Pastor Hna Ruahlopi Thihnak

Bible nih minung hi, khuadawm, thaw, minmei, pangpar, thlahawm le hnahchawl bantuk he a kan tahchunh. Kan nunnak hi a tawi ngai i, zeitik caan paoh le khawika hmun paoh hi thihnak a rak si ko. Cu thihnak nih cun zei bantuk minung hmanh hi a kan dang lo i, a kan hrial lo. Cucaah ngakchia zong an thi i, tar zong an thi. Mifim zong an thi i mihrut zong an thi. Midawh zong an thi i muichia zong an thi. Mithawng zong an thi i mider zong an thi. Cucaah thihnak cu khuaruahhar awk a rak um lo.

Asinain khuaruahhar awk a simi cu, ruahlo tuk pi in ruah lo tuk caan i thih hi a si. Cu ruahlo tuk thihnak lak ah sarthih cu ruahlopi in a cangmi a si caah khuaruahhar ding a si lo. Khuaruahhar ding a simi cu dam ko le cawlcangh cuahmah bu i ruahlopi in thih hi khuaruahhar a si.

Cu khuaruahar thihnak ahcun minung tampi an i tel ko cang hna. Cu lakah khuaruahhar ngai a simi cu, phungchim lio ah a thimi pastor cheukhat an si. Thutlio ah, ih lio ah, kal lio ah tibantuk thih cu a zia ngai. Phungchim cuahmah lio le mipi nih a bia ngaih cuahmah lio thih cu, khuaruahhar ngai a si. Ngaihchia zong a si,. Launak taktak zong a si, Mipi caah "arnak" zong a si.

May 6, 2015 ah New Orleans i Greater Saint Mary Baptist Church i an pastor Kenneth Green (56) cu Psalm cauk chung thawngtha a chim lio bak ah a tlu i, a thi. Khuaruahhar ngai a simi cu, "Bawipa nih a ka kawh ahcun ka manh ko cang" timi a chim dih bak ah a tlu i a thi. Thawngtha chim a ngai cuahmah mi hna cu an ai i, an tap i, mitthli he khua an rak sa hna.

Laimi si ahcun, kan sonhtarh men lai. Asinain mi pakhat a thih tikah "zei ruang dah a thih hnga?" timi cu nun chung ahcun theih awk a har. Pathian lawnglawng nih a theih dingmi a si.

Mipi nih an dawt ngaingaimi Texas i pastor pakhat, Rev. Darryl Edwards (K.55) cu mithi ruak thlahnak i thawngtha a chim cuahmah lio ah, February 23, 2015 ah a rak thi ve. Khuaruahhar ngai a si ve mi cu, thawngtha a chim lio ah mipi kha ralrin a pekmi hna cu, "thih ding ah ready si u" tiah a ti lio bak ah, a tlu i a thi ve.

Cu ve bantuk in USA ah hmun tam nawn ah, pastor cheukhat cu thawngtha an chim khawh bak ah an thutdan cungah an thi hna. A cheu cu pulpit cungah an tlu i an thi ko.

February 8, 2012 ah Virginia i New Jerusalem Church of God in Christ an pastor pakhat Bishop Barnett K. Thoroughgood (k.62) cu phung a chim dih bak ah pulpit cungah a tlu i a thi. Cu a phungchimmi tlangpi cu "I am here to do battle" (Hi ka hin raldoh ding ah ka um) tiah timi a si.

Southern Baptist evangelist Mickey Bonner zong June 5, 1997 ah Knoxville, TN ah The Advanced Training Institute of Conference lio ah speaker ah an sawm i, minung 14,000 hmai i bia a chim cuahmah lio ah a tlu i a thi. A phungchim tlangpi tar cu "Prayer: The Forces that Moves the Hand of God" (Thlacamnak: Pathian kut a thial khomi thazaang) timi a si.

Sermon a chim cuahmah lio, "Krih lungput ngei in thla kan cam awk a si; cu Krih lungput cu Amah (Pathian) hmai ah, thinlung thumh le toidor tikah a rami a si; kan thinlung a kehkuai hnu lawngah Krih lungput cu a ra kho.." tiimi a chim dih bak ah a thi.

