Tawlre

Kawl phungthluk ah "Thi-tu phawsa, Mathi-tu kyaw-tua" ti asi. Asullam cu "Atheimi nih hlai hna sehlaw ei hna seh, a theilomi nih nih lantak hna seh" ti asi. Hi phungthluk hi phungthluk tha taktak asi. Zeibantuk thil hmanh, sui le lungvar an si zongah, sui le lungvar an si hngalh lo ahcun lanhtak ding men an si ko. A hngallomi caah cun sullam an ngei lo i, man an ngei lo.

Tawlreba zong hi Laimi nih a thatnak hi chan tam tuk kan rak thei lo i, Tawlreba kongah Kawl phungthluk hi a dik ngaingai. A theimi nih cun chan tam tuk an rak ei ko nain, a theilomi kan nih Laimi nih cun kan rak lanhtak peng ko. "Ngeih lo nakin hngalh lo a fak deuh" timi ah Laimi cu kan chuak than. A pawi taktak. Chan tam tuk kan tlai hnu ah, atu ceu theih le cin kan i thawk asi.

EEB Greenhouse-Univ of Connecticut cinmi tawlre

Tawlre Min Phunphun

Mah le ram sining hawih cio in min aphunphun in auh asi. Mirang nih, "Elephant Foot Yam" tiah an ti. Thingramlei min (botanical name) ahcun, "Amorphophallus paeoniifolius" ti asi. A tawinakin a kong hitin an tial.

Thingramlei Min:   Amorphophallus paeoniifolius (Sceintific name).
Mirang Min:           Elephant Yam, Elephant Foot Yam, Whitespot giant arum, Stink lily, Telinga
                                 potato
India Min:               Suram, Jimmikand
Thailand:                Buk
Indoneasia:            Suweg, Walur, Eles
Kawl Min:             Wah-uh
Lai Min:                Tawlre; Tawlreba.

Thingram Dirhmun:    A lo tlau dingmi thlaikung (plant) ah an chia lem lo.
Akeuhnak:                  Thingkung tampi a umnak ah an keu duh. Hmunchia zongah an keu kho.
An hmannak:              Eidin phunphun, a carmi saram rawl le sii
Theihmi Ei-sual awk: Tawlrelba ah "calcium oxalate" timi dat tam tuk a um caah, ei tikah kaa, dang le chungril tiang fak piin a thahter khawh. A hiar ngaingai.

Sipuazi ca an cinmi Tawlre kung pawl

           

Cinnak le Keuhnak Ram

Tawlre hi thingkung tamnak le hmunhma chia ngai ah a keu i, rili in meter 800 cung a sannak lawng ah an keu.

Tambik a keuhnak ram hna cu, Australia chaklei, Bangladesh, Borneo, Burma,Fiji, India, Indonesia, Japan, Laos, Malaysia, New Guinea, Philippines, Samoa, Sri Lanka, Sulawesi, Taiwan, Thailand, Tuluk le Asia nichuahthlanglei ram hna ah an cin hna. Kawlram le Lairam ahcun an rak cing bal lo. Naite lawng in cinmi an si. Madagascar le Seychelles ahcun an cin chawmmi asi tiah an ruah.

Tawlre hi India le Sri Lanka ram ah an cinnak cu chan tampi asi cang. Eidin biapimi facang, fangvawi le zeidang eidin awk um lo caan ah, mangtam rawl khan an rak hman tawn. Asia ram ah hin kum tampi chung an rak cin chung cang i, minung nih fawi tein kalpi khawh le cin khawhmi asi caah, zeitindah akarh ning asi timi hi tha tein theih khawh asi lo. India ah hin an rak cin hmasatnak hmun cu a si men lai tiah thingram lei thiammi hna nih an ti.

Sii Ca Hmannak

Hindu biaknak sii cauk Ayurvedic ah, Tawlreba hi zeitindah sii ah hmanning asi timi an tial. Aba hi fah daihnak, phin zornak, chung nemnak, thli-teinak sii (anti-flatulence), hurnak-sii (aphrodisiac), titsa no deuhnak sii ah an hman. Minung caah ngandamnak sii (tonic) tampi aa tel tiah an ti.

Minung chungril ummi khuprungrul le tawhaiherh tibantuk thahnak, khuh damnak sii, thli chuahternak sii, chungfer damnak, thi-tlawm zawtnak, tawlchuak le thabat tuk te pawl damlonak caah, thlawpnak ah an hman.

Abuaktlak In Zohning

Tawlre hi kum chiar tein amah tein a keu than lengmangmi asi. A ram le khua caan hawih in an thi nain bir caan ah an bir than. Cuticun a chung ba kha an cawm. A cheu cu an lian ngaingai i, minung nakin an sang deuh kho.

A ba hi a lianmi cu Kg 15 tiang an rit kho. CM 50X30 tluk an lian kho. Akung a thami cu meter 2 tiang a sang kho. Kung lianmi cu apum ning in tah tikah CM 20 tiang a ngan kho. Ahnah hi an teng a CM 30x12 tluk a lian kho.

A par tik ah aa dawh ngaingai. Apar hi CM 70 a sau kho. Apar a tuamtu (spathe) timi pangpar bantuk hna hi cm 45x60 tluk a kau kho.

Thei a tlai tikah a thei hi CM 2x1 tluk asimi thei a tlai tawn. A thei hi CM 8 tluk a lian i, CM 50 tluk a sau kho.

A thei a tlai tikah, a thei a phurtu ngiang (peduncle) hi 20-100 cm a sau kho. Athei mu hi cm 2x1 a lian kho i hmin tikah a sen. Athei aa bunhnak hi cm 50 chung asau kho i cm 8 a lian kho. A thei tlainak hmun hi CM 50-100 kar a sau kho. A thei a sau ngaingai.

Tawlrelba hi ei khawhmi a um i, ei khawhlomi aum ve. Phun tam ngai a um. An phun aa dan bantuk in an hman ning zong aa dang ve. India ahcun an car i, mehhang a phunphun ah an ser. Tawlreba phun khat cu, Japan ram ahcun Misho Soup timi ah an hman. Khohsuai le muthai zong an sernak. Laimi pakhatnih a ka chimhnak ahcun Tawlreba hi "salem" (atha-tuh) sernak caah an hman ati. India le acheu ram ahcun sii ca zong ah an hman. Ram cheukhat ahcun tawlre kung hi an lian kho taktak. Minung nak sangsang tampi an um i, a ba zong an lian ngaingai.

A lian ngaingaimi Thailand ram i Tawlre kung     

Lairam Ah Tawlre Cinnak

Cu hlan ah Lairam ah Tawlre cin le ei a rak um bal lo. Atih in tihmi a rak si. "Lei-tornak" tiah an rak ti. A tongh hmanh kan rak ngamh lo. Nai cikua CRDP hna an van cawlcangh hnu ceu in Tawlreba a thatnak le sunlawinak kong kan theih ceu a si. Kawl zong nih an rak thei ve lo. Bangladesh le Sri Lanka ram hna ahcun an rak cinnak a sau ngai cang. India tu ahcun an ei ngai i, pam lio caan i i runvelnak tirawl ah an rak hmanmi asi. Atu ahcun Thantlang CRDP dun zongah zohchunh ding le a ci caah tam ngai an cin cang.

Tawlre hi phun 90 tluk a um. Lairam i ramtang keumi tawlreba hi a tha ve ko nain tlawmte a man aa deng deuh ti asi, Cucaah aman a fak deuhmi phun cin a hau.

Tawlreba hi a man a tha tuk cang. Cin tikah zuarnak ding market a kau tuk fawn. Cucaah "Tawlreba hi Lairam kan lunghring" asi. Kachin ram caah lunghring man a ngeih bantuk in Tawlreba zong Lairam caah man a ngei ve cang. Lung aa lawm tuk.

Laimi zong ramdang kan hung chuak; lamsul a tha i ka dangdang he kan van i pehtlaih hnu ceu in Tawlreba a thatnak kong le man a ngeihnak kong hi theih kan i thawk ceu asi. Lairam ah cun a tuanbia a no i, a thar tuk rih caah, an cinmi hnihkhat hmanh an phu kho rih hna lo i, a theipar an chuah tuk rih lo.

Cinthlaknak lei thiammi nih an zoh tikah, Lairam khuacaan, fingtlang le leilung he tawlre hi aa tlak ngaingai ti a si. Fangvoi, facang le zeidang cinthlaknak he epchun tikah, tawlre cin hi a let tam tuk in a miak i, rumnak tling ding a si ko tiah an ti. Mindat le Kanpalet lei cu tawlre ba in million a hmumi an um cang tiah an chim. Cucaah tawlre cin hi Laimi hih tha kan pek taktak a hau ding a si. Zeicatiah kan ram ah a that khawh tuk caah le market a um caah a si. Cucaah "Tawlre hi Lairam caah mansung thingrai bantuk a si" tiah ka ruah.

Lairam lunghring asi te dingmi Tawlreba

Nai ciakua in Laitlang in a rami hruaitu vialte bia ka hal tik hna ah, Tawlreba kong hi thanuam ngai in a kan chimh lengmang. Lairam vawlei le khuacaan he aa tlak; a ba an lian duh ngaingai; a man  athat caah Lai miphun tungmertu thil pakhat asi te lai tiah an ti cio. Tawlreba kong ruah ah, lunglawmhnak tampi ka um. Zeicatiah a vawlei, khuacaan le kan leilung hrimhrim hi Tawlre phunphai a that tuknak hmun asi caah, lam biatak te a that tik ahcun Lairam a kan tungmer khotu asi te ko lai timi hi, ruahchannak aum ngaingai.

Zeicatiah vawlei ah minung kan karh chin lengmang i, eidin cu a hnawng kho ding asi lo. Tam deuhdeuh tu a herh chin lengmang ding asi. Tawlreba hna Lairam i a rak um ve mi cu Pathian nih a kan serpiakmi asi ti lo awk a tha lo. Lairam cu Kachin le Shan ram bantuk in tha hmanh hlah sehlaw, atu bantuk in man a ngeimi tawlreba hna a chuah ve tik ahcun, ram tha le ram rum taktak asi ve ko timi kha a lang.

Hmailei ahcun hi Tawlreba in Lairam ah "millionare le billionare" timi mirum milian an chuak te hrimhrim lai timi ruahchannak aum. Tawlreba hi Lairam a tungmertu le thancho tertu thilchuak pakaht asi lai tiah CRDP riantuantu upa tampi nih an kan chimh. Rev. Bawi Lian Thawng le Rev. Neely Lai Uk nih Tawlreba in tangka tampi hmuh khawhnak lam a kan chimh tikah tha a nuam ngaingai. Laimi zong nih hihi biatak tein cin ding ah a tlakmi thlaikung (plant) asi ding asi.

