New Zealand Rilikam Ah Pilot Whales Ngapi 650 An I Taap

Farewell Spit ah aa taapmi whales nga pawl

Vawlei thil sining zoh tikah, tuchun ni ah, kan vawleicung ah thil a cang setsai ballomi thil hi a cang pah lengmang. Cucu aa ton sual caah maw a si? Kan vawleicung khuacaan le thil sining aa thlen caah ah maw a si timi hi minung fimnak cun theih a har ngaimi tampi a um.

Naite zong ah New Zealand ram ah rilichung ummi Pilot whales timi whales nga 650 cu Farewell Spit timi rilikam ah an rak ra i an i taap. Cu thawngpang cu vawleicung tuanbia ah a um setsailomi tuanbia a si i, khuaruahhar ngai a si. Rili ti chung i khuacaan le eidin aa thlen ruang maw a si hnga? Rili tang vawlei muihmai umtuning dah an i palh sual i tlangah an rak kainak a si hnga? An leu sual bia maw a si hnga? Nga si ve lo ahcun ruah awk theih ding a har ngaingai/

A caancaan ahcun whales nga pawl hi, pathum pali, pakua-hra tibantuk an i taap timi cu a um tawn nain, atu bantuk in 650 an i taap timi cu, nai ciakua ah a cang setsai ballomi thil a si tikah, "Scientist pawl zong zei ruang dah a si hnga?" tiah an khuaruah a har ngaingai.

New Zealand rikilam ah aa taapmi whales nga pawl

Rili ah a cheu cu an thlah lio hna a si

Wellington in an chuahmi thawngpang ah, February whales nga a tharmi 240 an New Zealand ram i khuahriang ngai a simi rikikam ah an rak i taap than. Mah hlan deuh ah, Pilot whales nga tampi an i taap i pumpekriantuantu (volunteers) pawl nih lungrethei taktak in an rak thlah than hna.

Whales aa taapmi dihlak hi an zapite ah 650 an si. Meng thum a saumi rilikam ah a bu in an rak i taap hna. Cu hmun Southj Island timi a si i, an i taapnak cu  Farewell Spit rilikam tipuanhnak ah a si. 335 cu an thi i, 220 cu an i taap rih ko. A dang 100 cu rili ah an kaltter than cang hna ti a si.

Farewell Spit rilikam hmun nuam pakhat

"Hawihlan i rili ah an thlah than cangmi hna hi, tag (hmelchunh) te an thlaih hna. Atu aa taap tharmi hi tag aa thlaihmi an um lo caah a tharmi an si" tiah Department of Conservation Golden Bay Operation Manager, Andrew Lamason nih a chim.

New Zealand ramchung in pumpekriantuantu tampi an rak ra i, Nigani zing i an rak phak tik ahcun, an lung a rawk ngaingai. Zeicatiah hawihlan a rak phan hmasatmi whales nga 416 aa taap hmasatmi chungah tampi cu an rak thih cang caah a si an ti. Cu pumpekriantuantu tampi cu Zarhpini zong dinlo in tuan i, chunzan in, tii cung i aa vuanmi nga titoih le ngandam tein rili i thlah than ding kha, an i zuam lio a si rih.

Nga 20 tluk cu an dam lo ngai caah mitkuh sii an chunh hna i tam deuh cu an thi kho men ti a si. Ningani i an thlahmi hna cu an dam ngai i, an tha ko lai tiah an ruahchan.  Khuacaan a that caah le tii a thian ngai caah, ngakhamhtu pawl zong nga khamhnak ding caah riantuan awk a tha ngai tiah manager nih a chim. Cun nga an rak thlah ciami 100 kha an rak kir thannak nak hnga lo le an i taap thannak hnga lo minung nih an kut an i sih i an kham hna ti a si.

Aa taapmi whales pawl khamh ding in an i zuam lio

Cu ka hmun cu shark nga le a sivai a taktakmi stingray an umnak a si caah, pumpekriantuantu (volunteers) zong an tih ngaingai i, ralring tein um cio ding kha bia an cah hna. A ruang cu whales nga a thimi pakhat zong shark nih an sehnak an hmuh caah a si.

Cozah nawlngeitu pawl zong atu hi nga a thimi ruak kha zeitindah kan tuah lai timi kongah an lungre a thei ngai. Nga an lianh tuk caah fimtawl a fawi ding an si lo. Cucaah tlangkam tii a puanhnak ah chiah i, thutter hi a tha bik lai ti a si. Zeicatiah tii thuhnak i vuahter ahcun, minung tamnak hmun ah an phan sual lai ti an phan caah a si.

Farewell Spit hi, New Zealand ram South Island tikulh i chaklei a hriang bik Tasman Sea timi i a ummi tikulhfonghlei a si. Cu tikulhfonghlei cu a vawlei cu ngun ban tuk muisam a kengmi thetse phun deuh in aa sermi a si. Cu tikulhfonghlei cu, a pungsan hi sio bantuk in aa kuai.

Cuka ahcun hlan zong ah whales nga tampi an rak i taap bal ti a si. An rak lut sual i, ruahlopi in thetse cungah an rak lan diam i, an i taap thai tiah an ti. Khuaruahhar ngaingai a si. Nga nih an i tuak palhmi pakhatkhat  a um caah a si kho men. Farewell Spit hmunhma hi, hmunhma dawh le nuam taktak a si nain, pilot whales nga tampi caah, thihnak hmuntu ah a rak cang i, ngaihchia ngai a si.

Mifim ram nih hi tluk in thilnung an dawt hna 

Nga le rili lei kong a theimi hna zong an khuaruah a har ngaingai. Ruahnak a phunphun an chuah. Zei ruang dah nga hi zatzat whales nga hi rilikam tipuanhnak tiang an rak kai hnga le an i taap hnga? Rawl caah an seh duhmi thilnung lamhlat tuk tiang an rak dawi caah an lan i taapmi an si sual maw? Asiloah an mah buu chung ummi nga a damlomi runvennak caah caah tlang he naih tuknak an rak kai a si hnga? Asiloah whales seh a timtu saram dang an tih ruangah an rak zaam bia dah a si hnga?" tiah an ruat.

New Zealand hi whales nga pawl rikilam ah tambik an i taapnak ram a si. Nai Ningani (Feb 10) i an i taapmi hi, New Zealand ah whales nga tambik an i taap  pathumnak a si an ti. 1918 ah Chatham Islands timi ah whales nga 1,000 an rak i taap bal i, cucu vawlei tuanbia ah whales nga tam bik an i taap a si. 1985 ah Aukland ah whales nga 450 an rak i taap bal cang ti a si.

Hi nga pawl hi Pilot whales tiah an ti hna i, meter 7.5 (25ft) an sau i, New Zealand hrawngah a tam ngaingaimi nga an si.

Shark nga seh an tih pah bu tein rili ah an va thlah hna

Hi thil cangmi kong ruah tik le New Zealand mipi nih thilnung cung i dawtnak an ngeihmi lungput zoh tikah, upat hmaizah tlak tatkak an si. Pumpek riantuanmi hna nih, an innlo le pumpak rian kaltak in, chunchun zanzan in hi nga khamh awk caah, nilin kua-al tuar in rian an rak tuan duhmi le huammi cu khuaruahhar ngaingai dawtnak a si ko. Mifim le miphunpi lungput an sinak cu, saram cung tiang in a lang.

Kan nih Laimi zong, ramdang kan umnak ah siseh, Lairam ah siseh, saram le tii chung thilnung hna hi, dongcat lo in an umnak hnga ding caah tha tein zohkhenh a herh.

Abik in Lairam ah ramsa a tlawm tuk cang. Va le tichung tlawng thilnung an tlawm tuk cang. Kan techin fapar chan tiang eidin a dongh lo i, a tam chinchin ve nak ding caah, zeidah kan tuah ve lai? Zeitluk in dah ramsa le nga hna kan runven ve hna lai timi hi ruah ngaingai kan herh.

New Zealand ram i, pilot whales nga aa taapmi pawl khamhnak caah riantuantu pawl hna lungput hi, kan nih zong nih i zohchun ve hna u sih law, Bawipa pekmi saram le nga le thilnung vialte hna hi, sullam ngei tein eidin le dawt zia a thiammi miphun si i zuam ve hna u sih!!

Farewell Spit (Rf. www.geocaching.com)

----------------------------------------------------

Tourist Zohtlak "Leitla Lungkua" & Hmunhma Dawh Dang Hna

Leitla Lungkua

Chaklei Laitlang ah hin, lungkua minthang tampi kan ngei hna lo. Falam Peng ummi Lailun lungkua, Thantlang peng ummi Leitla e La-aw tiva kam ummi Milukua hna hi an si. Thantlang peng ahcun nihin ni tiang hmuh cangmi kungkua vialte lakah, Leitla lungkua hi mi thang bikmi pakhat a si. 

