheu khat cu, "Khi tlangval nih a rak ka uar" ti zong a chimmi an tampi ve.

Acheu nih "Kan tuah duhmi thil tuah khawhnak ding caah, a diklomi thil, a dik bantuk in chimrel kan hmang." Midang cu um ko cang u sih. President Bush cozah upabik pariat nih Iraq kong ah lih hi voi 935 an chim. Pre. Bush lawng nih 260 a chim" tiah Center for Public Integrity nih 2008 ah an chim. Politicians hi lihcim cemmi an si. An tuah duhmi tlamtlinnak ding caahcun, biadik chim kan herh ati tung i biadik a chimlo cemmi cu, politician an si.

Politician bantuk in a cheu cu "theology" ah lih kan chim. Pathian bia le bible ah lih kan chim. Duhpoah in bible kan merh i a lutaw kan leh. Pathian cu thlarau asi caah pumpak le Pathian pehtlaihnak cu midang nih theih piak khawh cu asi lo. Adik le diklo Pathian lawng nih a theih khawh.

Acheu cu "Pathian nih chimhmi asi le silo fiang tein thei lo in, Pathian nih a kan chimh, a ka fianter" ti khawh asi. Acheu nih "Hmailei a cang dingmi an chim i a palh lengmang fawn." A cheu nih "Thil a can tik ah a can hnu lawngah hitin ka rak ti" tiah lih an chim than. Acheu nih "caan donghnak, thianglawr le 666 kong cawnpiaknak in lih an chim." Hi lihchim le bang cu, a tam in a tam lawlaw.

Acheu nih "Ka laar" ti in laarnak kong an chim. A dik le diklo theih piak khawh an si fawn lo. Cauk million in an chuah i rumnak ah a hmangmi zong an um. Acheu nih "Hell ah Aung San ka va hmuh; Mahattama Gandhi ka va hmuh; Michael Jackson ka va hmuh; Popoe John Paul ka va hmuh" ti in an chim. Aho nih theihpi piak khawh an si fawn lo.

Acheu nih "Van ah Jerusalem an hmuh; Jesuh mui an hmuh; Mary an hmuh" ti in a phunphun ca an chuah. A cheu nih "Van zah Satan a zuan lio an hmuh" ti te hna asi. A cheu nih "Russia ah hell an pemh" ti te hna asi. A cheu nih Canada i lungmeihawl khur an pemh le Satan a chuak ti te hna. A cheu nih tili a thuh taktak nak ah an va pil le Satan an hmuh ti asi. A cheu nih vanmi he kan i tong ti asi." Mah le ruahnak cio in, aphunphun in chim asi.

Vawleicung mit hmuh khawhmi kong i lihchim cu midang nih lih le biatak asi kha theih khawh pah asi i, a zia ngai. Pathian, thlarau, Satan, Hell, Vanram, 666 kong te hna, lih le hrokhrol kan chim ahcun, lih maw asi, biatak dah timi kha, hlathlai khawh an si ti lo. Adik le diklo theih khawh an si lo. Pathian zong bia hal khawh asi fawn lo. Prophet le bible tialtuhna zong hal khawh an si fawn lo. Cucu a pawi taktaknak cu asi. Asinain zeibantuk kong kan chim hmanh ah, kan chimmi a diklo ahcun "Kan bia lila nih taza a kan cuai ve te ko lai."

Cucaah Krihfa zumtu paohpaoh nih kan ruah dingmi cu, zei kong kan chim hmanh ah, Pathian kong pek, vawleicung kong pek, bia tha siseh, lih siseh, kan chimmi vialte hi an lotlau kho ti lo. Van le vawlei karah an i chawk peng i "energy" in an um peng. Cu "energy" cu a caan ahcun minung sinah an kir than tawn. Kan chimmi bia lila khi kan mah lucung ah an tla kho than.

Cucaah zeibantuk lih bia kan chim zongah kan chimmi bia lila nih, taza a kan cuai than te lai.  Pathian theimi he, a theilomi he, piangthar he thar lo he, khamh fiang he fiang lo he, a zum he zum lo he, "Kan mah kan chimmi bia lila nih taza a kan cuai te lai." Cucu Krihfa zumtu nih kan philh lo a herh.

Minung thinlung le ruahnak cu X-Ray thlakmi hmanthlak bantuk in midang nih fiang cikcek tein hmuh le theih khawh asilo. Kan chimmi hi lih asile silo cu kan mah le Pathian lawng nih kan theih khawh. A caan ahcun a theipar a chuakmi in lih maw asi? Biatak dah asi timi an lang tawn.

Cucaah bia kan chim hlan ah ruah cia le ralrin a herh. Donghnak ni ahcun, zeizongte a lang te lai. Midang bia nih taza akan cuai lai lo. Kan mah le bia lila nih taza a kan cuai te lai. "Bia dik maw na chim? Lih dah na chim timi kha" caan dongh ni ahcun Pathian hmai ah phozar dih an si te ko lai!!!

------------------------------------------------------------------------------
Chinchiah

1. "Biatak cu zungzal in amah ningte asi ko. Lih cu caan tawite lawnglawng a nung" (Phungthlukbia 12:19)


2. "Lih chim hmangmi nih, an mah chimmi lih lila khi an i zumh tawn." Cucu minung tampi nunnak ah aum tawnmi ziaza asi."