Thantlang khua zongah Rev. Van Duh Tling nih khur 4,000 tluk a cin i, a dang dawng khat nih khur 7,000 tluk an cin ti zong kan theih i, lunglawmh awk ngaingai asi. Hmailei ah atheipar a chuah khawh tik ahcun, rumnak thlaikung asi te ko lai. Laimi nih hin, tlanglo tuahnak kan hlawt khawh i, a hmunmi lo tuah khawhnak lam kan kawl peng a herh i, tawlre ba hi a hmunmi lo caah a si kho ngai ding a si lai tiah ruahchannak a um.

CRDP dum ah Tawlre an cin lio

CRDP dum chuak Tawlreba

CRDP dum i Tawlre an cinmi

Tawlreba le Hmailei Laimi Kan Rian

Laimi hi, hi pin ah kan tuanvo tampi aum. Tlanglo tuah in pawcawm hi a har chin lengmang cang lai. Ahmunmi lo sersiam kan herh. Cu ahmunmi lo ser tik ah, Tawlre hi Lairam sipuazi tungmertu khotu thlaikung asi caah, tam taktak in cin ah a tha ding a si.

Cu hlan vialte hmanh chan tam tuk chung kan rak theih lomi cu zeitiawk a tha ti lo. Kan theih cang caah, lungfim deuh in um le biatak thlak in Tawlre hi cin cio ding asi. Culoahcun miphun dang nih an kan teithan sual lai. Market kan ngeih lo ahcun kan cin zong ah a thathnemnak a tlawm deuh hnga. Cucaah miphun dang nak in market kau deuh ngeih khawhnak ding caah, khulrang in kan cin zawkzawk a herh.

Laimi mifimthiam hna le mirum mi nih, rumnak tling taktak in zeitindah kan cin khawh lai tiah lam kawl a herh. A cin lawng silo in ramchung le ramleng ah zuarnak hmun (market) tha zong kawl a herh.

Tawlre kung a than a rannak ding, a ngan a dam i a ba a lianhnak ding caah lam tuaktan peng a herh. Ramdang chuakmi nakin a tha deuhmi zeitin dah tam deuh kan chuah khawh lai timi ruah a herh. Tlawmte lawng cinglo in, dawng khat nih acre 100, 200, in 1000 tiang cin i, tam taktak in chuah khawh a herh. Pawcawmnak ca lawng ah cinglo in rumnak caah cin ding asi. Tampi in cin in deng tein zuar khawh le ka dang ramnak in tam deuh a chuah khomi ramkulh kan sinak ding a herh. Sipuazi timi cu tlawmte cin i man fak ngai in zuar silo in, tam taktak cin i deng tein zuar hi asi.

-------------------------------------------

Zohchuhhmi Ca 

1. "Elephant Foot Yam"
 http://www.kew.org/science-conservation/plants-fungi/amorphophallus-paeoniifolius-elephant-yam

2. www.google.com in hmanthlak cheukhat cu lakmi an si.

Pre. Donald Trump Job Approval Rating A Niam Bik A Si

U.S ka phanh hnu ah, President pali an i thleng cang. Pre. Donald Trump hi a donghnak bik a si. President an chuahka ah, a cheu hi mipi nih rian a tuan kho, tuan kho lo tiah an vote tawn hna. January ni 20 i President biakamnak a tuah ni thawk in atu cu thla (3) a tlinnak a si i, kum khat chungah cheu 4 cheu 1 a rian a tuan cang tinak a si. Cu chungah mipi nih U.S President kha zeitindah an hmuh cio hna timi cu hitin a si.

Hihi April 20 (UPI) nih an chuahmi a si. 

Pre. Donald Trump hi Ralpi II hnu i President vialte lakah a riantuan ning a tha thalo timi ah mipi nih mark an pekmi a niam bik a si. USA ahcun Gallup Poll tuahmi hi politics ahcun a lar bik a si i, an mah nih an tuahmi ah hitin a phi an chuah.

January ni 20 in rian a thawkka in ni 100 chungah rian a tuan kho a titu hi 41% lawng an si. A mah a van changtu mark niam bik cu President Bill Clinton a si i 55% a rak hmuh ve. Bill Clinton nih 14-point in a thlau rih. Donald Trump approval rating hi, a chia ngaingai. President an chuah ka in ni 100 chung hi, President caah "honeymoon" timi caan a si nain, Pre. Trump cu a honeymoon a nuam lo ngaingai ti a si. A ruang tampi a um lai. Pre. Trump thimmi hruaitu le amah hi thilbuai (piahtana) an rak ngei tuk. Cu thil cu dawnkhantu an si. 

J.F Kennedy hi thla (3) chungah mark sang bik a hmumi a si i 74% nih rian a tuan kho an rak ti. Asinain Cuba ram i "The Bay of Pigs" timi buainak ruangah a mark a rak zor ve. The Bay of Pigs cu Cuba hruaitu Fedel Castro thah an timhnak kong ah U.S an i thlakmi ruangah a si. 

Jimmy Carter hi rian a tuanka ah mark sangbik a hmumi pathumnak a si i 69% a hmuh. Tangka man a tlakmi, meiti man a kai tukmi, Iran hostage ruang ah a mark a tum ve i, thimnak an tuah than tikah a tla i, caan khat lawng president a tuan. 

Gallup poll nih an tuahmi hi, poll dangdang nih an tuahmi vialte he a theipar aa khat ko tiah poll vialte a khawmsuatu FiveThirtyEight.com nih an ti i, poll vialte an komh tikah Trump nih hin 42% lawng a hmuh. Poll vialte zoh tik zongah approval rating a niam bik President a si.

Amah Republican Party chung bak lawng i an hal tik hna ahcun 87% nih rian a tuan kho tiah mark sang ngai an pek ve. George W. Bush kha Republican Party nih cun 89% nih an rak pek. Obama kha a mah Democratic Party nih cun 90% an rak pek ve.

Party dang veve in an i tah tik ah, Democratic Party nih Pre. Trump hi rian a tuan kho a titu hi 9% lawng an si i, Obama kha Republican Party 30% nih rian a tuan kho tiah an rak ti. Party dang ciocio i mark pek tik zongah Pre. Trump hi a niam cem thiamtiam a si (U.S zong hi mah le kawi chang party in an tan ko caah, an party cu mark sangsang an pek tawn hna caah, biatak an chim lo ti a fiang ko)

Party a ngeilomi "Independents" pawl an hal tik hna ah, Pre. Trump hi rian a tuan kho tiah a titu hi 37% lawng an si i, Obama hi 60% an si. Cu hna cu party an ngei lo i an vote aa thial lengmangmi an si. Hi hna hmuh ning hi, a laiva cem a si i, a dik cem tiah pawm khawh a si. Party an ngeih lo caah.

Gallup poll nih an tuahmi hi January 20-April 20 karlak ah a si i, point 1% hi cu aa palh kho tiah an ti. Hi Gallup poll an tuahmi ah hin, January ni 20 ah biakamnak a rak tuahmi a voikhatnak President a tuanmi pawl lawng an i tel. Hi ah hin, Pre. Harry Truman le Lyndon B. Johnson an i tel lo. A ruang cu an nih cu president an thih hnu ah, a chawngtu an si hna caah a si. 

Hi tluk in Pre. Donald Trump approval rating a tummi hi a ruang tampi um dawh a si. Hihi a ruang an si kho. 

1. Bia hman lo a chim tuk.

2. Media he bia an i el tukmi

3. Campaign lio i a biachimmi a thlen lengmangmi ruangah mipi nih an zumhlomi. 

4. A dirhmun a thlen lengmang ruangah dirhmun ngeilo ah an ruahmi

5. Russia kongah an buai tukmi

5. Obama Care ka hrawh lai a ti i a hrawh khawhlomi

6. Republican Party hruaitu tam nawn he an i dohkalhmi

7. Executive Orders tam tuk a hmanmi le a tlamtlinh tuk tunglomi

8. Muslim ram (7) in minung a kham hna i, rau lo te ah ram khat a thlah than mi

9. Biachim aa thatlo tukmi

10. Pawngkam (Environment) biapi ah a chiah lomi le scientist ruahnak zei a rellomi

11. Ca ngeilomi ar-dum in a dummi hna

12. Miphun dang (minority) huat awk in bia a chim tukmi

13. Aa-na-sin "Nawl ngeitu bantuk in, hruhru hranghrang in rian a tuanmi

14. UN nawl lo in Syria hna sullam ngeilo in a kahmi le a puarhran tukmi

15. Mexico Ramri ah Wall Vampang) ka kham lai tiah a timi zong, atu tiang a thawk khawh lo mi
16. Tuluk kong ah a biachim  le dirhmun a thenmi
17. NATO he an lungthin aa hmuhlomi
18. Unpredictable President asi timi ruang. Lungthawh in khua a sami a si timi ruangh.
19. Obama a huat tukmi le a doh pengmi le Trump Tower ah "wire taping" a tuah tiah lih a puhmi
20. A chimmi le a tuahmi aa milhlomi 

Hi vialte ruang ah hin, Ralpi II hnu i President thar a chuakmi vialte hna lak ah job approval a niam bik President a si. Obama chan lio he epchun tikah Stock zong a niam deuh ngaingai ti a si. Mipi lungthin daihnak le hnangamnak zong a zor an ti. Minung an thin a hung chin lengmang ti a si. Pre Trump chuah hnu in, US mipi hi an lungretheihnak (stress) a kai deuh ti a si. News an ngaih deuh deuh an stress deuhdeuh ti a si.

Pre. Trump chuah hnu in, mark sangbik a hmuhnak cu Mexico ram in a thlithup lutmi an zor deuh timi ah a si. 

Cucaah "kum 10 chung ah rian million 25 ka chuah lai i, American President ropui bik ka si lai" tiah a rak i timi cu, nihin ni ahcun a zeiti hmanh in phak khawh dawh asi ti lo timi kha, ni 100 chung a riantuannak theipar nih a langhter. Hi tining tein a kal ahcun President hi term khat lawng a tuan lai timi a fiang. Term hnih cu a peh lo hrimhrim lai tiah ruah a si.