Nihin ni ah Lairam ah ramchung le ramleng tourist an luh duhnak hnga ding hi lam kawl a herh i, hi bantuk in thil phundang deuh a simi hmunhma hna hi, kawlhawl, hlathlai le dawhte le hmunhma nuam ah ser hi a herh. Mizoram zong khi Tourist Department an ngei i, cu nih cun an ram chung i phundang deuh a simi hmunhma poh khi heh tiah an ser i, tourist in tangka hmuhnak lam an kawl.

Ruakhua

Leitla lungkua zong hi tha tein remh ahcun tourist zoh tlakmi hmunhma pakhat a s kho ve ko. Leitla le a pawngkam hrawnghrang hmunhma zoh duh ahcun, Thantlang in Thangzang in Ruakhua ah motor le motor cycle in kal khawh a si. Hmailei ahcun Thau lei le Ruakhua in Thau Tlang hram tiang motor cycle lam cawh i, Thau Tlang par le Thau Tupi tiang hi tourist zoh tlak ding hmun ah ser a herh. 

Leitla hrawnghrang hi, fur ahcun lam a har deuh i, kal a nuamh cem caan cu October- May tiang a si. Hi tizu ngasa le va zong an tam lio caan a si i, eidin tam lio caan a si. Ruakhua hi ramsa, vaa le zu phunphai a tam i, eidin a nawpnak khua a si. 

Leitla lungkua hi, Ruakhua le Saikah kar, Ruakhua ram chungah a um. Thau Tlang lungpang le Leitla lungkua hi, vawleichung cun aa tlaimi an si lai. Kan ram cu kan fim rih lo caah, "Zeitindah hi lungkua hi aa sem ning a si hnga? Pe zeizat dah a thuk? A chung a kau hi pe zeizat dah a si hnga? timi zong kan thei kho rih lo nain, kan fimthiamnak a san deuh tik ahcun, kan theih khawh te ko lai. Chanthar mino hna zong nih, biatak te in zoh le tuaktan ding zong a si.

Minung zoh in a thuh ning theih khawh a si

A lungkua hi a thuh ngai caah a mui ngai i, meifar vanh in luh a hau. Hlan ahcun a tu nakin a rak mui deuh ti a si. "Nihin ni ahcun a pawngkam tlawmpal a minh caah, a ceu ngai cang" an ti. Piipu chan ahcun khuachia a ruh tuk caah, luh an duh caan ahcun, a lang in chonh biakta le raithawi hmasat hna a rak hau. Cu hnu lawng ah an lut tawn ti a si. A chung ah papalak a rak tam taktak i, cu nih cun meifar hi an hmih tawn i, mei a mih ahcun chuahnak hi theih khawh a si lo ti a si.

Lungkua chung lutmi hna

Hlan pipu hna nih papalak hi khuachia ar ah an rak ruah. An rak that ngam hna lo. Papalak an thah ahcun an rak zaw, a hngawng hna a cai ti a si. Krihfa chan a ahcun, cu bantuk in kan zum ti lo. A chonh zong an chawn ti lo. Papalak zong an thah tuk caah maw a si hnga, a hlan bantuk cun a tam ti lo ti a si.

Leitla lungkua luhnak hram ah hin, a cunglei hmanthlak bantuk in hnahcang kung dawh taktak an keu. Hnahcang kung zong an zuahmi hi, thiltha a si. Zeicatiah hnahcang nih lungkua a thawmh i a dawhter chin ve. Kokek dawhnak kha hrawk lo tein chiah a herh. Papalak zong thah ding an si lo. A karh tu in karhter ding le minung thinlung hlang ding in zohkhenh ding lehlam tu an si.

Leitla lungkua dawhtertu Hnahcangkung 

Acunglei hmanthlak hi Leitla kalmi hna nih a kan kuatmi a si. Lungkua a kaunak ah hin, minung 40 fai tlum khawh a si an ti. Lairam ahcun lungkua lian pawl a si men lai. A chungah a dirmi nute khi hei zoh in, hi lungkua hi zeitluk in dah a lianh timi cu tuaktan khawh a si. Minung a dirnak pinlei ah lungkua hi a va thuk ngai rih. Minung luh khawhlonak tiang a va kua peng rih ti a si.

Saikah khuami pakhat nih, "Hi lungkua ah hin, uico an luhter i, ka dang farlong 2/3 tluk a hlatnak ah a kua dang pakhat um i, cuka cun a rak chuak" tiah a rak ti. Cu ti a si taktak ahcun, a sau ngai lai tinak a si.

Atanglei hmanthlak zoh ah, Leitla lungkua hi a mui ngaingai timi a fiang. Hi tluk in meifar an vaan hmanh ah, a mui ngaingai. Nihin ni ahcun tha tein mei an van khawh cang tikah, papalak an um tuk ti lo tinak a si kho men. Papalak an loh tukmi zong cu, a pawi ngaingai.

Meifar vanh bu hmanh in a mui ngai

Angeitu Ruakhuami nih phung ser a haumi cu: 1). Lungkua lutmi nih, papalang thah lo ding; 2) Lungkua kam thingram hrawh lo ding; 3) Lungkua chung hrawh lo ding; 4; Eidin le hnawntam kaltak lo ding le thurhnomh lo ding tibantuk ser a herh. Cuticun lungkua a himbawm lai i, khual zong nih zoh duh awk te in aum peng lai.

Abik in papalak hna hi thah bak lo ding an si. Zeicatiah Leitla lungkua chungah papalak tampi um hna sehlaw, cuticun tiram le ramsa zoh ruah ah khualtlawngmi (eco-tourists) zong tampi an ra lai i, a pawng ummi khuate hna abik in Ruakhua caah tangka zeimawzat luhnak a chuak kho te dingmi a si.

Ruakhua motor lam hi Thau Tlang tangin a kal

Leitla lungkua lawng silo in, Ruakhua hrawngah a dang zoh nuammi hmunhma zoh ding dang tampi a um. Abik in Thau Tlang le Thautu te hna zong zoh phu taktak an si. Thau Tlang hi pe 7,070 kuakap a sang men lai tiah ka ruah. A ruang cu Phawngpi Tlang he aa can hrawng a si an ti i, Phawngpi Tlang khi pe 7,075 kuakap a si. Thau Tlang lungpang in tiva fatete an rak luang i, thal caan ahcun tii a um set lo nain, tii tam caan ahcun tisor dawh ngaingai an um hna. Hi tlangtang ah motor lam an cawh khawh te lai timi ruah awk a har ngai nain, nihin ni ahcun motor lam zong phei taktak in an cawh cang.

Tourist zoh phumi Thau Tlang par

Cu lakah, Zaral Lungpang i a ummi tisor hi tisor dawh ngaingai a si. Zaral Lungpang zong aa dawh ngaingai i, lungpang kai a huammi hna caah mitthi taktak a si. Cu lungpang ahcun lungpangkhuai tam ngai a um. Hi khuai zong hi, thah ti lo in zuah i, eco-tourist (saram-thingram zoh duh i khualtlawngmi) zoh ding ah chiah ding an si cang. Lungpangkhuai hna hi, thil sunghar le thil man ngei tuk an si caah, runvel le an ci mihter lo a herh taktak.

Thau Tlang hi, Leitla lungkua in nichuahlei ah a um. Cu tlang kam ummi lungpang hna hi an sang ngaingai. Lairam ah a rak phanmi missionary pahnihnak Dr. East zong nih, cu tlangpang lungpang kong cu ca a rak tial. Dr. East hi Feb 11, 1910 ah Ruakhua ah rak cam sehlaw a dawh. Ruakhua kong ca a tialmi cu hitin a si. Hi khua cu:

Tang Zang (Thangzang) in nitlaklei meng 8 hlatnak ah a um. An khuataw lam cu a cho ngaingai. Khua cu Tao mountain (Thau Tlang) par ah a um. Cu tlangpar cu phundangte a si. A a tlangpar  cu pe 1,000 tluk a chah i a nemmi thetse-lungtum nih, luchin bantuk in a khuh. Cu lungtum cu dingte in a dirmi a si. Cu ka in khua a langmi cu aa dawh tuk. Lushai lei le Hakha lei tlang zong hmuh khawh veve an si (Burma Manuscript, p.213)

Dr. East nih a chim bang in, Zahnak Tlang lei in zoh ahcun, Thau Tlang lungpang cu zoh an dawh lawng siloin mi thinlung "a hip" ngaingai. Faruah thawh a hran caan le thlitu naknak a chuah caan ahcun, Thau Tlang hi tih zong a nung ngaingai. Minmei naknak tlangcung in chuk zuan in an hung zuan ahcun, "Caan a dong rua lai" ti tluk in tih a nung. Tuksapur a si.

Leitla le Thau Tlang hrawng hi khuahriang ngai a si. Ruakhua ram ah hin, mi tampi nih hmuh rihlo le pal rihlomi hmunhma dawhdawh an um. Kethei, sarzuk, tanthei le a dang ramtang thei tampi a um. Eidin a tam. Sa an kap ngai i, ramsa zong ei ding an ngei ngaingai. Thantlang peng ah ramsa a tamnak bik khua a si men lai tiah mi pakhat nih a rak chim bal.