February, 2014 ah Middlesboro, Kentucky i Full Gospel Tabernacle in Jesus Name i an pastor Jamie Coots cu aa lampimi rul "rattlesnake" timi a sivai a pin taktakmi nih a cuk. Inn ah a lawi. Sii in kan in thlawp lai an ti nain, a duh lo caah a thi colh ve. An nih Krihfabu hi Penticostal church an si i, "rul nih a kan cuk zong ah kan thi lai lo" timi bible cang a pawmmi le rul aa lampimi Krihfabu an si.

Cuticun Pathian riantuantu tiah ruahmi pastor lianlian zong hi, thihnak nih cun a ngaithiam hlei hna lo. A hrial hlei hna lo i, an mah le caan le hmunhma zawnte ah an nunnak hna an rak liam ve tawn. "Thihnak le thlanmuan nih hmunhma le caan a thimlo" timi Mirang phungthluk hi a rak dik tuk.

Acheu nih cun, "Pulpit cungah kan thih awk a si lo; biakinn chung cu Pathian nih a humzualmi hmun a si i kan thih awk a si lo" tiah an ti. A cheu thawngtha chimtu nih cun, "Thawngtha chim cuahmah bu bak in thih hi kan duh" an ti ve. Pawm ning aa lo cio lo.

Voikhat ah Pangkhua pa nih, "Kei cu thih tik ah sarthih thih hi ka duh i ka uar. Ram a vaihnak ah lungpang in a tla le thi; ram a vai i cakei nih a seh; raltuknak ah ral kut in a thi.." timi thih hi pasal thih a si i, a sunglawi. Thih lai te hna i, tang hna khamh bu, mah te hi van ei ta hme, van ding ta hme ti i, domhtlaih bu thih cu ka tih tuk. Thih vekvek ah pasal cu sar thih in thih hi uar a um..." tiah a rak ti. A cheu nih, Pangkhua pa bia cu pasal bia ngaingai a si an rak ti.

Thihnak cu hmun kip, caan kip le pungsang kip le a ruang kip in a ra kho mi a si ko. Cu thihnak nih cun hmunhma, caan, ningcang a thim lo.

A cunglei pastor mi za takak an thihnak hna hi cu, pul thih an si i, a fah tuk ko bu le ngaih a chiat tuk ko bu zong ah a zia ngai ko rih. Ethiopia ram pastor pa thihnak ko hi, ngaih a chia i, tih zong a nung i member caah lungfak taktak a si ka ti.

Ethiopia ram a thlanglei ah, Protestant Pastor Docho Eshete cu June 3, 2018 Zarhpini zingka te ah minung 80 tluk, Lake Abaya tibual ah tipil a pek hna. Minung pakhat tipil a van pek. A dang tipil ka pe than lai an van ti lio bak ah, tibual in tisartlam a rak chuak i, a ke, a ban le a keng ah heh tiah a van seh.

Tipilin kalmi mipi hna le an pawng i a ummi ngatlai pawl hna nih, an sur in pastor pa taksa kha khamh an i zuam nain an khamh kho lo. Pastor pa ruak cu tibual ah tisartlam nih aa kalpi. Member vialte cu mitthli le hnapduk he inn ah an lawi. Cu kong cu BBC nih thawngpang ah an chim.

Cutibantuk in Jesuh zultu pawl hna zong hi, pul thih hmanh in an rak thi lo. A tam deuh cu sar thih in an thi ti a si. Pastor si ruang ah, evangelist si ruang ah, Pathian riantuantu dangdang si ruang ah, sar thih le pul thih hna in luat viar a si lem lo. A cheu cu kan chim cia bang in, phung an chim lio bak ah an thi. A cheu cu an chim hlan deuh ah an thi. A cheu cu an chim dih bak ah an thi ko hna. Cu ve bantuk in Ethiopia pastor pa zong mipi tipil pek lio bak ah tisartlam kut in a thi ve ko. Midang zong seh ding tampi an dir ko nain, pastor thengmang seh zong cu khuaruahar ngai a si.

Cu thihnak vialte ruah tikah, "Pathian hi zei tin dah khua a khan hnga? Ziah Amah riantuantu hna hi cu tin an nunnak  donghter hna hnga? Ziah thihnak hmun dang le caan dang a tampi ko tung. Ziah phungchim lio thengmang i thih? Tipil pek lio ngelcel i thih cu?" tiah ruah len awk in a um. Asinain Pahtian kan ton hlan chung vialte cu, thihnak kan ton fate, "Zei ruang dah a thih hnga?" timi biahalnak lawng a um i, a phi hmanmi hngalh khawh a si lai lo.