Nai i Syria missile in a kahmi zong hi bantuk in job approval rating a niam ruang le amah hnulei ah mipi an umnak ding le amah a duhlomi Republican le Democratic zong amah hnulei ah an lung aa rual khawhnak ding caah a kahmi a si tiah ramkongkau thiammi hna nih an ti. A kah taktaknak a ruang hi Syria ruang ah siloin U.S ram chung thil sining (agenda) ruang tu ah a muru cu asi tiah an ti. Bill Clinton chan zong ah "Nu le tuktan i a buai caan paoh ah, Iraq, Afghanistan le Sudan kha bomzuang a rak kah tawn. Cucaah politics thiammi nih cun, "Saddam hna a kahmi, Afghanistan le Sudan" hna a kahmi hi, "Monika Lewinski buainak ruangah mipi an thinlung i mer hna seh ti aduh caah a si deuh" tiah an rak ti.

Pre. Trump nih Syria a kahmi zong Syria agenda ruang siloin U.S Pre agenda ruang tu ah a si tiah mifim tampi nih an ti. Cucu Republican Party an lung aa ruallomi le Pre. Job approval rating a niam tukmi ruang ah asi tiah an ti.

Hmailei ah zeitindah thil a can lai? A mark a kai lai maw timi cu, ruahlopi in a cawlcangmi President asi caah zoh cio rih ding a si ko!!!!

Caantawi Pennak le Zungzal Pennak

1984 ah sianghleirun kai ding in Mandalay ka rak phan. Phanh thaizing ah Hakha ka hawipa Bawi Kian nih "Ye-cho Market" ah thil a ka cawkpi. A thazing arkhuang in ka tho i, Mandalay khua lianhngannak hmuh ka duh caah, ka ke in ka chawk. Ka umnak Bodhi-Kung in ka kal i Mandalay Palace an kulhnak tidil "Kyung" le tlakrawh senmi vampang (Lam-26) tiang ka phan.

Hlanlio siangpahrang umnak inn kulhnak tlakrawh vampang le an kulhnak tidil saupi cu ka van hmuh. Cucu mit dong in a kau. Kawl siangpahrang hna an rak thawnnak le sunparnak kha, ka mit bak in ka van hmuh tik ah, "Kawl siangpahrang thawnnak" kha ka khuaruah a har ko. An rak thawng tuk hringhran. An thawnnak le sunparnak cu a rak sang taktak timi hmuh khawh a si.

Mandalay Palace 

Siangpahrang umnak inn kulhnak area cu a ning pi in Nandwin tiah an ti. Mindon Min nih 1857 in sak a thawk i 1859 ah an lim. A tung le vang hi Pe 6,666 (km 2) a si. Tlakrawh vampang cung ah sui bantuk in a engmi ralvennak innsang pe 555 tluk sangmi an sak hna. Mindon Min nih a rak sakmi siangpahrang inn Mya Nan Sandaw Nandaw cu, kulhmi khua chung i a laicer ah a um (Mindon Min sakmi cu Japan ral lio ah bomb in an thlak caah, aa rawk dih. Ralkap cozah kai hnu ah a thar an sakmi lawng a um).

Mya Nan Sandaw Nandaw a chak le thlang ah pangpar dum dawhdawh-Nandawin le Myaing Hay-Wun an um. Cu dum cu Paradise bantuk in a dai. Kulhnak vampang i nichuahlei ah Kuthodaw pura minthang a um. Cu ka ahcun lung tlap in catialmi 600 a um i, cucu vawleicung lungcatial vialte lakah a lian bik a si an ti. Mah cu thlang deuh ah Swenandaw phongyi kyawng lian taktak an um. Cu nih cun Mandalay ropuinak zong an langhter.

Mindon Min le Thibaw Min chan ah, Mandalay khua cu Kawlram siangpahrang umnak khualipi a rak si. Inwa, Sagaing le Amarapura khua hna hi siangpahrang khuahlun an rak si i, hi khua hrawnghrang hi Kawlram ah a rumnak bik le hlunhlainak bik an rak si.

1984 ah Mandalay ka phak a si i, a liamcia kum 100 hrawnghrang mithlam in hei suai ah, Mandalay siangpahrang inn cu a ropui taktak ko. Nandwin chak te ah a ummi, Mandalay Tlang dawh nih Mandalay cu a dawhter khun. Siangpahrang inn hrawng cu, aa dawh i rumra a rak ngei tuk ding a si. Miakpi lianlian siangpahrang inn hmai ah an chiahmi nih an thawnnak zong a langhter rih.

Swenandaw Kyawng

Mindon Min innlo cu rumnak in a khat. Cu hmun in, Kawlram rumnak, thawnnak, sui le ngun, tangka le chawva vialte cu an rak uk dih. Phundang in chim ahcun, Mandalay siangpahrang inn cu a tlu kho lo dingmi inn bantuk a rak si. Mandalay zong cu "Swe Mandalay" an rak ti. A min hrimhrim rumra a ngei tuk. Mandalay innlo hna, Phongyi kyawng pawl hna, siangpahrang bawi pawl zunginn hna, biacaihtu pawl inn hna, Mandalay Palace rumnak le lianhngannak kha Kawlram pumpi rumnak le lianhngannak nih a tluk lai lo ti tluk a rak si. Tlakrawh inn lianlian a rak um. Phongyi inn cu tlawrthing lianlian in an sak hna.

1984 i Mandalay ka phak kum cu, Thibaw Min mirang nih an tlaih kum 1885 in tuak ahcun kum 100 a si cang. Thibaw a rak umnak Siangpahrang Inn (palace) cu Japan ral lio ah bomb an tlak caah aa rawk dih cang. A hmun lawng a rak um cang. Mindon Min chan i an sakmi tlakrawh inn nganpi pakhat cu a dir rih nain, a vam hna an kawk dih cang. An i rawk dih cang. A tungtlangpipi lawng an tang cang. Phonyi Kyawng cheukhat cu sawn nawn in an um cang.

Cozah nih zohkhenhmi ralvennak innsang dah ti lo cu, Mindon Min le Thibaw Min chan i kutneh tam deuh cu, an rawk dih cang. Inn ummi hnihkhat zong an thing tuk cang. Mandalay Palace kulhnak tlakrawh vampang hna zong a cheu cu tlakrawh an cim i, a cheu hmun ahcun thingram le rirang kung hna an keu. Hnawm ngai in a um cang. Mileng zoh ding in an remhmi hmunhma cheukhat dah ti lo cu, an rawk tuk cang hna.

Cu thil ka hmuhmi nih, khua tampi a ka ruahter. "Caantawi Pennak" cu an rak hmun lo timi. Hi vawlei ah sakmi "Caantawi Pennak" cu an hmun lo; caan sau an nguh lo. Caantawi pennak cu an hmunlo timi kha, Mindon Min le Thibaw Min kutneh thilri hlun pawl zoh in a fiang ko. Zeicatiah minung sermi pennak cu a zungzal in an hmun lo. A caan phak cun an chuak i an lo than.  An sunpar i an tlu than. Pangpar bang an par i an uai than ko.

Cucun ka lung ah a chuakmi cu Jesuh cawnpiaknak a si. "Rungrul le cirik nih an ei khawhnak, hi vawlei ah nan chaw va khong hlah u. Rungrul le cirik nih an ei khawhlonak vancung khua tu ah nan caw va khong u" tiah a kan fialmi kha. Hi vawleicung ah khawnmi tlakrawh inn hna, sui le ngun hna, innlo thatha le tlawrthing inn thatha hna zong, a caan phak cun an i rawk. An hmun lo. Rungrul le cirik nih an hrawh dih ko hna. Zeicatiah "Caantawi Pennak" chung ahcun a hmunmi thilri a um lo. Minung thawnnak zong a hmun lo i, minung sermi pennak zong an hmun lo.

Mandalay Palace rawkmi ka van hmuh in, Jesuh chimmi "Vancung Pennak" kong ka lung ah a chuak. Mindon Min le Thibaw Min hna nih ropui taktak in an rak sakmi siangpahrang inn hna hi, kum 100 hmanh an nguh lo. Mindon Min Pennak zong kum 25 lawng a hmun (1853-1878 tiang). Thibaw Min Pennak kum 7 (1878-1885 tiang) lawng a hmun. Mindon Min saktami siangpahrang inn (palace) zong cu kum 86 (1857-1943) lawng a hmun. Kawlram siangpahrang pennak hna hi, zeitluk an thawn hmanh ah caantawi te lawng an hmun.

David le Solomon Pennak zong sau an nguh lo. Vawleicung siangpahrang min thangthang-Pharoah vialte te hna, Alexander the Great te hna, Nebuchadnezer te hna, Cyrus le Rome Emperor lianlian pennak vialte- zong caantawi te lawng an rak hmun hna. Vawlei ah a hmunmi thil a um lo. Donghnak an ngei dih hna.

Ka hmuhmi Mindon Min le Thibaw Min pennak innlo lianlian le khualipi hna kha, nihin ni ahcun tuanbia an si cang. Inncheu khat cu an rawk dih i, a cheu cu an si a kawk. Tlakrawh zogn an kak i an i cheu pah cang hna. A cheu an tlu i an min. Inn a cheukhat cu an rawp cang. An sawn cang. A cheu Mya Nan Sandaw Nandaw (tang hmanthlak i inn senmi hna) tibantuk tourist zoh ding i sak thar mi dah ti lo cu, an rawk dih cang hna. Hi zong hi an rawk than te ko hna lai.

A rangmi inn hi Mindon Min sakmi aa rawkmi a si

Minung sermi khua le siangpahrang khua hna cu minunt kut chuak an si caah, an rawk tawn. An hmun lo. "Hi vawleicung ah a hmun dingmi khua kan ngei lo. A ra laimi khua tu kha kan cuan" (Heb 13:14). Mindon Min le Thibaw Min te hna sunparnak zong an dong. Thadi zaangba taktak in rak sakmi innlo tha vialte hna cu, tuanbia a si cang. Zeicatiah "caantawi pennak" lawng an si caah a si.

Jesuh Krih nih Pathian riantuan aa thawkka te ah, minung nunnak ah a biapi taktakmi thil a kan cawnpiak. Cucu a zultu pawl thlacam a rak cawnpiakmi hna ah a lang. Cu a cawnpiakmi hna thlacamnak ahcun:

Na Pennak tlung cang ko seh. Vancung ah na duhnak tuah a si bang, leicung zongah tuah si ve ko seh (Matt. 6:10)

Jesuh nih vawlei hi tlaihchan lo ding in a cawnpiak hna. Zeicatiah hi vawlei ah hin a hmun dingmi khua, ram le pennak a um lo caah a si. Cucaah "Vancung pennak tu kha, kan chungmuru ah tlun a biapi deuh" tiah a ti caah, "Na Pennak" tlung ko cang ko seh tiah thlacam a kan fial.