Ramdang tourist nih tlawn an duh tawnnak hmun cu, kokek zoh dawhmi thil a umnak, minung dang nih an pal setlomi hmunhma le minung nih dehcawh tuklomi hmunhma pawl hi an si caah, hi hmunhma hna hi hmailei techin fapar chan ca tiang in, rawkral lo tein zohkhenh a herh.

Ramdangmi tamp cu, motor cit nakin ke in kal i lamlen (hiking) hna an duh deuh cang. Cucaah hi hmunhma hna hi, lamsul in peh i lamlennak lam (hiking trail) tete ser i, lamlen a duhmi a riak in len khawh ding tiang in ser a herh. An umkal pah ei awk, kethei le thei dangdang hna hi, hau lo le thlanghlo tein chiah i, cu bantuk thei ei pah in an umkal tikah, an i nuam chinchin lai.

Mithi tuk a simi Ruakhua ram Kethei 

Tourist uarmi cu, tih a nun pahnak le mi an kin daihnak i, ramriah hna a si. Tlang sannak le tupi hna ah ningti nawn tein riah hna an uar. Cucu "adventure" (ramriah) an ti. Leitla, Thau Tlang le Thautu hrawnghrang hna hi, hmailei ahcun ramdangmi ram riahnak ah an cang kho ve. Cu ti a can khawh ahcun, Ruakhua hrawnghrang ah tourist in tangka tampi a lut kho ve.

Tourist hi phun tampi an um i, nihin ni ahcun "Eco-tourism" timi thingram-sarem ngiatchaih duh khualtlawngmi hi an tam chin lengmang. Hi bantuk hna ca zong ah, Ruakhua ram hi tlawn a phumi hmunhma pakhat a si.

Thautu ah hin saram phun tam ngai a um. Va hi phun 100 renglo hrawng um dawh a si (Ka blog ah Thautu timi rel law va phun tling na hmuh lai). Lairam ah a ci a mit cang rua tiah ruahmi, va dawh taktak "Vanga" le "Vaca" zong hi Thau Tlang le Thautu ahcun an um rih lai tiah ruah a si.

Thautu hi a rawn ngai; a kau tuk fawn. Thingkung hi an lian i an sang. An tar tuk caah bawngba an kai dih. Tupi thinghnah a that tuk caah a zungzal tein a hring i, atang hi cu niceu hmanh nih a hlan kho set lo. Pe 100  renglo sangmi thingkung le bawkte tia nawn a simi thing tar taktak tampi a um.  Carbon-14 hna in tah kho ve hna u sih law kum 1000 in an si ve cang lai. Noah Buanchukcho chan in vahlomi tupi a si caah, Lairam tupi thianghlim (Virgin Forest) bak a si i, Lairam i kokek tupi diktak hmuh a duhmi "botanist" le saram fimnak cawngmi hna (zoologist) hna caah zoh ding le hlathlai a tlakmi tupi a si.

Thautu vialte hi, Ruakhua nih an hual cang. Khua chingchan zong nih hi tupi thing hau lo ding, lo vah lo ding le sa zong kah lo ding hi, zuam cio a herh. Zeicatiah khuacaan a thattertu ding ca lawng siloin, tourist zoh ding le hmailei ahcun sianghleirun siangngakchia hna thingram le saram kong a tak in an va cawnnak ding le fimnak a pe kho dingmi tupi a si caah a si.

Thaut Tlang par le a chehvel lungpang le tupi dawh

US ka phak hnu ah ka ngaichih ngaimi cu Leitla ka rak zohta lo mi a si. Kai lunghmuih ngaimi cu Thau Tlangpar ka kaimi a si. Ka philh kho lo. Laitlang tlung ning law cu ka kai than hrimhrim lai tiah ka tinhmi a si.

Voikhat cu Ruakhua ah bawlungpuai kan rak kal hna. Ni 2 kan cam. Kan rak i nuam tuk. Kan tlun pah ah, "Thau Tlang kai" ka rak hrilh. Ngaknu tlangval pawl cu ka rak kaipi hna. Keimah nih lam ka pah piak hna i, tam ngaite kan rak kai.

Khuasik ah a rak si. Khua a tliang tuk. A kih zong a kik. Nitlaklei ah Lushai ram tampi a lang. Thlanglei ah Ciriang Tlangpi a lang. Tlangpar a thlanglei te ah Thautu pi cu hring deldulpi in aa hnuai ko. "Equator tupi" bantuk in a hring.

Tlangpar cu lung a leng tuk. Ruakhua cu kan tangte ah a um. Zahnak Tlang khua hna abik in Fungkah, Thangzang, Ruakhua le Sihmuh cu kan tangte ah an um ko. Innsangpi cung kai bantuk a si. Chaklei ah, Zahnak Tlang, Vanzang Tlang le Khuahhring Tlang thluan hna cu, zoh cim lo in an lang. Nichuahlei van zoh ahcun Vuichip Tlang, Vankham Tlang, Zinghmuh Tlang le Rungtlang tiang in an hei lang. Zoh cim lo in an i dawh.

Thau Tlang par in khua cuanh ahcun, "Lairam dawhnak hi tam tuk a thar in hmuh khawh a si." Tangpar ahcun ram hla kan sa i tlawmpal kan i nuam. Camera ka ken i, hman kan i thla. A cheu thinkung ah, a cheu lungpang cungah kan kai. Kan rak i nuam tuk. Mah le sining cio in, kan lung a rak leng tuk hna. Tlangpar ah bia kia ka ruah hna i, "Ngaknu a ngeilo mi hmanh, ngaknu ngaihnak in a um ee. Celh ding a si lo" tiah ka rak ti.

Thau Tlang par cu lung a leng tuk. Sakapmi pakhat nih a ka chimh bal. "Mahte lawng Thau Tlang par i ramvaih le khuacuanh cu celh ding a si lo. Lung a leng tuk ee" tiah a ti. A kailomi nih cun cu lunglennak cu tem khawh ding a si lo.

US ka phanhnak kum 19 a si cang nain cu ni cu, ka philh kho ti lo. Caan tha hna khirh awk an tha ti lo. Cu lio hawikawm dawt cheukhat cu mual an liam cang hna. A cheu ramkip ah kan i thek cang hna. Kum 19 chungah thil tam tuk aa thleng cang. Tlangpar ah vailamtah tung an bunh i aa dawh tuk; Ruahkhua cu motor kam a pem cang ti a si. A mak ka ti tuk. Thau Tlang tang bak in phei taktak in motor lam an dawt i, cucu ko cu ka khuaruah a har. Ruakhua ah motor lam a pem timi cu, "A taktak si sehlaw a tha tuk hnga?" ti tluk in a harmi a si.

Nihin ni Leitla zoh duh le Thau Tlang kai duh ahcun, Hakha-Thantlang-Thangzang in Ruakhua tiang, motor le motor cycle in kal khawh a si cang. Zahnak Tlang hi lam a phei. Thangzang le Ruakhua kar zong motor lam phei dawh taktak an cawh i, umkal a nuam taktak ti a si. Thal ahcun a kih pinah, fingtlang aa dawh tuk i, lung a leng tuk tiah a tlungkalmi nih an chim. Kei zong hrawn ka duh ngaingai ve.

Thangzang-Ruakhua ramri hrawnghrang motor lam hmunkhat

Thangzang-Ruakhua karlak lam hmunkhat

Ruakhua ram Thaut Tlang tang motor lam

Thau Tlang par hrawng a nuamhnak cu, a bu in pinic le camping tuahnak ah a rem. Chungkhar in nuamhnak ah a tha. Ramvaih duhmi caah ramvaih awk a rem. Chawkhlei par le thingkawp par dawhdawh tampi a um i mit lung a awi tuk. Thlacam duhmi caah thlacamnak a rem. A phunphun tuah khawh a si.

Abik in ngaknu tlangval hna tlawnlennak a rem. Aa thi-um kami hna caah "Honey Moon" kalnak ah a tha khun. Rangoon le Mandalay tlawnnak in, motor cycle i phirh i, Ruankhua tiang kal. Leitla le hmunhma dawhdawh zoh i, kethei hna hrawn pah cu, nu le va thar caah a nuam tuk ding a si.

A kalmi paoh nih an chim tawn. Thau Tlang cu aa dawh tuk. Rumra le iang a ngei. Minung lung a leng i, thinlung a dai. An hirha a kawk. Lungdaih hnangamnak an ngei. An kirlei cu lunglawmhnak le lung sinak an ngei ti a si.

Cucaah, Laimi a thi-umka mi hna caah, Thau Tlang tlangpar cu duh a tlingmi hmunhma (perfect spot) a si. Mah pahnih te lawng tlangpar tiang va kai; huam chung khua va cuanh i, Pathian sinah thlacamnak he hmailei chungkhar sernak saduh va thah ahcun, Thau Tlang cu nan caah "Paradise a si ko lai. Zeitik hmanh ah nan philh khawh lo dingmi honey moon tuanbia nan tial a si ko lai" timi ruahchannak he!