Job nih cun, "Minung nih a lonh khawhlomi ramri na ser piak?" tiah a timi te kha a tlinnak a si ko. Pathian nih kan lonh khawhlomi ramri hi a kan ser piak cio. Cu ramri cu khawika hmun le khawika caan ah dah kan phanh lai ti bel a ho hmanh nih theih khawh a si lo.

Cucaah a cheu cu, kan ramri hi rian kan tuannak hmun sehzung hna a rak si. A cheu cu Pathian kan thangthatnak hmun biakinn hna a rak si. A cheu caah night club le zudawr hna an si. A cheu caah nuamhnak park nuamnuam hna an rak si. A cheu caah kan eimi ti le rawl hna haak ruang ah an si.
A cheu cu kan ramri hi ihkhun a rak si; a cheu cu motor lampi a rak si; a cheu cu rili le tiva ti hna an si; a cheu cu vanlawng le motor accident in dongh ding kha kan ramri a rak si. A cheu cu innchung ah, a cheu sizung ah, a cheu sianginn ah, cu ti cun hmun khat ka khat ah kan nunnak hna hi an rak dong ko.

Minung a simi paoh, kan lonh khawhlomi ramri hi a rak um cio. Pastor le evangelist le Krihfabu hruaitu thatha zong, Pathian nih a hlei in an ramri a sauh piak theng hna lo. An mah duhnak hmun ah an ramri a um kho lo i an thih caan zong an mah duh caan ah a si kho hlei lo. Cucaah a cheu pastor cu an ramri kha pulpit cung hna a rak si ve ko i, a cheu cu sivai a pinmi rul hna hi an ramri donghnak an si i, a cheu cu tibual i tisartlam hna hi an rak si ko.

Nang teh khawidah na dongh ve te lai? Cucu na ruat bal maw? Cu na dongh tikah na caah vawlei hi sullam le man zeihmanh a ngei te lai lo. Cucu hawidawt careltu nang na ruat bal ve maw? Cucu ruah ahcun Krih Jesuh zumlo in nun cu tih a rak nung tuk timi hi fian a herh ko cang lo maw?

Vawleipumpi le USA Ramchung Ngaktah Hna

Ngaktah timi biafang hi, phun hnih in ruah khawh a si. Pakhat cu nulepa pahnih asiloah pakhatkhat nih thihtakmi khi ngaktah taktak te an si. Cun "nungna ngaktah" timi a um than i, cucu "a nulepa an i then ruang ah maw? Asiloah nulepa sifah santlaih lo tuk ruang ah maw? Thawngtlak ruang ah maw, nunning a thatlo caah cozah nih lak piak ruang ah maw?" tibantuk in a phunphun ruangah nulepa sin ah um kho ti lo in, midang nih cawmmi hna khi ngaktah khan an si ve. Nulepa an ngei nain, "Nungna ngaktah" timi cu an si. Hi bantuk hi vawleicung ah a tam khunmi ngaktah an si.

Bible zoh tikah, "ngaktah" (orphan) timi hi voi 30 hrawng a lang (KJV ah). A caan ahcun "pa-ngeilo" (fatherless) tiah a tial. Pa ngeih lo hi bible nih a fak tukmi ah a rak chiah. Nu ngeihlo nakin pa ngeih ngeih lo hi, ngakchia an rak vaivuan deuh ti a si caah, Bible zong nih "fatherless" timi hi a hman theu tawn. Ngaktah (orphan) timi biafang hi, Exodus 22:22-24 kar ah a voikhatnak bik kan hmuhmi biafang a si. Hi ngaktah asiloah nungna ngaktah hi nihin ni ah an karh chin lengmang i, a bik in raltuknak ram ah kan karh khun ti a si.

USA le vawleicung ramkip ah ngaktah sinak hi an hlathlai tikah a tanglei bantuk in thil an hmuh

Thil pakhatkhat ruang ah, nulepa sin um lo in midang sinah a ummi ngakchia hna hi, nulepa sin i um than hi a har ngaingai cang ti a si. Mifimmi nih an tuaktan tikah, thla 12-18 kar hi, nulepa inn chuahtak in midang sin an um hnu ahcun, mi sin umnak in chuah than ding a fawinak hi, a zor ngai cang ti a si. Thla 36-42 kar mi sin an um ahcun, mi sin umnak inn in chuah hi a har deuh chinchin cang i, chuah thannak lam a um tuk ti lo i, nulepa he then thai a fawi ngai cang ti a si (Cucaah nulepa nun ko ahcun fale hi mi sin ah sau tuk umter lo ah a rak tha deuh).