Hi vawleicung pennak hna cu "Caantawi Pennak" an si caah an rawk tawn. A liamcia kum 100 lio ah, Kawlram pumpi cu atu Mandalay Nandaw in an rak uk. Kawlram rumnak, lianhngannak, thawnnak le nawlngeihnak vialte cu, Mandalay Siangpahrang inn ah a rak um nain, nihin ni ahcun an rawk dih cang. An tlu dih cang. Mindon Min ropuinak vialte cu leidai tangah an ciam dih. A fapa Thibaw Min zong cu Mirang nih Kawlram in an dawi i, India ah an chiah i cuka ahcun 1916 ah a thi. A pennak khua Mandalay cu, a ruak te hmanh nih a phan kho ti lo. Cu vialte cu minung sunparnak le lianhngannak an si. Hi vawleicung pennak nih a chuahpimi miaknak vialte cu caantawi ca lawng an si.

Mi nih hi vawleipumpi hi co hmanh sehlaw, a thlarau a sungh tung ahcun zeital a miak hnga maw? (Matt. 16:26)

Fimnak le thiamnak hna zong an dong ko. Rumnak le lianhnak zong a dong ko. Rumnak le liahnak nih zungzal miaknak a chuahpi hlei lo.  Thawnnak zong a dong tawn. Teinak hmu pengmi zong a donghnak ahcun a sung than.

Mindon Min le Thibaw Min bantuk in zeitluk innlo thatha sak in khua fekfek kha ser hmanh u sih law, a hmun lo. Kaltak thiamthiam an si. A hnu ummi caah tuanbia lawnglawng an si. Cu nih a langhtermi cu, zeitluk kan rum le thancho hmanh ah, cu rumnak le thanchonak nih "Zungzal Pennak" cu a chuahpi hrimhrim lo. Kan tuahmi vialte zong mi zapi nih theih camcin an si lo. Chan tiluan a liam bang an liam ve than ko. Cucah hlaphuahtu nih hi tin a ti:

Na thil timi, vialte zong hi caan nih a liampi ko...Cu bang kan nun..nak hna zong hi....Nifa tein an liam..

Tipi lian nih thinghnah a fanh bang in, kan nunnak hna zong hi, an liam ve lai. Kan tuahmi thil vialte zong caan nih a liampi than lai. Kan sakciami innlo hna zong an tlu lai. An kuaiman lai. An dong hna lai. A ruang? "Caantawi Pennak" ahcun a hmunmi thil an um lo.

Cucaah, Jesuh nih caan tawi ca kha cu ruat tuk hlah u law, zungzal ca tu kha ruat u. Chaw nan khawn tik zong ah, "Caantawi Pennak" ah nan chaw khong hlah u. Zungzal Pennak tu ah ah nan chaw khong u tiah hitin a ti:

Rungrul le cirik nih an ei khawh i mifir nih an fir i an baoh khawhnak, vawlei ah nan chaw va khong hlah u. Rungrul le cirik nih ei khawh lonak le mifir nih an fir i an baoh khawh lonak vancung khua tu ah khin nan chaw va khong u (Matt. 6:20).

Jesuh nih zungzal peknak hi biapi deuh tuk ah a chiah caah, thla nan cam tik ah hi tin va cam u a ti:

Na Pennak tlung ko cang seh. Vancung ah na duhnak an tuah bang in, Vawleicung ah tuah si ve ko seh.

Vancung ah Pathian duhnak an tuah bantuk in, hi vawlei ah kan tuah ve dingmi a biapi tuk. Mi vialte caah a biapi cemmi cu, nifatin kan nunnak ah, Pathian dawtnak theih, Jesuh vailamtah tung put le vailamtah tunghram in kun an si. Cucu Pathian nih minung a kan ser chan le vawlei ah a kan chiah chan a si.

Zeicatiah, vawleicung sunparnak le lianhngannak hna hi an dong lai. Kan thiltimi vialte an dong dih te lai. Kan innlo le ngeihchiah vialte zong an rawk dih te lai. Kan i timhmi (plans/programs) vialte zong an dong te lai. Thil cu an rak chuak lai i an dong than lengmang lai. Kan zapite thih caan a phan lai.

Zeithil paoh donghnak phan hmanh sehlaw, a biapi bikmi thil cu hihi a si: cucu "Zungzal Pennak chung luh le zungzal nunnak hmuh" a si.

Careltu nih hihi ruah ding a si: Atu ah nang na ser cuahmahmi pennak hi "Caantawi Pennak maw a si? Zungzal Pennak dah?"

Chin Idol & Music Festival Nih Zei Thathnemnak Dah A Chuahpi Lai?

Lairam cu fingtlang a sang. Hmunrawn a tlawm. Lamsul a chia. Leicung leitang thilchuak a tlawm. Tirawl eidin hmanh a zaa in kan ngei lo i, vawleicung sifak bik ram ah kan i tel ve ko nain, Lai miphun cu American Baptist Missionaries hna hmang in Krihfa ram bantuk ah kan cang. Krihfa sinak nih thanchonak tam tuk a kan pek. Fimthiamnak, ramkhel riantuannak, inn le lo, chawva rumnak, zatlang nunning, ca, holh, bia, hla, tumrin le lamkui thanchonak tiang a kan pek.

Nitlaklei ram sining ka ruat tawn. Hi tluk in an thanchomi hi, Krihfa an rak si ruangah a si ko ti pin cu chim ding ka thei ti lo. "Laimi zong hi, Krihfa kan rak si sual lai lo" timi ka phang. Krihfa kan simi hi, Pathian thangthat lo awk a tha lo.

Krihfa sinak nih miphun tampi thanchonak a pek hna. Cu lakah, Laimi ca zohchunh awk tha ngaimi cu, kan unau Mizoram miphun hi an si. Mizo le Lai cu miphun khat kan si. Kan holh tlawmte aa danmi lawng a si. Kan ram a tlai. Kan leilung aa lo. Fingtlang van ti ahcun, Himalayan Tlangpar a pehpar tlang tengnge cung veve ah kan um. Kan sining aa lo ngaingai.

Krihfa sinak nih Mizoram zong khi a cawisan ngai hna. Abikin ca, holh, biahla, lamkui, tumrin le music lei ah an thangcho taktak. Kan ngakchiat lio ahcun, Laimi nih biahla, musica le tingtang tum ah Mizo hi kan rak chawhkanh tuk hna nain, a tu ahcun a kan tei tuk cang.

A ruang cu an nih cu, Krihfa an si hmasat caah le democracy ram an si peng caah a si. Cun Duhlian Holh kha tlangholh ah an hman khawh caah market an ngeih deuh caah a si. An uknak ruangah, zeipoh zalawng tein an chuah le tuah  khawh ca zong ah a si. Cucaah, Mizoram cu CD, DVD, Video le cauk phunphai tam tuk a chuak. Movie zong tam ngai an chuah cang. Hlasak thiam tampi cu pawcawmnak le rumnak tiang in hla an chuah kho cang.

Mizo Idol zuamnak pakhat

Mizoram hi an san ngainak pakhat cu Mizo Idol zuamnak an tuahmi hi a si. Mizo Idol i pakhatnak hmumi cu, an mipi nih an cawisan hna. Mirum nih tha an pek hna. Mizo Idol zuamnak ah "adversisement" in tangka tampi an hmu cang i, sipuazi ca zong a si rih. Idol zuamnak nih, ralthatnak, zuamnak, ngamhnak, minung nuamhnak le lungthin thanchonak zong a chuahpi rih. A thatnak a tam tuk. Hi Mizo Idol zuamnak nih an miphun kha vawleicung level pakhat ah a hei chiah ve hna. India ram chung zuamnak tampi ah an i zuam kho ve cang. Krihfa an sinak kha vawlei lei zong ah thanchonak ah an hman chih ve. Lairam zong ah, cucu kan si awk a si ve.

Kan ram sining ka ruat than. Cauk chuahnak ah siseh, hla chuahnak ah siseh, "censor" ti lengmang a rak si. Kawlram cu Gen. Ne Win chan in miphun dang can lo ding in lam a kan phih. SLORC cozah chan le SPDC chan ah kan hngawng in a rak kan chok than. Pre. Thein Sein chan (2011) in tlawmte a van i ong ceu i, ramleng sining tlawmte kan van phak ceu khi a si.

Hi chungah Mizoram cu hmailei ah an rak tli peng. Kawl hmanh nih hin an tluk hna lo ti awk a si. An nih cu, America le Europe hi an cuan peng. Nitlaklei democracy ram sining an dawi peng. Thil tha a si caah, American Idol tuahmi zong an cawn colh. Cu bantuk thil nih cun, miphun fate an si nain, Mizo hi a lamkip in hmaisuang ngai ah an um kho. Upat le zohchunh tlak an si.

Idol tuanbia zoh tikah, American Idol zuamnak hi Simon Fuller nih a thawk i, Fremantle Media North America le 19 Entertainment nih an chuah. Fox nih June 11, 2002 in an chuak hmasat. American theutheu hi, thil thar chuahtu le sertu lengmang cu an rak si ko.

Mizo hi zeitluk in dah thil tha cawnnak ah an ran timi cu Mizo Idol an tuahmi hi a si. Mizo Idol hi 2007 hrawng in an rak thawk ve. Lawngtlai um Laimi zong nih 2014 in "Lai Idol" zuamnak an thawk. Democracy ram cu zeilei poah in a kan chawhkanh i, idol zuamnak kong hmanh ah, ralkap uknak kalmi ram cu a kan chawhkanh ngaingai ko.

Lai Idol zuamnak (Lawntlai, 2014)

Kawl ahcun Myanmar Idol hi 2016 lawng in "First Season" an rak thawk khawh. Myanmar Pyi Thein Tan, May Sweet le Tin Za Maw kha mark petu an rak si. Mizo nih Kawl hi Idol zuamnak ah kum 9 an chawhkanh hna. Lawntlai Laimi hmanh nih kum 2 an chawhkanh hna.

Laimi nih Chin Idol hi, 2017 lawng in thawk ding a si. Kan tlai ngaingai. Idol kongah, Mizo nih kum 10 a kan thlau. Lawngtlai Lai nih kum 3 a kan tlau ve. Kan ram ralkap ukpennak nih mipi zeitluk in dah hnu a kan pilter timi cu, a fiang ko. Kawlram cu ralkap nih a kan hloh cikcek. Cucaah ralkap uarnak lungput hi, kan ram in hloh a herh.