-------------
Chinchiah

1. Ruakhua tlaknak kong hi Pu Za Hlei (Thianhlun) tialmi "Ruakhua Tlatu Thianhlun Tuanbia Tawi" timi capar ah rel khawh a si. Ruakhua Krihfabu Kum 75 Tlinnak le Rev. Halleluiah Pa Theu Diamond Jubilee Magazine cahmai 98-99 ah a um. A tialmi a dik ahcun, Ruakhua hi Thau i rak pemmi Kip Kual nih va tla sehlaw a dawh i, cun Saikah zong hi Kip Kual tefa Pu Sang Kian le a nau pa Pa Thak nih an va tlakpimi hna in a tial. Hi ti a si ahcun, Leitla zong hi Ruakhua ram chung ummi si dawh ngai a si i, Mirang nih ramri hi khawika in dah an cheu timi bel cu record ka hmuh lo caah ka thei lo.

2. Hmanthlak a ka khawmhsuat piaktu Pi Mary Myint cungah lawmhnak tampi ka ngei. 

3. Ruakhua-Thangzang karlak motor lam dottu hi a thiam taktak. Lam dottu hna hi ruakhuami an si. An min cu-Nun Uk, Hrang Iap, Hram Nawl, Tum Cung, Mang Peng le Thang Cung- an si tiah an ti. Lam dot cu tumtal le fingtlang theih a hau. Thangzang-Ruakhua motor lam hi Thau Tlang atang deuh in a kal i, a phei i a tha ngai. Lam dottu an thiam. Engineer tluk an si. Hi ca te hin upat hmaizahnak ka pek hna. 

4. Leitla Lungkua hi Ruakhua ram ah maw a um? Saikah ram ah dah timi hi, catialtu nih ka theihmi a si lo. Ruakhua ram ah a um tiah a ka chimtu nih an chimmi in ka tialmi a si ti kha langhter ka duh. 

Zohchunh Tlak Farrawn Serthlum le Theithu

Farrawn theithu tlai 

Lairam khuacaan, vawlei le thingram hna hi, rumnak tlakmi an si ve ko. Sihmanhsehlaw, a chung ummi hna nih khuaruah zia, riantuan zia le tuaktan zia kan thiam rih lo caah, tlanglo le leikuang tuah pin hi, thanchonak kaar kan hlang kho tuk rih lo. Kan Lairam ah, pawcawnak lawng siloin, rum khawhnak ding tiang in, Pathian nih fingtlang tha, khuacaan tha le vawlei tha a kan ser piak ve ko ti hi, khuate tampi ah hmuh khawh a si cang. 

Cubantuk khua hna lahcun, Farrawn khua nih theithu le serthlum an cinmi hi, Laimi dihlak zohchunh tlak thil pakhat a si tiah ka ruah caah le ka hlat khawhmi a si caah, hi capar hin a kong tlawmpal ka van tial.  Farrrawn theithu le serthlum nih "Lairam ah rum khawh a si ve ko" timi fiang bak in a langhter tiah ka ruah.

Farrawn cu, Vanzang Tlang, Thantlang Peng ah a um. 2017 ah hin cozah riantuan he inn 210 an si; minung 850 kuakap umnak khua a si. Laitlang khuate ahcun khuapi ngai an si. Vanzang Tlang hi tlanghrawn a rem; lam a tha; khua an i naih i sipuazi tuahnak a relrem ngaingaimi tlang pakhat a si. Cun Vanzang Tlang hrawn hi, tlangthluan phun in a um caah tlang dawh le tlang nuam a si. 

Farrawn zong hi Laitlang dirhmun cun khua rawn ngai a si. An fingtlang a rem. Lahva le Thingva karlak ah a um.  An khualu ah Vanzang Tlang ah tlang sangbik a simi Tombuk Tlang a um i pe 5023 tluk a sang. A dang tlang dawh ngaingai pathum-Baby Lung Tlang, Purun Tlang le Lungpumh Tlang timi an um rih. Farrawn hi Lahva le Thingva karlak tlangcung ah a um caah, khuacaan hi a kih zong a kik tuk lo i, a lum zong a lum tuk lo. Cinthlaknak caah khuacaan rem ngai a si. Um zong a nuam i, khua nuam tiah timi a si. An khuacaan a tha, anhringso a tam, theihai a tam caah, minung zong an titsa a hninghno. 

Farrawn hi, abuaktlak cun Lairam khua dang bantuk a si ve ko. Khua dang bantuk in lo le leikuang an tuah. Sia, caw, na, meheh, vok le ar an zua ve ko. Asinain "Farrawn khuami a cheukhat nih theithu le serthlum dum an tuah i, kum khat ah ting tam tuk an hmuh" timi hi Laitlang in a rami nih an kan chim tawn. 

Khuadawm varmi tang hmun rem khi Farrawn a si (Rf.TABC)

 Cucaah  an khuaruahmi le thil tuahmi hi, phun dang deuh ngai a si ko tiah ka ruat. Khuaruah tikah ah ruah kel ruah le thil tuah tik zongah tuah kel tuah ahcun thanchonak aum kho lo. Phundang deuh tein khuaruah le thil tuah hi tu chan ahcun a herh. Sipuazi tuah tikah, umnak le sining aa khat ko nain, ruahnak thar le ruahnak thlennak a um ahcun, thil thar a chuak. Cucu Mirang nih cun, "innovation" an ti i, "ruahnak thar, thil thar, tharchuah le thlennak" ti khi a s. Cu ruahnak (idea) cu Lairam thanchonak caah kan herh tatkak. Cucu Farrawn nih hmun dang ka dang ah thial hau lo in, an mah khualila te ah, thlennak ngan taktak an chuahpi ko. Cucu "theithu le serthlum tam taktak an cinmi" khi a si.

Hhmunhma rem ngai a simi Farrawn theithu dum

Sipuazi timi cu kung kuahra cin i a chuakmi theitlai man fak taktak in zuar siloin tam taktak in cin i deng ngai in zuar khi a si. Farrawn hi zohchunh tlak pakhat an si nak cu an theikung cinmi a tam ngai. Dong khat cu kung 1,000 an cin ti a si. Ramdang sining in tuak ahcun a tam lo nain, Laitlang dirhmun cun a tam taktak. 

Tu chnu ni ah an theithu kung an thih pah caah, hmunthar ah a cingmi hi dawng 20 an si i, hmunhma hlun ah a cingmi hi dawng 5 tluk an si ti a si. An zate dawng 25 an si i, a buaktlak in tuak tikah 100 ah dawng 12 dengmang hi theithu in an i cawm tinak a si. Cucu a za ngaingai. Dawng khat cu an theithu a thi dih i, a thar in an cin i, atu hi a kum hnihnak a tlai a si. A kum hnihnak ah Kyats ting 60 (6,000,000) an hmuh ti a si. Hmailei ahcun cunak in a tam deuh chin lengmang lai tiah ruahchannak a um. Kawlram tangka cu man a ngei tuk lo nain, kan ram sining cun kum khat ah million 6 an hmuh caah, "millionare" an si ve ko. 

Rarrawn khuami pakhat nih a ka chimhmi cu, an theithu a thih dih hlan ah, "Kan khuami chungkhar pakhat cu ting 70 an rak hmuh" a ti. Cucu ruah tikah, khuaruah har a si. USA le ramdang kal an hau hrinhrim lo. Sipuazi hi zapite nih cun tlamtlinh khawh a si lo nain, hi ca ka tial tik zongah, an zapite in an tlamtling dih tinak a si lo. Chungkhar cheukhat tlamtlingmi kong kha, ka tial duhmi a si. Cu bantuk chungkhar caahcun ramdang kal a herh lo. An nih zong Lairam ah a ummi an si ve ko. Midang zong i zuam le tanlak ahcun, theithu le serthlum in millionare si khawh cio a si. Ramdang kal hau lo in, Lairam ah rum khawhnak lam tampi a um ve ko. Ramdang kal zong tlaihchan tuk le bochan tuk ding a si lo. Tawlreba zong in, Mindat le Kanpalet leiah mirum tam tuk an chuak cang. 

Farrawn theithu le serthlum kong hi, ka lungthin a ka lak ngai i, Farrawn mi ka ton hna paoh ah, ka hal tawn hna. Zeicatiah kei zong cinthlak le zuatkhalh a huammi le ramdang bochan lo in mah tein aa todelh i ramchung ah tangka aa mer khomi Lairam si u sihlaw ti a duhmi ka si ve caah a si. 

Farrawn mi cu bia ka hal tawn hna. "Zeicadah Farrawn nih hi tluk in theithu le sertlum cin hi nan puitlinh? Zeitindah dum nan tuah hlei? Satil le nan zuat chih pah fawn? Zeitindah nan satil nan zohkhenh hna?" tiah ka hal tawn hna. An ka lehmi cu hitin a si:

 1. Dum hmun caah hmunhma remnak an thim. 2. Satil lut kho bak lo ding in thirhling in an kulh. 3.  Satil zuatnak hmunhma an ser piak hna. Cuka ahcun satil an zuat. 