Vawlei cung pumpi ah ngaktah timi hi million 153 an um. Cu hna an umnak cu, ngaktah inn asiloah lamcung ah a si. Mah bantuk ngakchia hna hi, zohkhenhtu an ngeih lo caah, tha tein zohkhenh le ngandam tein an thannak ding a herh taktak. Zohkhenhtu ngeilomi ngaktah hna hi, an taksa ah dat zong a bau deuh i, zawtnak le thih zong a fawi deuh ngaingai tiah UNICEF nih 2011 ah ca an tial.

USA zong hi, ram rum le ram thawng tuk a si ko nain, thil pakhatkhat ruangah ngakchia 397,122 hi nulepa sin um lo in, "foster care" timi zohkhenhtu sin ah an um. Hi chungah ngakchia 101,666 hi zohkhenhtu an ngei i, 32% cu zohkhenhtu ngeihnak ding caah kum thum chung hngah a hau ti a si.

USA ah innlo ngeilo a ummi kum hi an tuak tikah a buaktlak cun kum (9) an si ti a si. A cheu cu kum kua tang an um. Atu lio ah hin, USA ah innlo ngeilo le inn in a zammi ngakchia 1.3 million hi lamcung ah an um ti a si. Inn in dawi hramhrammi ngakchia an i tel rih lo ti a si. Cu chungah ngaktah tampi an i tel ti a si. A cheu cu cawmtu nih an thawlmi hna an si.

US ah inn ngeilomi ngakchia 1,000,000 renglo an um (US Dept of Education)

USA ah nulepa sin um lo in zohkhenhtu inn i a ummi ngakchia hi, miphun kip an i tel. Cu chung ah 42% asiloah zatceu dengmang cu Mirang an si; 26% cu Minak an si; 21% cu Hispanic (Spanish cithlah) an si. A dang a taangmi  9% chung ah, 6% cu kahpia an si; 2% cu American Indian an si i, 1% cu Asian an si. Midang cawm chawmmi ngakchia hna hi an kum tuak tikah, a buaktlak in 8 a si. Ngakchia dihlak 50% cu kum 10 leng an si.

US ahcun ngakchia zokhenhtu hna chungkhar nih, an cawmmi ngakchia caah an dihmi eidin, thilri, ngandamnak ca le haa ca le cawnpiaknak ca tibantuk vialte hi, cozah nih an cham than hna. Asiloah tax an file tikah tax ah zuh khawh ding in an tuah piak hna.

Nikum 2017 ah mi sin ummi ngakchia 51,000 cu zokhenhtu nulepa hna nih fale ah an i ser hna. Ngakchia dihlak i 54% cu zohkhenhtu nulepa lila nih, fale khan an an ser hna.

Kum thum tang a simi ngakchia hi, nulepa tello in cozah nih tuahmi ngakchia zohkhenhnak inn i chiah tikah, an thluak le zeidang thanchonak ah a fum deuh ngaingai tiah Europe ram i ram 32 chung study an tuahmi ah an hmuh. Ram 19 ah ngakchia 3,800 thluak an hlathlai tikah, ngaktah inn i a ummi hna hi zokhentu inn i a ummi nakin an IQ 20 a tlawm deuh ti a si. Cucaah ngaktah inn le ngaktah sianginn i chiahnak cha cun, zohkhenhtu inn i chiah hi an thluak caah a tha deuh ti a si.

2012 ah, USA ngaktah 23,396 cu an kum a tlin cang caah zohkhenhtu inn in an chuahter hna. Cu hna cu an herhmi lungthin le tangka lei in dirkamhnak um lo in a chuakmi an si. Cu hna lak ahcun an hlathlai than tikah, zatceu nawn cu innlo ngeilo (homeless) ah an i cang. 60% cu sualnak fak ruangah thawngthlak an huah; 48% lawng hi rian an tlai kho ti a si. Hi mino lakah i nu 75% le pa 33% cu an nunnak ding caah cozah bawmhnak ah an i hngat than i, mino 50% cu ritnak sii an tong i, nu 17% cu va ngeilo in nau an pawi.

Ngaktah mino 25% cu High School asiloah GED degree an ngei lo ti a si. 6% lawng nih zohkhenhtu inn in an chuah hnu ah kum 2 asiloah kum 4 college degree an hmuh. Mi sin ummi ngakchia 70% nih cun college kai duhnak lungthin an ngei ti a si.