Myanmar Idol zuamnak pakhat

CACC zung in Pastor Khar Ling, Secretary, Art & Culture Department, nih Chin Idol timi kong a tial tikah, lung aa lawm ngaingai. Laimi thanchonak ah dot khat kaar kan hlan a si ve caah, lung aa lawm tuk. Kan miphun caah lawmhnak ngaingai a si. An i tinhmi a tha; an i timhlamh ning a pical ngaingai. Biakhiaktu ah Hlasakthiam Sung Tin Par aa telmi nih kan miphun a cawisan chinchin lai.

An laksawng chuah dingmi zong, Lairam sining ahcun a tlawm lo. Hi tluk kau tiang in, kan miphun kar kan hlan khawh ve mi cu, lung lawmh awk le lunghmuih awk taktak a si. Tawlreltu CACC cungah lung aa lawm ngaingai (Theihlei ngai a si caah, Pastor Khar Ling tialmi cate ka van tar chih).

Chin Idol timi nih, khua pahnih a ka ruahter:-

1. Chin Idol a si caah, Lai Hla bak sak ah a tha ding a si. Lawngtlai nih Lai Idol zuamnak an tuah lio ah, Hakha Lai Hla bak lawng an rak sakter hna.

2. Mizo Idol ti bantuk in, "Lai Idol" tibantuk hna in mah miphun min te in auh khawhnak hna um kho ve sehlaw zeitluk in dah a va that hnga timi ka ruat. Lawngtlai zong ah zumnak an tuah tikah, "Lai Idol" ti a si ko. Kan nih zong nih, "Chin Idol" tilo in "Lai Idol" ti ve awk a tha hnga maw?" timi a ka ruahter.

Atu kan sining ahcun a si kho rih men ko lai nain, ti khawh ahcun a tha tuk ding a si ve ko. Ruah dingmi cu, Mizo timi biafang zong hlan ah a um ciami a si lo. Ram hruaitu hna nih an ser i an phuah cawpmi biafang a si. Kum tampi an hman tikah an biafang ah tla thai ko.

Kan nih nih, "Kawl le Mirang nih min a kan sakmi Chin timi min rumro in kan kalmi nih, kan sining (identity) taktak a kan hlamter kho lo. Kan i nek kho lo i Kan i ziak kho lo. Asinain Kawlram cozah nih a rak kan auhnak a si caah, kan i hliphuak kho rih lo i, atu chan caahcun "Chin Idol" timi zong hi min tha ngai a si ko rih. Nain hmailei caah zungzal cun hman lo ding a si.

Hmailei ah kan miphun zong, mah tein min saknak nawl kan ngeih tik le nawlngeihnak hna kan ngeih tik ahcun, Mizo Idol tibantuk in, mah miphun min te ngei kho ve te u sih law thil tha tuk ding a si.

Mizo zong hlan ahcun "Mar, Lushai, Kuki" tiah an rak ti hna. Asinain an rammi an fim tikah, cu min cu an doh i, "Mizo" timi min an i vuah chawm i, cucu nihin ni ah "Mizo" timi biafang cu an sining (identity) taktak ah a tla ve ko.

Kawl zong nih, Mirang auhnak min "Burma" kha an duh lo. An sining (identity) a si lo caah a si. An dik bak. Cucaah SLORC cozah chan ah, Myanmar ah an thlen. An kokek min te kha an char than. An Idol zong "Burma Idol" asiloah "Burmese Idol" tilo in, "Myanmar Idol" an ti ve ko. Cucu politics lei zong in cawn awk tlai ngai thil a si.

Cu bantuk in, kan nih Lai miphun zong nih "Chin Idol" tilo in "Lai Idol" tiah a tha ve lai maw? Chin miphun dang hna an i zuam lem lo ahcun, "Lai Idol" ti zong aa dawh ngai ko lo maw? Cuticun kan mah min te i sak khawh ve ahcun, kan miphun caah zeitluk in dah miaknak a va si hnga? Cu zong cu hruaitu nih ruah ngai cu a herh.

Laimi cu kan holh/nunphung aa dang tukmi kan si caah le Kawl cozah nih zeihmanh a kan onh rih lo caah, nihin ni ahcun si kho rih hmanh hlah sehlaw, nikhat caan khat ahcun kan sining he aa tlak deuhmi le zapi huap khomi "miphun min" zong kan ngei kho ve te ko lai tiah ruahchannak ka ngei.

Chin Idol hi, Laimi nih kan ngeih bal rih lo mi thil a si caah, mipi nih thapek ding a si. Kan mirum pawl zong nih "advertisement" tuahnak le tangka hlutnak in thazaang pek zong a herh taktak. Pakhatnak a hmumi cu mipi zong nih sunhsak le cawisan zong an herh tuk fawn.

Chin Idol & Music Festival nih, Laimi kan tuanbia daal khat a thar in a van tial pinah, hmailei ah kar khat a kan hlanpi chih. Pathian nih thluachuah pe sehlaw, a that chin lengmang nak dingin tuah a herh. Miphun dang nih zoh tlakmi Chin Idol si sehlaw, mipi thinlungput a cawisangtu, fimnak a kan petu le thanchonak a kan petu si hram ko seh.

Abik in "art le music" cu miphun nunphung le tuanbia a nunnak ding caah, hriamnam thabik pakhat a si caah, hi "Chin Idol zong hi, kan miphun a lamkip in kan thanchonak ding caah, bawmtu pakhat a si theu lai" timi ruachannak nganpi a um.

Chin Idol zuamnak ding Hakha (Ref.Chinland Post)

                      -------------------------------------------------------------------
                                         
Zohchihmi Ca

1. Chin Idol kong he pehtlai in atanglei ca chirhchan in ka tialmi a si

Khuaza vantoi ah a um mi dawt mi miphun hawi hna, a lang lo khuachin tluang dang in nan dam cio hna maw? tiah nan kut zanem kaan tlaih hna. Khuazing Pathian nih nan tuahmi kip cungah thluachuah vanni he lam in hruai cio hram hna seh!

Keimah cu Pastor Khar Ling, Secretary, Art & Culture Department, CACC ah a ṭuan lio mi ka si. Thawngthanh le sawm kan duh mi hna cu kum 2017 Oct. 26-29 ah Chin Idol & Music Festival puai hlunghlai ngai in tuah kan in timh. Cu caah hi puai sunglawi ah ram chung ram leng ah a um mi Chin miphun unau hna nan rian tampi lakah miphun dawtnak le zawnruahnak he nan kan tel pi cio naklai Bawi Khrih min in kan in sawm hna.

Program a tlangpi

Ahmun: Carson Halll, Hakha, Chin State

Nithla: October 26-29.2017

(A) Zan poah ah Chin Idol izuamnak a um lai. A tutan Chin Idol cu Myanmar Idol nakin ṭhat deuh (quality ngeihdeuh) ding in kan in timh. Hla mark petu/chektu hna cu

1.      Sgr. Sung Tin Par

2.      Saya Cung Aung le

3.      Saya Herh Lian hna an si lai.

Note. Chin Idol pakhatnak laksawng MMK 1,000,000 singhra le trophy; pahnihnak laksawng MMK 700,000 singsarih; pathumnak laksawng MMK 500,000 singnga. Cu pin ah hi hna pathuam cu tepphel chuah piak chih an si lai.

(B)  Chun poah ah hlasakthiam sawm mi hna hlasaknak le Biahmualngei tawi chimnak (Special talk ), Chin nunphung laam hmuhsaknak le Hlaremh dawh saknak in caan hman a si lai.

(C)   Hi program chung ah CACC nih upat awk a tlak tiah ruah mi roca peknak zong a um lai.

Note. Nunphung laam, lam ding in sawm mi:

 Matupi, Zotung, Lautu, Thantlang, Falam, Hakha, Tedim, Mindat, Kanpalet , Paletwa le Asochin pawl an si lai.

Hlaremh sak ding in sawm mi:

LIKBK, Longtlai, Mizorm; ECM, Saiha, Mizoram, CCCA, Australia, CBC, USA, CAE, Norway, Hakha Town Churches, Thantlang Town Churches, Congthia Baptist Church, CBA, Kalay, LBC, YLBC, Yangon le Falam Baptist Church, Falam hna an si lai.

Chin Idol & Music Festival nih aa tinh mi cu-

1.      Chin mino hna nih hlasak lei ah Vawleicung huap in minthang hla sa kho mi chuah ter ding le hlasakthiam tam deuh in an chuah khawh ding

2.      Chin mino hna nih  kan nunphung a si mi kan holh, kan ca, kan laam le kan thilthuam hna ningcang deuh in hmanthiam le sunsak upat thiamnak lungput an ngeih chinchinnak ding

3.      Chin mino hna nih ram chung ram leng hmunkhat in rianṭuanṭinak lam kawl ding hna an si.

Miphun dawtu unau hna ram chung um nan si ah, ram leng um mi nan si ah hi tikcuk le caan ah hin i tel hrimhrim ding in a tu tein thlacamnak he nan caan i sersiam cia hram u. Ram leng ummi unau zong nan chungkhat rak tlawng pah le puai rak zawh pah ding in a tu tein air ticket zong booking i tuah cia u. Kumthum ah voikhat hmanh kan tuah kho peng lo caah a tutan kan tuah mi Chin Idol & Music Festival cu tlolh hrimhrim lai ci. Kan miphun nih an herh tuk mi na si kha philh lai ci unau.

Chin (Lai) hla a daw i a tlaichanh mi hna le hla lei ah a huam mi le miphun a dawtu hna nih  kan thazang in siseh, ruahnak cheuhnak in siseh, thlacam bawmhnak in siseh, chawva in siseh ṭanlak cio ko usih.

Hi puai tuahnak caah a tlom bik MMK 13,000,000 singzakhat le singsawmthum dih ding in kan timhlamh. CACC nih a ngeihcia mi phaisa a um lo. Miphun a dawtu nangmah thengte kha kan in bochan.  Pumpak in siseh, a bu in siseh, chawva in bawmh le telpi rak izuam cio hram u tiah nan zapi kan in sawm hna. Pathian nih a pennak le kan miphun caah in hman chinchin cio ko hna seh!

Hi vial in,

Nan phun hawi,

   

         S/d

Pastor Khar Ling

Secretary, Art & Culture Department

CACC, Hakha

# 09-440-304-741

Bible Ah Hnam Timi A Um Maw?