Farrawn khua theithu tlai kong an chim tikah, ka khuaruah a har ngai. A zumh hmanh khi ka zumh kho setsai lo. A hmanthlak le video ka hmuh hnu lawngah, "A si tak ko hi te" ti ka fiang. Theithu le serthlum in, Laitlang khuate ah ting 70 hna hmuh timi cu, a har taktak. Asinain Farrawn khua ahcun cucu a taktak a cangmi a si.     

Farrawn serthlum le theithu tlai ning zoh tikah, Israel ram bantuk a si ka ti. Lairam cu Israel bantukin kan fim lo. Thei zong an tlai deuhnak ding kan thiam lo. Kum tam deuh an nunnak ding le an zawt tikah zeitindah kan khamh hna lai timi zong lam kan thei lo. Kan mit bak in zoh sawh in zoh a si. Kokek tein kan tlaiter ceu khi a si. Israel cu scientist an fimnak hmang in an tlaiter; thei a kum an sauter; a zawt tikah an thlawpbul hna i, an thei a tlai a that lawng siloin an chan a sau ngaingai. Israel bantuk fimnak ngei u sih law, Israel ram nak hmanhin, Lairam ah theithu a tlai deuh kho men tiah ka ruat.

Kan nih ram cu, kokek lawng kan i rinh caah, kan thei hna hi an tlai a tlawm pinah, an chan zong a sau kho tawn lo. Kilven, zohkhenh le an ngandamnak zong tha tein kan zoh kho tawn lo i, thih caan a zaat lo zongah an thi tawn. Ngaihchiat awk ngai a simi cu Farrawn theithu zong an chan a sau lo i, an thi viar ti a si. Cucu Farrawn caah sungh lawng silo in Laimi kan sungh a si. 

Cu zong cu Laimikan caah zuamcawhtu thil pakhat a si i, kan Lai mifim thingram kong cawngmi (bottanist) le saram kong cawngmi (zoologist) hna nih, kan ram theikung le rungrul kong hi biatak tein hlathlai (research) tuah kan herh ve. Cozah theng hi ngan peng ding a si lo. Mifim cathiam nih kan dum le lo tuahtu pawl hi fimnak in zohkhenh deuh le bawmh an herh hringhran ko. 

Farrawn ah hi tluk in an theitlai a thatmi hi, zeiti hlei in dah thil an tuah hnga le an zohkhenh hnga timi ka ruat. Israel zong hi, cinthlak le zuatkhalhnakah vawleicung ram kip nih an i zohchunh hna bantuk in, Farrawn nih theithu le serthlum an cinning zong hi, khua chingchan caah zohchunh tlak an si ve. An thilti ning cawn tlak taktak an si.

Theithu ngeitu 

 Farrawn theithu a tlaimi le an zuarmi zoh tikah, pawcawmnak ca lawng siloin rumnak tling a si i, hi thil nih "Lairam ah cinthlak in rum khawh a si ve ko" timi a langhter. Hmailei ahcun kan ram ah cinthlaknak in, millionare le billionare tiang chuah khawh a si te ko lai. Nihin ni Laimi nih Lairam vawlei le khuacaan hi, rumnak ah hman ve ding a biapitnak zong, hi an thei cimmi nih a langhter. 

Tuak chih dingmi cu, Farrawn ah dawng khat lawng nih serthlum bak in, kum khat ah Kyats 7,000,000 an hmuh ahcun, theithu le serthlum a cingmi dihlak nih an hmuhmi cu, million tam tuk a si lai. Cu theithu le serthlum in a chuakmi tangka nih khin, Thantlang le Hakha hrawnghrang ah tangka tamtuk a merter (generate a tuah) khawh. Ram thanchonak timi cu, pumpak thanchonak in aa thawk tawn i, Farrawn khua i dawng khat hnih thhancho nak nih khin, Lairam sipuazi caah thanchonak tam ngai a chuahpi khawh.    

Farrawn khua theithu le serthlum nih Thantlang le Hakha kuakap ah, zeitin dah tangka a mersanter (generate) le rian a umter timi, sipuazi mit in kan zoh tuah lai. 

Thei cinnak in, dum thlawhnak in, runvennak, non toihnak le zohkhenhnak in, Market i zuartu le a eitu kut phaknak ding caah, dot tam tuk riantuan a herh. Cu rian vialte cu, minung pakhat nih tuah dih siloin minung tampi tangka le thazaang (labor) thlen in tuan a si. Cu tangka le thazaang i thlennak cu "Rian dang cio tuannak" (Aloh khuai-chia loh-kain chin) tiah sipuazi thiammi nih min an bunh. 

Cu "Riandang cio tuannak" hi, ram thanchonak sipuazi a muru taktak cu a si. Zeitian dah Farrrawn theithu nih "Riandang cio tuannak" (Aloh khuai-chia loh-kain chin) a chuahpi timi cu, hitin tuak khawh a si:

1. Farrawn ah dum tuahtu nih dum an tuah i theithu an cin; 2. Dum ngeitu nih a thlotu le zohkhenhtu cu an thazaang in an i hlawhfa i tangka an hmu ve; 3. A thei lo tu nih an lawh i an timhtuah; 4. A cawtu nih a bu in an khar hna i market ah an kalpi; 5. Market an phaknak ding caah a phurtu nih an phurh i phurh man an hmuh (Motor he pehtlai in driver in meiti in, mtor remhtu tiang tangka hmuhnak a chuak chin rih). 6. Buu kharmi nih lamkam dawr le dawr hme tete ah an zuar chin. Cu hnu ah a eitu kut cungah a phan. 

Cuticun serthlum thei pakhat einak ding caah a tlawmbik ah minung phaisa le thazaang kha (6) aa thleng kho. Cu dot (6) aa thlen hnu lawngah, theithu kha a eitu (consumer) sin a phan. Cu nih cun ramchung ah tangka a chawhvahter khawh. Hmailei ah ngunkhuai pek a um tik ahcun, hi theithu nih cozah caah ngunkhuai tamtuk a chuahpi lai i, a dot (7) nak tiang in thatnak a um te lai.

Cucaah, kan Lairam khuazakip ah mah le khua ram vawlei le khuacaan he aa tlak ning hawih in, theithu, serthlum, coffee, lakphak, zawngtah, tainamkawng, khanghmung, tiamti, tawlreba, baa phunphun, thei phunphun le hangthei hanghnah le pangpar hna tiang in cin i, pawcawmnak lawng siloin rumnak lam kawl ding hi, Laimi nih kan herh taktak cang.  

Farrawn khuami pakhat nih an ka chimhmi cu, "An theithu hi an thi pah lengmang. An tlaining zong a zor. A pangchiami zong an um pah tawn" tiah an ti. Cucu ramkip ah thei an sin sau deuh paoh ahcun, damlonak tete an ngeih tawn caah a si. Thinphan ding a si lo. A ruang tu khawl khawh le harnak tei khawhnak ding tu kha dum tuahtu nih lam kawl a herh.  

Theithu hi rungrul nih tlak tawn. Khuacaan nih a pang a chiatter khawh. An vaitamin a dih ruangah thih khawh a si. A tlai a tam tuk lehpek ruangah a vaitamin nih a cawm  khawh lo caah thih khawh a si. Cucaah a cingtu zong nih an thih tikah "Zei ruang dah a si? Zei caah dah a chan a tawi?" timi cu hlathlai lengmang a hau. Aphi kawl a herh ngaingai.

Ram khat le ram khat, kum khat le kum khat hi, thil sining aa lo lo bantuk in, Lairam zong ah aa lo lai lo. Hmunhma le caan aa dan bantuk in an chan tawisau zong aa lo lai lo. Asinain zeitindah theikung kan zohkhenh le kan thlawpbul timi nih bia tampi a chim tawn caah, Farrawn theithu zong an chan a tawi i, an thih a tuanh ahcun, "Zeicadah a si hnga?" timi cu a ngeitu hna nih mifim thiam (expert) rawih le tuaktan zong a herh ngaingai. 

Mifim thiam hna nih tha tein an zohkhenh ahcun, Farrawn khua theithu cu an ngan a dam lai; an tlai a tha lai; a thawt zong a thaw lai i an chan zong a sau lai. cuticun khuami ca lawng siloin pawngkam khua tampi caah tangkalut tampi a um khotertu thanchonak rian pakhat ah a tla kho ding a si. 

Biafunnak

Farrawn theithu hi zeitluk in dah a tlai a that timi kha atanglei video hmanthlak ah zoh khawh an si. Farrawn theithu ka hmuh tikah, Pathian nih Lairam hi amah tawk tein cun rumnak ding caah a kan ser piak ve ko; thluachuah a kan pek ve ko; a chung ummi nih rumnak in kan hman thiam rih lo bia tu a si tiah ka ruat. 