Laimi hi kan thatnak le miphun sunglawi kan sinak tampi a um ve ko nain, miphun hme le miphun vanchia taktak kan si tiah ka ruahmi cu, "Hnam" kan zumhmi hi a si. Hi "Hnam" kan zumhmi hi, Lai miphun chan tamtuk hnu ah a kan piltertu le thanchonak dawntu thil nganbik pakhat kan ngeihmi a si. Ruah lengmang ah, hi "hnam zumhnak" nih Laimi hi sal ah a kan tanter. Lairam lawng ah siloin ramdang mifim ram-Europe, America, Australia le Canada tiang in a kan zulh i, sal ah a kan ser.

Krihfa kan si kan ti nain, "Hnam zumhnak" in, Laimi Krihfa kan luat kho rih lo. Laimi kan Jesuh hi, a hme tuk. A cak lo tuk. A derthawm tuk. Zeicatiah kan zumhmi Jesuh Krih nih kan zumhnak le ruahnak a tleng kho lo. Hnam kong ah ka ruat tawn. Laimi Krihfa tampi kan Jesuh hi cu, "Bible nih a chimmi Jesuh taktak khi a phan lo. Laimi nih kan siter duhmi Jesuh tiang lawng a si" ti khi ka ruat tawn. Nang na zumhnak zeidah a lawh ve?

Ka ruat lengmang. "Hnam" kan zumhmi nih hin, Lai miphun chung ah, thleidannak fak tuk in a chuahpi. Nisawhnak, thlanglamhnak, neknak, serhsatnak, nautatnak, zeirellonak, zohchuknak le minung sinak thahnak a chuahpi. Hihi mithiang aa timi hna nih "hnam ngei timi an hmuh ning hna a si."

Cun "hnam ngei" tiah timi hna caah thinlung lei theipar chia taktak tam tuk a chuak. "Phuhrunnak, zeihmanh ka silo timi ruahnak ngeihnak, mi kan lo lo timi ruahnak ngeihnak, mi thinlung canh lo nak, ningzahnak, mithmai bitnak, mi zeirellomi ka si timi ruahnak ngeihnak, thachiatnak, lungthin dernak, mah le mah i zumhlonak le zeidang lungthin rawhnak tam tuk a chuahpi." Ngaknu tlangval aaa duh ko mi zong, hi zumhnak ruangah nulepa nih khenkham an tong. Romeo le Julius tuanbia bantuk Laimi kan sining ah tampi aum cang. A pawi tuk.

Laimi hi khua fak pi'n kan ruat maw timi ruah a herh. Mi pakhat khi "hnam ngei" tiah kan ti tik ah, "A sining kan thah" a si. Vawleicung ah hin "Lainawn" hi phun hnih a um. (1) Nunnak lak piak a si; (2) A nunnak lak tunglo in a sining thah zong hi "Lainawn" pakhat a si. Cu hna pahnih lakah, "Nunnak laknak nakin sining thah piak hi, a fak deuh." Thih cu kan thi ko i kan thei ti lo. Kan nung ko tung nain sining thah cu, a fak tuk. Cucaah minung tampi nih, lai cu kan nawng lo nain, minung hawi sining cu tam tuk kan thah tawn hna. Cucaah Laimi hi "Midang sinak a that biktu miphuh pakhat kan si" tiah ka ruah. Cucu "mikip hnam ngei" tiah kan timi hna hi an si. 

Ngaknu muisam dawhdawh le tlangval muisam dawhdawh zong an sining kan thahmi hna, an sining lai kan nawnmi hna an tam tuk cang. Cucaah Lairam ah nu zaza, pa zaza, ei-lo sa (els) bantuk in kan chiahmi hna an tlawm lo. An chungkhar sahlawh cingla vialte techin fapar chan tiang an sining kan thah hna. Cucu ruah ah Lai miphun hi miphun vanchia pakhat kan si tiah ka ruat.

Hnam kong hi, ka ngakchiat lio tein ka pawm lo. Ka zum fawn lo. Ka zumh lo caah ka tih fawn lo. Ka tih fawn lo caah, mi zei he paoh ka kawm kho. Ka eiding ti kho. "Hnam a ngei" an timi hna he, kan umti zongah ka zei hmanh a ti bal lo. Zeicatiah ka zumh lo caah ka caah "hnam" cu a um lo i, zeihmanh a si lo. "Zero" hmanh ah "Zero" nakin a niam deuh. Ka thih tiang zong in ka zum hlei lai lo.Ka caah hnam cu sullam a ngei hlei lai lo. Pastor ka si hnu, Krih dawtnak ka theih deuh hnu, Bible le Pathian biatak ka theih deuh hnu chinchin cun ka zum lo chin lengmang. Ka pawm lo chin lengmang.

Cucaah Muko Makazine le CACC Makazine ah "hnam kong" hi ka rak tial hna. Ka thinlung ah a chuak pengmi cu, a diklomi zumhnak "hnam zumhnak" doh hi a si.  Zeicatiah "Lih zumhnak le biatak a si lomi doh cu Krihfa kan rian a si." Pathian nih maw ka thinlung ah a chuahter hnga? Pathian nih a ka fialmi maw a si hnga ti cu ka thei lo. Asinain, "Hnam kong hi Laimi fiannak ding caah Pathian nih doh a ka fial a si hnga maw?" timi ka ruat theu tawn. Pathian nih cun ka hnakkhaw ah bia a ka chim lo nain ka thinlung ahcun a chim in ka ruah ve. Cucaah "Ka nun chung hnam kong hi ka doh lai" tiah ka tim.

Zeicatiah Lai miphun hi, "Hnam zumhnak sal" in kan luat lo ahcun, kan miphun chungah thleidannak, nihsawhnak le ningcanglo tinak (injustice) a um peng ding a si. Hnam kong fiang tein theih a duhmi nih cun, Laimi Zumhnak le Western Medicine tiah ca ka tialmi kha rel ahcun a fiang ngaingai lai. Cu ahcun a si taktakmi thil tamnawl ka tial. Missionary Dr. East hmanh kha, Hakha peng khua pakhat ahcun "hnam ngei" ah an ka ruah le eidin zong an ka zorh duh lo a ti. Cu tluk cu kan rak si i, cu thil nih kan ruahnak a rak niamnak a langhter ko.

USA ah Laimi tam tuk kan phan cang. Khua kip ah kan um hna. Vawleicung ram fimbik ah kan um nain Lai zumhnak "Hnam zumhnak" cu kan i pempi chih. Kan pumpi cu USA ah a um nain USA nih khua an ruah ning le thil an hngalh ning cu kan i hrawm kho deuh rih lo. Cucaah khua tam nawn ahcun "hnam zumhnak" zong kan kaltak kho lo. Laimi tamnak khua cheukhat ah a tanglei thil si taktakmi tlawmte ka van tial:

1. Laimi pakhat cu "Hnam nih a rak ka tuah; ka molh; ka paw a fak; ka thi deng" a ti. Sibawi te nih an zoh. A phunphun in ah hneksak dih hnu ah, "Hnam nih a ka tuah tiah a rak ruah hrawng a ngakchiat lio ah, na paw ah rungrul (infection) a rak um. Cu rungrul nih na ril a rak hmatter i, hnai a rak khuar. A dam cu a dam cang nain, hma-hnai cu na pawchung ah aa dil caah, cu nih atu i damlonak hi a chuahpimi a si; a hnai cu dawp i chuah a hau" tiah an ti. An chuah piak i a dam.

2. A dang pakhat cu fak ngai in a zaw. A mang a chia. "Hnam nih a ka tuah" tiah a ti. Biatak tein an chek an zoh tikah "Cancer na si" tiah an ti than.

3. A dang pakhat cu, "A ha a fak tuk. Rawl a ei kho ti lo. A ha nih le a tha mi a lo fawn. Cucaah thichia a si" tiah a puh. X-ray in an zoh i, "Na ha kuat aa tim. A chungah rungrul a um caah a fak. A fakmi pawng ummi ha dang zong hi, a chonh lai caah, a hlankan in phawi chih an hau" tiah a thami haa zong an phawi chih than. A dam hawi ko.

4. A dang pakhat cu, "Amang a chia. Tihphannak a ngei. A lau. A paw a fak. A kutke a sawm. A ther. A khua a sik. A paw a fak. Lungfim lo dengmang in a um." Amah nih cun a mang a chiat tik ah, "thichia" a puh. Sizung ah an zoh i, a thi an chek tik ah, "Na thi ah potessium, Iron le calcium na bau tuk caah a si" tiah an ti. An thlawp i a dam than.

5. Mi pakhat cu lungfim lo in a um. Bialo le bialo a chim. A mah nih cun "thichia le hnamrung" a puh. Doctors te nih a thi an chek; a phunphun in voi tam tuk an hniksak; bia tam tuk an hal. A donghnak a phi an chuahmi cu, "Hihi cu cultural disease (nunphung nih a chuahtermi damlonak) a si. USA cu an nunphung a rit tuk le nangmah bantuk in ramdang in a rak pemmi hna, mi tampi an damlonak pakhat 'stress' na si" tiah an ti. Lungthin daihnak si an pek i a dam diam. Nihin ni tiang rian a tuan peng ko.

Hi a cunglei thil (5) hi Laimi tambik nih kan tonmi thil an si. Western Medicine fimnak in zoh ahcun, theih khawhmi deuh an rak si ko hna. Asinain Laimi cu fimnak le theihhngalh ah kan rak bau tuk caah, kan damlo paoh ah "thichia, hnam, khuachia, khuavang, inn-hmun suar le lo-hmun suar kan rak puh." Cucaah "theihhngalh" (knowledge) tam deuh ngeih tik ahcun, "hnam zumhnak" lo te lai.  

Minung cu kan umnak khua-ram le nunphung hawih in kan thang. Khua kan ruat. Tahchunhnakah, kan fale cu USA ah an chuak. Lairam ah an thang ti lo i, "hnam" kong hrimhrim an thei lo. An theih lo ahcun zumh awk zong a um lo. An zumh lo ahcun zawt awk le molh awk zong a tha lo. An zawt le an molh ahcun "hnam" an puh fawn lai lo. Thil dangdang an puh ko lai. Ka fale thisen cu 100% Laimi an si nain, an thannak hmunhma, nunphung, fimnak, sining le theihhngalh (knowledge) aa dan caah, "hnam" kong chimh ahcun, "What?" ti hrawng lawng a dong ding khi a si. A pawm in an pawm kho lai lo. Chimh ahcun, "How" zeitindah a si khawh an ti men ko lai. Cucu kai lawmh ngaimi a si.

Kan fale cu Laimi taktak an si nain, Pathian nih nih ramdang ah a chuahter hna i, ramtha le nunphung tha ah an chuak. An khuaruahmi hi "logic" (zumh tlak si maw silo) timi le "scientific a si maw" (teihpan-ni in a dik maw?) timi lawng tein khua a ruat ding an si. Cucaah an nih cu "Hnam" zumhnak sal in an luat. An nih cu "Hnam zumhnak nih sal ah a tlai kho ti hna lai lo." 

Nunphung thlen hi a har tuk. Kum tamtuk zumhmi le nunpimi cu hrawh a fawi lo. Kan thisen ah a nun tuk caah a si. CACC Makazine ah siseh, Muko ah siseh "hnam" umlonak kong ka rak tialmi zong a pawmmi an um i, a pawm bak lomi an um ve. Ka "welcome" veve hna. Atu ka tialmi ca zong, micheu khat nih a pawm lo mi tampi an um ko lai. Kei ka dirhmun le zumhnak cu, ka tial ning taktak te hi a si. "Hnam" hi ka zum lo. Zei tiah "Biatak" a si lo caah a si. Ka zumh lo caah, "Hi hnam zumhnak hi, ka thih tiang doh ding ka tim." Zeicatiah cucu Pathian nih ka thinlung ah a ka fianter ve mi a si tiah ka ruah caah a si.

Ka doh lai ka ti tik ah, a ruang a um. Hnam ka pawm lo nak a ruang cu, Bible ruangah a si. Zeidang ruangah a si lo. Ka farle le ka tunu zong a molhmi le bialo bialo chimmi an um ko. A paw fakmi, a ha fakmi le a phunphun an um ko. Zei ruang a si cu ka thei lo nain, "hnam" cu ka puh kho hrimhrim lo. Minung kan damlonak cu  ruang tam tuk a um. A ruang chim cawk lo le theih khawhlomi tam tuk a um. Nitlaklei zeitluk doctor thiam le seh thilri tha zong nih a hngalh khawhlomi damlonak a um ve ko. 

Cucah molhnak zong a ruang tam tuk a um kho i, "Laimi nih hnam rumro kan puhmi cu, a taktak silo in kan zumhnak kan nunphung ruang tu ah a si deuh." Cu kan zumhnak le nunphung cu "khuachia nih caan tha lak riangmang in, minung min in aa chim tikah, aa chimmi min paoh kha "hnam ngei" kan ti cang hna. Cuticun hnam aa thawknak a si. Zohchuknak, zei rellonak le nambehnak in aa thawk.

Bible kan zoh tik ah, Lai bible ah "hnam ngeimi nu" (Exodus 22:18) timi khi Mirang ahcun "witch" (KJV) le "sorceress" (NIV, NLT, NASB) ah an leh. Cun "hnam-ngei" (Deuteronomy 18:11) tiah an lehmi khi, Mirang bible ahcun "witch (KJV)" asiloah "sorceress" tiah an leh (NIV, NLT, NASB) than.

"Witch" le "sorceress" hi aa khatmi an sinung le an tuahmi aa khatmi an si ko. Cucaah hi hna kong hi kan fian deuhnak ding caah, an tuanbia le sining ruah le tuak a hau. Nichuah Laifang ram (Middle East) le Mesopotamia ram hrawnghrang i an biaknak, ni fatin te an nunning, an sining le nunphung ah zei dah an rak si timi zoh a herh.

Exodus 22:18 nak ahcun Hebrew biafang ahcun "nu" caah hmanmi biafang a si. Exodus 18:11 nak ahcun "pa" caah hman a si "sorcery" tiah Mirang ah an tial. Nu zong pa zong nih an rak hmanmi a si kho tinak a si. Nichuah Laifang ram le Mesopotamia hrawng ahcun hi fimnak hi, cawn le thiam khawhmi an rak si.

Cucaah Lai bible ah "hnam" tiah a lehmi biafang "witch" "sorcerer" "sorceress" timi hna khi, Laimi nih hnam kan timi phun an si lo. Cu thil nih a langhtermi cu "Bible ah hin Laimi nih hnam kan timi phun a um lo" ti a fianter. Laimi bible lettu hna nih, "Exodus 22:18 nak le Deuteronomy 18:11"  zawn i bible biafang kan lehmi, "hnam ngeimi nu" timi le "hnam ngei" timi hi thlen a herh. Zeicatiah "Laimi nih kan timi hnam phun an si lo caah a si."

Rev. Adoniram Judson nih a lehmi Kawl bible ahcun, "sorceress" timi khi "sungmah (Ex. 22:18) tiah a leh. "Sorcery" (Deut 18:11) khi, "weit-za a tat" (Deut 18:11) tiah a leh. Kawl sining zoh tik ah, "Sung" timi a um. "Sung-mah" timi a um nain "Sung-hti" timi a um lo. Sung-mah timi biafang hna hi, Kawl nih "Nu hna neknak in an rak auhnak hna biafang in aa thawkmi a si." Cun "weit-za a tat" cu cawn le thiam khawhmi a si tinak a si. Cun Kawl tuanbia zoh tikah, Minung fimnak sannak hmun-Yangon le Mandaly le khuapi dang- ah "sung" hi um in an ruat lo. Zaw-ne, Irrawaddy Nelrawn le a dang Kawl khuate pawl, fimnak thancho lonak hmun lawngah a um in an ruah.  An fim deuh paoh ahcun a lomi thil a si. Kawl tuanbia zoh tikah, hnam zummi hi, "Ruahnak le tuaktannak ah, a thangcho lo mi lawngte an si" timi kan hmuh khawh.

Minung hi bible leh zong a biapi. Cun Bible hi tlaih sual zong a pawi tuk. "Pathian bia asi" ti rumro in kan i tlaih le bible nih a ti ning paoh in kan tuah taktak lai ti ahcun, "thahnawn ding" kan tam tuk hnga. Bible an rak i tlaih ning a dik lo caah le minung an rak hruh tuk lehpek caah, "hnam" he pehtlai in vawleicung ah ngaihchia taktak a simi tuanbia hi Krihfa ram-Europe le America- bak ah a rak chuak.

Europe zong ah an rak thancho hlan ahcun, "hnam tuah" cu an rak zumh ve i, "hnam ngeimi a si" timi ruangah patar, nuhmei le nu tam tuk an rak thah hna. Cucu "witch hunting" (hnam ramvaih) tiah an rak ti. Kum zabu 16nak in 18nak tiang a rak chuak i, abik in aa rungveng kho lomi lunghrinhmi nutar hi an rak thah khun hna. An tuak tikah minung zapite thahmi hi 400,000 in 600,000 kar an si lai ti a si. "Hruh le bible ningcang lo tlaih" hi a rak pawi taktak. Hi chan Krihfa hruaitu tampi hi, tu chan Iraq ram ISIS nak in an sual deuh.

 USA zong ah, "Salem khua" ah nu tamlak te "hnam ngei" timi ruangah taza an rak cuai hna. February 1692-May 1693 karlak ah a si. Cucu Salem witch trials ti a si i, cauk le capar rel ding tampi a um. Minung 20 an rak thah hna. Nu 14 an i tel i nu pakhat cu hri in an thlai. A dang upa (3) le ngakchia (2) cu thawnginn ah an rak thi. Kum zabu 17 nak ah Massachusetts le Connecticut ah upa nu 12 an rak thah cang hna. Hi thil hi, hruh ruang le zumhnak hman lo ruang le Bible hman lo in tlaih ruangah a chuakmi a si. An fim tik le Pathian biatak an theih tik ahcun, an palh timi kha vawleicung pumpi theih in tuanbia nih a chim cang.

Hi bantuk in Krihfa an si ko nain, mithah lainawn tiang hna an rak ngamh i an rak tuahmi a ruang cu, Bible ah "witch/sorceress" cu nan nunter hna lai lo" timi ruang ah a rak si. Abik in Biakam Hlun Bible hi, minung nunphung, upadi le vawlei sining hawih in tialmi tampi a rak um i, chan tiluan hawih in zulh le hman awk tha ti lo mi zong an um ve cang. Judah mi zumh ning hawih in an tial caah, kan Laimi sining he aa tlaklomi zong an um ve.  

Bible tuanbia ruah setmat ah, minung cu Adam le Eve cithlah viar kan si. Buanchukcho hi BC 4004 BC tiah an ti. A cheu nih an tuak setmat tikah 2348 BC ah a si an ti. Zeipoh va si ko seh. Minung dihlak hi buanchukcho hnu chuakmi kan si. Noah cithlah kan si hna. Pa pakhat, nu pakhat chung chuak kan si. Tiiram, khuacaan, eidin, umnak hmunhma aa dan caah kum tam tuk kan um tik ahcun, Mirang, Minak, samkir, sam ding, mi-eng ti'in a phunphun kan chuak.

Zeibantuk kan si zong ah Bible hi Pathian bia a si i, a dik si ahcun "Bible ah hnam a um lo." Holh lettu kan Laimi sinak he aa naih bik in an leh bia tu a si.  Unau chuakkhat chung in "Pakhat hnam ngeih i, a dang pakhat ngeih lo zong" cu "logic le scientific" phun in zoh tik ah a si kho lo.

Cucaah "Hnam a zummi" paoh au, Pastor kan si zong ah, evangelist kan si zongah, zeibantuk Krihfa kan si zongah, Bible bia le Pathian bia a pawm lomi kan si timi kha kan i fian a herh. Zeicatiah Bible ah hnam a um lo caah, Pathian nih a sermi a si lo. Minung nih an ser chawmmi a si. Kan umter chawmmi a si.

Laimi mifim cathiam, ramdang phanmi le abikin ram hruaitu le biaknak hruaitu hna nih Bible le Pathian bia hi thuk deuh in ruah le i tlaih i, Laimi kan zumhnak "hnam zumhnak" hi, doh le hloh a herh. Culoahcun kan miphun chung ah a diklo mi zumhnak nih, kan khuaram ah zomhtaihnak, thleidannak, nihsawh thlanglamhnak, serhsatnak le thangchiatnak a dong kho ding a si ti lo.