Kawl phungthluk ah, "A theimi nih hlai hna sehlaw ei hna seh, a theilomi nih lanhtaak ko hna seh" ti a si. Lairam zong hi a theimi, a thiammi, a hngalmi le aa zuammi caahcun rumnak tling ram si ding in, Bawipa nih a kan ser piak ve ko timi kha, Farrawn khuami cheukhat nih an langhter ko tiah ka ruat.

Farrawn theithu kong ka theih hnu in Lairam kong ah khua tampi ka ruat. Cu ka ruahmi cu:

 "Laimi kan si a fahmi hi, khuaruahhar ding a si lo. Kan rum lo mi tu hi khuaruahhhar ding a si" timi a si!

------------------------------------------------------------------------------------------------ 

Tlangcung in thlakmi Farrawn khua (Rf. LBC, Yangon)

Atanglei hmanthlak hi video chung in ka lakmi an si. Farrawn khua ah thei hi zeitluk in dah an tlai timi langhternak caah ka tarmi an si. 

Ngaknu le theithu cu an i rem tuk

Thei a that ahcun ngaknu zong an i dawh deuh ko

Kanaan ram bantuk in a tlai kho ve ko

Thingte in doh phu tiang in pei Lairam ah thei a tlai ko hi?

--------------------------------------------------------------------------------------
Chinchiah

1. Rev. Dr. C. Duh Kam nih Farrawn theithu tlai kong hi a ka chimh hmasat. Washington DC Khuasami Pu Roland Maung te chungkhar zong nih an tanpi tuk hna tiah a kan chimh tawn. Cu hnu ah Frrawn mi ka hal tawn hna. Cu ka halmi hna chung in, hi capar hi ka tialmi a si.

2. Hmantlak a ka kuatu hi Pu Sang Hre Dun a si. A cungah ka lawm ngaingai. Hmanthlak cheukhat cu video chung ka lakmi a si caah a fiang tuk lo.

3. Chungkhar pakhat kan thancho cu khua pakhat thancho a si. Khua pakhat thancho cu tlang pakhat le peng pakhat thancho a si. Peng pakhat thancho cu kan Lairam pumpi thancho pakhat a si. 

Cucaah hi capar in, Farrawn khua i serthlum le theithu cingmi dihlak, upat hmaizahnak ka pek hna. Pathian nih thluachuah vanluhnak pe chin ko hna seh law, mi tampi caah zohchunh awk tlak in hmang ko hna seh !!!

Jesuh Vailamtah Caah An Hmanmi Thing?

Jesuh vailamtah caah zei bantuk thing dah an hman hnga? Khawika dah an lak hnga? Khawika ram ah dah a keumi a si hnga? Vailamtah sertu hi a ho dah a si hnga? Hi biahalnak hna hi, a liam cia caan kum tampi lio in, mi tampi nih an ruah lengmangmi biahalnak an si. Hi hna lak ah hin, vailamtah thing hi zei thing dah a si hnga? timi hi mi nih theih an duh ngaingaimi a si.

Bible zoh tik ah, Biakam Thar ah vailamtah timi biafang hi voi (24) a lang nain, Jesuh vailamtah thing hi zei bantuk thing dah a si? A rit maw a zang? A ho dah a sertu a si? Thing hi khawi dah an lak?" timi a um lo. Jesuh thih hnu ah hi vailamtah thing zong hi, "Khawidah a um? Zeidah a cang?" timi theih khawh a si lo. .

Vailamtah hlanlio miphun cheukhat nih hremnak ah an rak hman tawn. Joshua zong nih Ai khua siangpahrang le Ammorite siangpahrang panga ruak hi vailamtah ah a thlai hna (Josh 8:29; 10:26). Siangpahrang David nih Beerothite mi Rimmon fapa hna ruak kha vailamtah ah a rak thlai ve hna (2 Sam 4:11-12). Persians, Phoenicians le Cathaginians miphun hna nih vailamtaha thah hi an rak hman ve. Rome cozah nih B.C 63 ah Palestine an tei tik ah, vailamtah mithahnak hi tam taktak an hman. Asinain Greek mi hna ni cun, a thangchomi le a fimmi ah an i ruah caah, vailamtah cu hruh bia ah an ruah (1 Cor. 1:23).

Vailamtah kong hmanthlak suaimi (Rf. Newsweek)

Rome ralkap nih, mi tam tuk hi vailamtah ah an thah hna caah, vailamtah siam cu an thiam tuk lai tinak a si. Jesuh vailamtah zong an mah nih an sermi a si ko lai. An hmanmi hi thing hi, Palestine ah a keumi hmuh a fawimi thingfek pakhat khat cu a si lai tiah ruah a si. Tuanbia cu a phunphun a um nain, Catholic Krihfabu (RC) nih an chimmi hi, theihtlei ngai tuanbia pakhat a si.

Jesuh vailamtah hi mi tampi nih, Oak thinkung bantuk in a lianmi Dogwood in an ser tiah tuanbiaphan (legend) ah a um. Dogwood cu vailamtah thing caah aa hman caah, a ning a zak tuk i, "Chiat ka serh u tiah a fial hna i, zeitik hmanh ah sang kho lo ding le thang kho lo ding chiat aa serhter hna" ti asi. Krih zong a hna a tla. Asinain a par tu cu upatnak a pek i, parsen dawh taktak in a par; a par cu par-teng (petals) pali a ngei i, vailamtah bantuk tein a um. Cu a parteng cu a laicer ah "hling-luchin bantuk in hling nih a tuam; a partengmi pakhat cio zong cu, thir khenh bantuk tein hmaneh an i thei" ti a si. Hi tuanbia hi aa dawh ngai nain, Vailamtahtung hi Dogwood cu si dawh a si lo. Zeiatiah Holy Land ah a keumi a si lo caah a si.

Dogwood pangpar

Vailamtahtung ah an hmanmi thing dang pakhat cu, "Aspen" a si kho men tiah an ruah. Cu thing cu Israel ram ah a keu tam ngaimi a si. Cu thing cu a than a duang; a neno i, thli dinte a hran hmanh ah a hnah aa thui ti a si. Cu aa thuinak cu Vailamtahtung caah an hman caah a ning a zak i a thin a phan caah, a thernak a si tiah an ti. Hebrew holh in, cu thing cu "baca" ti a si. Psalm 84 ah, cu biafang cu a hman i, a sullam cu "Tahnak Nelrawn" (Valley of Weeping") a si.

Catholic Encyclopedia ah, "Kum zabu 19 nak ah, Jesuh Vailamtahtung hi farthing in an sermi a si" tiah Charles Rohault de Fleury nih a tial. De Fleury hi a minthang taktakmi pungsan suaitu (architech) a si i, vailamtahtung kong thilhlun (relics) an hmuhmi hlathlainak a rak tuahtu a si. A catialmi cu "Memoire sur les instruments de la Passion" timi asi i 1870 ah a rak tial. Cu a hmuhmi vailamtah thing hlun (relics) cu microscopic (thing ummi rungrul) an zoh hnu ah, "Vailamtahtung hi far in sermi a si" tiah a tinak a si.

Hakha le Thantlang ah, far thing a tam caah far cu a herhnak kip ah kan hman bantuk in, Jerusalem khua hrawnghrang zongah far hi a rak um ve caah an rak hman ngaimi a si. Cucaah Jesuh vailamtah thing hi far le cedar thing an si kho men. A lawh zong an i lo. Zeicatiah hi thing hi Jerusalem hrawng ah a tam ngaingaimi an si.

Jerusalem khua cedar thing (Rf. The Times of Israel)

Cun, Rome khua i a ummi Rome's Basilica of Santa Croce in Gerusalemme timi ah a ummi suaimi hmanthak (mosaic) tangah aa phahmi thing hlun (relic) pakhat cu 1492 ah an hmuh. Cu thinghlun ah ca aa tialmi cu "titulus cruces" (the "title of the cross") ti a si. Cu hmanthlak a tangphah ahcun, lehmah 10x5 a saumi thing ahcun, a cheu cu Aramaic holh, Greek le Latin in aa tial ti a si.

Cu ca cu "Nazareth Jesuh, Judah Siangpahrang" tiah vailamtah cung i an rak tialmi thingphal par i, ca a cheukhat kha si dawh a si tiah an ti. Cucu carbon caan tahnak (carbon-dated) in an tuak tikah, an ruahnak aa dang. A cheu nih "kum zabu pakhatnak thing a si" tiah an ti; a cheu nih Kum Laiva (Middle Ages) thing a si an ti. Asinain a thiammi vialte an hmuhning aa khatmi cu, cu thing cu 'walnut" thing a si tiah an ti.

Tuanbia a dang a lar ngaimi a ummi cu, Jesuh vailamtahtung hi thing phun (3) in an ser i, cu hna cu far, cedar le cypress thing an si tiah an ti. Cucaah Lenten matins timi (zingka thlacamnak cauk) ahcun, Eastern Orthodox churches nih vailamtah upat peknak an rel tawnmi cu hitin a si:

"Krih vailamtah cu, cypress thing bantuk in a nemmi tlaihchannak; cedar thing bantuk in a thlummi zihmui bantuk le far thing bantuk in a thiangmi dawtnak he, upat-hmaizahnak pe u sih law, cu thing cungah thirkhenh chihmi kan Khamtu cu, sunparnak pe hna u sih." (Hihi Thawhthan lai Nithumni ah an cam tawnmi a si).

Cu bantuk vailamtah thing tuanbia kong cu Isaiah Cauk chungah hitin aa tial: "Labanon sunparnak cu na sin a phan lai-juniper, far le cypress thing hna cu hmun khat ah an umti lai i, ka biakinn thiang dawhtertu ding caah le hi ka umnak hmun thiang sunparnak caah" (Is. 60:13).

Vailamtah thing kong he pehtlai in, Isaiah nakin a hlun deuhmi tuanbia kal ahcun, tuanbia cheukhat cu Abraham tupa, Lot tiang a va phan kho. Jerusalem ah a ummi Monastry of the Cross timi ah hmanthlak an suaimi pakhat cu, "Lot Thingkung Titoih Lio" timi a um. Cucu Orthodox pawl nih an hmuhning a si. Cu thing tii toihtu pa cu, tarpa a si. Cu thingkung pi cu hram pakhat lawng a ngei nain, cu hram cun thingkung phun thum an chuak.

Tuanbia chimmi cu hi tin a si. Abraham nih mileng pathum (Gen 18:1-15) a rak cohlan hna. Mileng an kal lai ah thiangthunh pathum an pekta. Thiangthunh pakhat cu cedar a si; a dang cu far le cypress an si. Cu hna cu Abraham nih Lot a pek; Lot nih a cin hna i, cu a cinnak hmun cu Biakam Ram (Promised Land) ti a si i, cu thing tii an toihmi tii cu Jordan tiva in lakmi tii a si. Cu thiangthunh pathum cu thingkung pakhat ah an cang i, a hnu ah cucu vailamtah thing ah a cang.

Tuanbiaphan (legend) pakhat ahcun vailamtah thing he pehtlai in Adam muisam tiang khin vailamtah thing kong ah aa tel. Cucu "The Golden Legend" timi chanlai (medieval) chan 1275 i tam bik zuarmi cauk ah aa tial. Catialtu cu Jacobus de Vorgaine a si. Cauk ahcun hitin Adam tuanbia aa tial:

Adam cu a tar tuk cang i a thih dengmang cang caah, a fapa Seth kha Eden dum ah a hei thlah i, dumcawngtu cherub kha "velngeihnak thauhang" (oil) kha rak ka pe tiah a va nawlpatter. Adam nawlpatnak cu a rak al i a pe lo. Asinain Nunnak Thingkung (Tree of Life) in thlaici pathum Seth cu an rak pek. Cu thingkung ci cu Adam kaa chungah an chiah. A thih tik i an vui tikah, thingkung pakhat a kei i, nge lianpipi pathum a ngei. Cu thing cu, Noah le Siangpahrangnu Sheba hna zong tel chih in-mi tampi nih an hmuh hnu ah, cu thing cu Krih vailamtah caah an hman.

Jerusalem khua ah St. Helen nih "Vailahtah Taktak" (True Cross) nih A.D 326 ah a hmuh tikah, cu vailamtah cu a burmi hnahhmui burbuk tangah a va hmuh. Cu caan lio ah, cu hnahhmui cu a min an rak thei lo i, Greek holh in "basil" (basileios) tiah an auh. Basil (Greek) ti cu "siangpahrang" tinak a si. Tuanbia cheukhat ahcun "cu hnahhmui (basil) cu vailamtah thing hrimhrim in a rak chuakmi a si" tiah an ti.Vailamtah nih cu hnah cu a hmuiter tiah an zumh. St. Helen nih vailamtah thing a hmuhnak hi, Golgotha timi he aa hlat lo ti a si.

Jesuh vailamtahnak hmun Luruh Hmun timi Golgotta

Nichuahlei Krihfabu (Eastern Churches) hna-Byzantine Catholic le Orthodox Christian an pahnih tel in-a Thianghlimmi Vailamtah puai (feast of the Holy Cross) an tuah tik paoh ah, hnahhmui (basil) cu aa tel peng. Latin Catholics nih a Sunglawimi Ningani (Good Friday) an hman bantuk in, hi a Thianghlimmi Vailamtah puai ah hin, vailamtah kha upat hmaizahnak an pek. Cu upat peknak an tuah hlan ah, vailamtahtung cu hnahhmui nge le hnah an phahmi ihkhun cungah an ihter hmasat i, biakinn chung ah an put hmasat. Cu hnu ah hnahhmui cu thluachuah an pek i, zumtu tampi nih cun Bawipa zanriah an hmanmi thil thiang bantuk in an i chiah. Cuticun mi pakhat nih vailamtah thing pelpawi a co khawh lo zongah, vailamtah nih thluachuah a phurhmi, hnahhmui i a carmi a nge le hnah an co khawh i, an i lunghmuih ngai tawn.

Hihi vailamtah tuanbia Roman Catholics le Orthodox Christians pawl nih an ngeihmi tuanbia a si.

Tuanbia cu tampi a um nain, fekfuan ngaingai in theih khawhmi tuanbia taktak a um kho rih lo. Cucaah Jesuh vailamtah ca i an rak hmanmi thing hi, zeithing dah a si hnga? timi hi tuanbia thiammi tampi nih cun an ruat peng rih ko lai!!!

------------------------------------------------------------------
Zohchihmi Ca Hna

1. “The Catholic Encyclopedia”; “The Garden Way of the Cross” atcampus.udayton.edu; Communion.stblogs.org; armenianchurch-ed.net; 

2. Greek Orthodox Archdiocese of America  goarch.org; godsagardener.com;Creationtips.com; fisheaters.com; 

3. the Russian Orthodox Church in America web site at www.roca.org; 

4. “A Study of the Folklore of Plants in Palestine;” Orthodox Christian Education Resources at illumination-learning.com; and seetheholyland.net.

5. "Cross." Mercer Dictionary of the Bible, 1990.

5. Hi ca hi Patricia Kasten nih a tialmi "What wood was Christ's cross made from" timi ca chung in hrampi lakmi asi. http://www.thecompassnews.org/2015/09/what-wood-was-christs-cross-made-from/

Pastor le A Chungkhar Nun Bawmtu

Ni kum December ah Orlando i Pastor a tuanmi Isaac Hunter cu a lungre theihnak nih a tei tuk i amah le amah ai thah. Cu Thawng an theih in Rick Warren le a nupi nih, a thi chungkhar hna sinah thil sining biatak te in an hei hlat hna. A ruang cu an fapa Mathew zong amah le mah aa rak that bal ve caah asi. 

Pathian riantuantu le an chungkhar ah lungretheihnak a tam tuk maw timi cu linsa ngain a kenkip ah caihcuahmah a si (Church Leadership Post). Pastor pawl an blog i ca an tial cio mi lakah, Thom Rainer nih Pastor pawl lungre a theihtertu thil (7) hi kan ton ciomi a si hnga maw?

(1) Midang thazang petu lawng si lengmang i mah ca thlarau thazang  petu neih lo.

(2)  Nunnak, thazang le a caan i zat lo tiangin tuan seh tiah mipi nih rak ruahchan peng.

(3) Thangthatnak um bal loin soiselnak lawng te i huah.

(4) Khrihfabu rian in vacation caan lak khawh bal lo.

(5) Innchungkhar ngan dam lo.

(6) Nunnak caah a herhmi medical insurance, a dang bill caah phaisa i zat lo.

(7)  Mipi nih midang bu le pastorte he cuaithlai lengmang.

A cunglei pakhat khat ruangah lungrethei, thilrit in a ummi kan um ahcun a tanglei ca hi van rel law thazang van la ve.

(1) Nihin nan nunnak ah hna an hnawh tinak hnga lo, a luanciami thil kha cu dai te in liamter ko cang.

(2) Mi nih na kong an chim i an caih mi kha cu anmah rian ah va chiah piak ko hna.

(3) Zeizong vialte hi a caan nih a liam pi dih ko hna. Damnak caah caan na pek ve hau.

(4)  Na nunnak kha mi dang he cuai thlai hlah, mi dang zong kha an bia caihpiak hna hlah. Zei boruak he dah an nun khual an tlawn cio ti na thei lo khah.

(5) Faktukin khua ruat hlah, thil theih thlu khawh lo ah a poinak a um lo. Na hngalh herhmi cu anmah tein an chuak te ko lai.

(6) Nangmah nai nuamhnak ding caah mi dang tuanvo an nei lo. Nangmah caah nangmah na si peng.

(7) Tha nuam tein um ko. Na buainak hi cu vawlei buainak lengluang lakah pakhat hnih lawng a si.