Hosana..Hosana Tiah A Aumi Mibu Hna

Tumkau Zarh (Palm Sunday) cu Krihfami kan caah a sunglawi taktakmi nithiang pakhat a si.Hi ni ahcun ramkip Krihfa hna kan i lawm. Bawi Jesuh Krih Jerusalem i sunparnak in a rak luh lio le mipi tampi nih a hnu le a hmai in an aumi aw rumro mitthlam ah a cuang. Cu aunak aw thawng cu:

"Hosana...Hosana..David fapa! Bawipa min a ra mi cu Pathian nih thluachuah pe ko seh...Pathian cu thangthat ko u" (Matt 21:9)

2017 Tumkau Zarh ah, Egypt ram  Tanta le Alexandria khua ahcun, Tumkau Zarh a lawmmi Copitic Krifa pawl cu ISIS nih an i pumhnak ah bom an puah hnawh hna. Minung 45 an thi. Mi tampi hma an pu. Hi mibu pawngte ah Pathian biami bantuk tein umter tung in, Jesuh zumtu hrawh a duhmi hna an rak um ve ko hi te timi kha a lang.

Egypt ram thil cangmi nih zeidah Jesuh chan lio i Jerusalem khua i, "Hosana..hosana.." tiah an au lio ah, a aumi mibu lak le Jesursalem khua mibu ah khan ho dah an i tel ve timi khi a ka ruahter.

Hosana....hosana timi hi "kaa lawng in rak au khawh ngai? Lungtak te tello in hawi an au cio ve tiah a au humhammi, cun Jesuh kha ruahchannak dangdang le duh-chih-nak (dcn) dangdang he Hosana...hosana tiah a rak au  hnawhmi um ngai khawh a si" timi a ka ruahter.

Coptic Church bomb an puah hnawhmi

Cucaah Jesuh hnu le hmai in a aumi hna lak le a au lo in a zul ve mi hna lak ah zei bantuk Judah mibu le Jerusalem mibu dah an i tel ve hnga? Hosana...hosana.. ti in a aumi hna mipi cheukhat kha an aunak a ruang zeidah a si? An lungput kha zeidah a si? Kha mibu hna kha mi zeidah an si?" timi ruah ngai a herh.

"Hosanna" timi biafang hi Hebrew holh a si i, "hoisia-na" tiah an ti. A sullam cu "khamh" (save, savior) tinak a si. Lanhtak Puai le Deu Puai ah Judahmi nih an sak tawnmi hla biafang a si. "Please save us" kan khamh tuah tinak a si. Nihin ni zong ah kan hman tikah a sullam fiang tein ruah le hman a herh. 

Jesuh hi A.D 1 ah a chuak i AD 33 ah a thi tiah tam deuh nih ruah a si. A nun chungah kum 3 te lawng rian a tuan. Hi chungah thil khuaruahhar voi (37) a tuah. Cu chungah khuaruahhar bik a tuahmi hna cu-tii mitsur zu canternak; mithi thawhternak, mizaw tampi damternak, mitcaw khuahmuhnak, hnachet hna theihnak, kebai kal khawhnak, mizeng damnak le mi 5000 rawldanghnak an si. Cucaah Jesuh zultu pawl ah hin, mibu phun tampi an i tel. Hi lio caan ah Judah ram cu Rome kuttang ah sal bantuk in an um lio asi. Harnak tampi an tong; zalawnnak hmuh an duh lio a si. Jesuh nih thil khuaruahhar tampi a tuah tik ah, Judahmi nih cun  "Amah hi Mesiah" (khamtu) a si ko lai tiah an rak ruah. 

Kum 3 rian a tuan chung hi harnak in a khat i, hi ni te lawng hi sunparnak a hmuh a si. Hi ni ah Jesuh hi a lar taktak. Jerusalem pumpi ngacha in an don i, an naumi cu "Hosana" ti a si. "An hmanmi biafang ..Hosana...timi cu "Kan khamh tuah" timi a sullam a si i, "Jesuh hi Khamhtu (Messiah) a si" tiah an rak ruah timi a fiang. An nganhmi belte cu "Jesuh nih kei ka pennak cu, hi vawlei ah a si lo" timi hi a si. Cucu mi tampi hih an rak fian lo mi, an rak ruah palhmi a si. Cucaah "Jesuh, Messiah hi a ho dah a si?" timi hi thihnak in a thawh hnu, Bethany khuapawng i vancung i a kai lai tiang kha, zultu pawl an fiang lo i, hitin bia an rak hal:

Bawipa a tu caan ah hin maw Israel mi kha uknak hi na pek than hna lai (Lam 1:6)

Jesuh hi a ho dah a si? Zei dah a rian a si? timi hi an fiang hrimhrim lo. "Kei ka pennak cu hi vawlei ah a si lo" a ti tik ah hin, phun dang in chim ahcun, "Khamhtu (Messiah) ka simi hi, titsa le ramkongkau ah an khamhtu hna le Rome kut in luattertu ka si lo; thlarau khamhtu tu ka si" tinak a si. Cu bia cu a zultu zong nih an i fiang hlei lo; Hosana...hosana ti in a aumi zong nih an fiang hlei lo. Zeicatiah "Messiah cu Israel mi khamhtu le luattertu a si lai le Rome uknak in luattertu a si lai" timi khi an rak i ruahchan. Cucu a zultu hna ruahchannak zong a si. Jesuh thihnak in a thawhthan hnu ah, Emaus lampi cung i Jesuh zummi pahnih hna lungput nih cucu a fianter ngaingai. Hi zumtu pahnih hi, Jesuh zummi "an mah lak i aa tel ve mi an si." Hi hna pahnih lungput nih Judah mipi nih Messiah cu zeidah a si lai timi an ruahnak kha a langhter:

Kannih nih cun amah cu Israel mi hna a luattertu a si rua lai tiah kan rak i ruahchan (Luke 24:21)

Jesuh Jerusalem luh lio (Rf. St. Virtua church) 

 Jesuh zultu hna bantuk in, politics lei ruahchannak he mi tampi nih an rak zumh, an rak zulh i, Hosana...hosana...(kan khamh tuah) tiah an tinak zong a si. Rome kut in luat an duh tuk cang i, Messiah a rat ahcun Rome kut in a kan luatter lai timi kha an rak i ruachan bak. Asinain a chimmi, a tuahmi le a sining kha Messiah si ding in, Farasi le Tlangbawi hna nih cun an zum ve hawi lo i, an rak doh ve hawi. 

Cucaah Hosana...hosana ti in a aumi mibu le au lemlo in mibu lakah aa cawh ve mi hna chung ah,  mibu phun (10) an i tel.

1. Rome kut in luat a duhmi Judah mi pawl.

2. Rawl a dangh tawn hna caah, rawl ei ruah ah a ra mi pawl

3. Thil khuaruahhar a tuah men lai ti in khuaruahhar zoh duh ra mi pawl

4. Zawtfahnak ruangah "dam duh ah a ra mi"

5. Jesuh hi ral a tho sual lai maw ti in a cuantu "Rome ralkap le uktu"

6. Jesuh nih zei sualnak dah a tuah lai ti in a sual bawhtu Farasi, Sadusi le tlangbawi pawl

7. Mi an aunak paoh ah, a ruang le sullam theilo in lungthawh in a aukhuang huam ve mi

8. Nupi/fate/chungkhar kaltakin Jesuh a zulmi zultu (12)

9. Zultu ti zongah minthatnak pek an si lo nain, Jesuh a zuldawi pengmi "Nu cheukhat"

10. Jesuh bia kha a thawt a thei taktak i a bia ngaih ruah ah a zulpengmi

Hosana..hosana..tiah mibu pi ni tlirh hluahmah in an hau lio ah, hi mibu chungah a cunglei mibu (10) hi an i tel. Hi chan lio mibu sining hi, tu chan mibu sining he aa lo ko. Pathian kan biak tikah, biakinn kan phak tikah, Jesuh kan biak tikah, Hosana kan ti tikah, Halleluiah kan ti tik ah, Amen kan ti tik ah, ruah dingmi cu hi mibu (10) chungah hin kei hi khawika dah ka tel ve?" timi khi ruat hna u sih. Hi mibu (10) hna hi Palm Sunday ahcun Hosana..Hosana tiah an au ko nain, ahnu ni (5) a rauh tik, Cawn Ningani ahcun mibu a cheu cu, "an aumi aw"  aa dang cang. Cu AW cu zeidah a si?

Jesuh tuahsernak, nunnak le cawnpiaknak hna hi, micheukhat ruah ning a rak si lo. Farasi le Tlangbawi hna nih an rak huat. Zultu pakhat Judas Iskarios cu a lung a ceu cang. Kum (3) zulh zong ah siangpahrang sinak zong laak aa tim ti lo. "Messiah" i a ruahmi kha a si ti lo. Cucaah a va leirawi cang. Jesuh cu an tlaih. Taza an cuai. An hrem. An tuk. Cil an chak. Pilate nih "A sualnak ka hmuh lo; cucaah zeitindah ka tuah lai? Jesuh Barnabas maw kan thlah piak hna lai? Jesuh Mesiah dah?" tiah Judah mipi a hal hna tik ah, "Barnabas..kan thlah piak" tiah an au. Jesuh Messiah cu vailam ah that...vailam ah that.." tiah an au.

Hi ni i, "Vailam ah that...vailam ah that" tiah a aumi pawl hi Midang an si lo. Tumkau Zarh ah, Hosana...hosana tiah an rak au lio ah aa tel ve mi Jerusalem mipi an si thiamthiam. Tumkau zarh ah an aunak aw thawng cu, caan tawite chung a hnu zarh khat ahcun "Vailam ah that..vailam ah that" timi aw ah aa thleng cang. Khuaruahhar a si. Zarh khat chung ah, Jesuh an hmuh ning le an lungput aa thleng. An awchuah le biafang aa thleng cang.

Cucaah careltu nih ruah ngai a hau. Jesuh zumtu Krihfa kan si kan ti lio ah, "Kan hnu ah Hosana..hosanna tiah au i a hnu zarh khat ah "Vailam ah that...vailam ah that" tiah a au mi zumtu kan si sual maw? Jesuh kan zumhnak hi thluachuah hmuh duh lawng a si sual maw? Asiloah rum duh ruang ah a si sual maw? Thancho duh bia hna a si sual maw? Fim le degree sang hmuh ruah a si sual maw? Lar duh hna a si maw? 

Jesuh kan zumhmi hi "duh-chih-nak" (dcn) dangdang ruangah a si ahcun, "Tumkau zarh i Hosana...hosana..kan timi kha a hmai zarh caan tawite ahcun ...Vailam ah that..vailam ah that" tiah a aumi mibu lak ah mi pakhatkhat ceu kan si ko hnga. 

Ruat cio u sih. Careltu nang teh, Hosana..hosana tiah a aumi mibu hna lak ah khin zei bantuk mibu ah dah na tel ve?