(Qoute: "I can't believe  it" FB Photo)

-------------------------------------------------

Siherhnak he,

Chan Thawng Lian

Chicago, IL

Chinchiah: Hi capar hi capar tha ngai a si. Catialtu nawlpeknak in ka khumhmi a si. 

Chicago Ah Zei Ca Dah Mithah Lainawn A Tam?

Chicago Downtown

Chicago khua hi aa dawh taktakmi khua a si nain, USA ah tihnung bik khua 10 thim tikah Chicago hi pakhat ah aa tel ve. Asinain a khua dihlak pi in tih a nung tinak a si lem lo. Chicago ah mithah lainawn a tam biknak cu Nitlaklei le Thlanglei ah a si i, cuka nih Chicago hi min a chiattertu an si. A ruang zei ko dah a si hnga?

Chicago khua kong ah "Chicago ah minung hi zat hi thah an si te lai" tiah palik le FBI nih an tuak chungmi vialte an palh dih. Zeicatiah an ruahdamh chungmi nakin tam deuh an thah hna caah a si.

December chuakka ah "2016 chungah Chicago ah minung 726 an thah te hna lai" tiah palik nih an rak ti chung. 2016 a dih zan ahcun "Minung 762 an thah hna i, Chicago tuanbia ah minung tam bik an thah hna kum pakhat a si" tiah an ti. Khua chungah meithal kahnak 4,331 a chuak ti a si.
,
Chicago Metropolitan area ah minung 9.4 millions an um i, USA ah lianh ah pathumnak a si. Asinain Chicago hi buaibainak (Problem) ngan taktak an ngeih caah, amah nakin a lian deuhmi -New York le Los Angeles-khua hnih komh nakin, Chicago ah minung tam deuh an thah hna. Cu thil nih "Chicago hi thil aa ningcang lo" timi a a langhter.

2015 le 2016 epchun tikah, 2016 ah meithal kahnak 1,100 tam deuh a chuak tiah Chicago Police Department nih an ti. 2015 ahcun 485 an thah hna i, 2016 he epchun tikah mithah a karh ning hi, kum 60 chungah a sang bik a si an ti. Cucaah Chicago ah zei bantuk buaibainak (problem) dah an ngeih hnga? An khuachung ah zeidah thil ningcang lo in a um hnga? timi ruah a hau.

Police zung nih an ruahmi cu Chicago ah hin "license" lo in a lutmi meithal a tam tukmi hi a ruang pakhat ah an puh. Cun gangs hna nih an mah i vennak ah meithal an ngeih tukmi hi a si tiah an ruah. 2016 chungah Chicago khua chung ah a thliruk in a lutmi hriamnam 8,300 an tlaih i, cucu zatuak ah 20%  karh ti a si. Tlaih khawhmi hmanh cu zatzat a si ahcun, tlaih khawhlomi zeizat remruama dah a si lai? Gang kut ah meithal zaizat remruam dah a um rih hnga?

Palik Suprintendent Eddie Johnson timi nih, "US ah hin mithah lainawnnak hi khuapi tam nawn ah a karh deuh i, Chicago zong aa tel ve. Cun palik meithal in kah le thah hi a tam chin lengmang i, Chicago zong hi palik thahnawnnak a tam cemnak khua pakhat a si. Cu zong cu a ruang dang pakhat a um. Chicago ummi Mirang palik pakhat nih minak tlairawl pakhat kha voi 16 meithal in a kah i, cu a kah lio cu video an thlak caah palik huatnak a karh i, thahnak zong a karh chih" tiah a ti.

Chicago mithah lainwnnak a cannak hi sang (5) ah a si. Chicago ah police district (22) a um i,  district (5) hi kahnak a tam cemnak a si. Cu district 5 hi, Chicago Nitlaklei le Thlanglei ah a ummi an si. Cu districts (5) lawng bak ah hin, 2015 ah meithal kahnak 2,426 a chuak i, 2016 ahcun 3,5550 a chuak. Cu sang panga sining an zoh tik ah, minak an tam deuhnak hmun a si i, an zapite ngacha in sifak mi an si. Cu area cu "gang" an umnak le cawlcang tuk ti a si (Hi sang 5 cu Laimi zong nih hrial a herh; khualtlawn tik i meiti rawn hmanh ah hi area ahcun ralrin a herh).

Thahnawnmi tam deuh 80% tluk cu, an tuanbia zoh tik ah, "gang an si lo hmanh ah hlan ah gang cawlcanghnak ah a rak i pehtlaimi i thlaihkhih zong a tongmi an si hna" tiah palik nih an ti.

Chicago major Rahm Emmanuel nih nikum ah "Chicago ah palik a thar in 1,000 kan chiah chap hna lai" tiah a rak ti. Atu lio ah hin, "Zei ca dah 2015 ah khan meithal kah kha a zor deuh i, ruah lo pi ah 2016 ah hi tluk in a karh hnga?" timi zong palik nih an hlathlai cuahmah lio a si.

Johnson nih a nolh thanmi cu, "Mithah hi tluk a karhnak a ruang pakhat cu, November 2015 ah, Laquan McDonalh (K.17) minak pate, Mirang palik pa nih voi (16) meithal in a kah. Cu a kah lio video kha kan chuah piak u tiah, mipi nih, Chicago city kha an ti hna. Thin hungmi mipi tampi lam an rak zul i, buainak nganpi a chuak. Police Superintendent Garry McCarthy zong a rian a rak i bang. Lam an zulhmi ruangah "ramkulh cozah le federal cozah kha cu kong hlathlainak tiang a rak chuak" tiah a ti.

Cucaah Johnson zong rian har taktak aa khinh. Mipi le palik karlak ah zumhnak umter ding; palik thazaang cahter deuh ding a si. Atu lio ahcun palik kha an thazaang a der ngai caah, minung an tlaihmi hna zong an tlawm ngai ti a si.  

"Misualmi an tlaihmi hna an tlawm deuhnak a ruang a dang pakhat cu, a dintuai deuhmi ritnak si-ai (drug) tawngthammi cu an tlai ti hna lo i, ningcanglo meithal ngeimi le meithal in sualnak (gun violence) tuahmi lawng kan tlaih hna caah a si" tiah Johnson nih a ti.

Asinain sawiseltu (critics) tampi nih, "McDonalh an kahnak video an chuah hnu ah, a kaptu Mirang palik pa kha 'lainawn hmuh' in taza an cuaimi ruangah, palik nih an rian ah an i biatak kho ti lo" tiah an ti. Cucaah "Gang pawl an sual chinchin i, an mah le mah an i kahnak a si ko" tiah Chicago i tihnung bik Nitlaklei sang i pastor riantuanmi Rev. Marshall Hatch nih a ti.

Eddie Johnson nih, Associated Press sinah a chimmi cu, "Viral video" thlakmi bantuk buainak kha palik bawi dang nih kan tong ve sual lai timi an phang i, palik officer pawl hi an i ralring ngai. Cun palik nih minung pakhat motor an dirter hmanh ah, catlap phih ding a sau tuk. Cu catlap cu court ah judge nih fak pi in an zoh rih; cucaah a phupha tuk lo ah palik nih minung dirter an duh tuk ti lo i, misual tlaihi an tlawmnak a si" an ti. "Palik nih motor dirtermi a tlawm deuh; tlaihmi le thawngthlakmi an tlawm deuh tikah "meithal kahnak" a karh ti a si.

Hi bantuk thil tampi-sifah, gang, ritnak sii, palik huatnak le palik zumhlonak le palik nih ralchiatnak an ngeihmi vialte-  Chicago ah mithah lainawn a karh i, 2016 ah minung 762 thahnak tiang a phan.

Biahalnak ngan taktak pakhat cu, "Hi a cunglei buaibainak (sifahnak, drug, license lo meithal) tibantuk hna hi doh lo ahcun, mithah lainawn hi a zor kho lai maw?" timi hi a si.

Cun pin ah, hi pin lei zongah Chicago hi zeidah a lawh te lai? Meithal le ritnak-si a luh peng ko le palik nih thil fate "drug" ruang ah an tlaih hna lo ahcun thil pipa deuh, meithal kahnak a um hnu lawng i an tlaih hna ahcun Chicago ah mithah lainawn hi a zor kho te lai maw? Palik hi mipi nih an huat-ral hna i palik le mipi karlak ah zumhlonak a um bu ahcun Chicago ah zei palik nih dah ral tha tein an rian a tuan khawh hnga? Cuti an tuan khawh lo ahcun gang pawl an sual hmun an sual ko lai. Cu tin gang duhpaoih khua an sak ahcun, Chicago mithah lainawn hi a zor kho te hnga maw?" timi ruah ah, khing a rit ngaingai ko!!!!


-----------------------------
Chinchiah

Associated Press nih an tialmi "1 of Chicago's Bloodiest Years Ends with 762 Homicides" timi ca zoh chih in tialmi a si.

http://www.msn.com/en-us/news/crime/1-of-chicagos-bloodiest-years-ends-with-762-homicides/