2012 ah hin ngakchia 58,000 cu zohkhenhtu inn in cozah asiloah abu in zohkhenhnak inn ah an thial than hna. Zohkhenhtu inn ah um lo in cozah nih zohkhenh an si.

Zohkhenhtu inn i a ummi ngakchia 22% nih cun, cawmtu nulepa ngeih hi an duhmi le tinhmi cu a si nain, cozah nih ngakchia caah tangka an siangsenmi chung in 1.2-1.3% lawng hi, cawmtu nulepa pa kawl piaknak le training peknak caah a hman ti a si. Cozah tangka hi an hmang thlu kho lo.

Ngakchia pakhat cu cawmtu nulepa a ngeihnak ding caah, kum 3 tluk zohkhentu inn in hngah chung a hau. Ngaktah ngakchia 55% cu an upat hlan ah hmun 3 asiloah hmun 4 ah inn an i thial ti a si. An hlathlai i an hmuhmi cu ngakchia 33% cu primary sianginn an kainak hi voi (5) asiloah voi (5) nak tam an i thial ti a si. Cucaah midang he pehtlaihnak a cat i, an cathiamnak zong a zor ti a si.

USA i kum 18 tang ngakchia dihlak tuak tikah, mi nih fale can ah an i lakmi hna ngakchia hi 2% lawng an si. Asinain an ziaza, lungput le nunning kongkau cawnpiaktu sibawi sin kuatmi ngakchia 11% cu cawmmi ngakchia hna an si. Cawmtu hna nih an cawm hnu hna zongah ah, biatak tein zohkhenh hi a herh rih ti a si. Ramdang fa cawm tik ah siseh, ramchung fa cawm tik zongah siseh, ngakchia tein cawmmi le upat hnu deuh cawmmi an si zong ah, zohkhenhnak a phunphun hi ngeih a herh. Cucu ngeihlo ahcun ngakchia hi tha tein an thangcho kho lo ti a si.

Lai phungthluk ah, "Ngaktah hang kha" timi le "Ngaktah khua-awng tong lo" timi a rak um. Cucu kan pipu phungthluk a si i, nihsawh thlanglamhnak in chimmi a rak si lo. Ngaktah tampi nih an rak tonmi le an sining kha an rak hmuh caah, a rak chuakmi biafang an si. Zei ca dah ngaktah an hang a khat? Zei ca dah ngaktah khua awng an ton lo?" timi kha kan pipu hna nih an rak ruat in an hmu kho theng lo men lai. Asinain an rak theih ko.

Nihin ni doctors le scientist mifimthiam hna chan i a cunglei ngaktah kong kan tialmi hna hi, ruah le tuak setmat mat tikah, kan pipu chimmi he a rak i khat ko. Ngaktah cu nule maw, pale maw pakhatkhat asiloah an pahnih in a um ti lomi an si caah, dawtu sin an um zongah an thinlung hi an rak temtuar tuk.  Thachiatnak, lungdernak, lunglennak, thlavai kiannak, ralchiatnak le thinphannak le tihnak an rak ngei i, cu thil nih cun hawi a rak canhter kho tawn hna lonak kha, nitlaklei doctors te nih fiang tein an hmuh khawhmi a si.

USA sining zoh tikah, Asian miphun hi mi sin ummi an tlawm bikmi miphun kan si. Asian ti tik zognah Arab miphun, India kala timi phun hna hi silo in, Asia nichuah le nichuah-thlanglei ummi ram pawl kan si. Zei ruang ah dah mi sin ummi kan tlawm bik timi zoh tikah, kan nunphung ruangah a si ko lai. Kan nih cu chungkhar sahlawh cingla le rualchan tiang in, kan keng cung a tlungmi cu i bawmhchanh le zohkhenh kha kan nunphung a si caah a si. USA, Europe, Australia, Canada le ka dang ram kan umnak zong ah, an mah ram nunphung cawng lo tein, ngaktah kan ngeih hna tikah chungkhar le rualchan nih nulepa vanhai lo tein i zohkhenh hi, kan herh taktak ko.

India i lamcung ngakchia (Mah batuk hi thawng tam tuk an um)

Ka rua tawn. Keimah zong KEHA ah kum hnih ka rak um bal. Cu sianginn te nih ka nunnak thathnemnak tam tuk a ka pek timi ka hmuh. Tu chan ah Laimi nih ngaktah cawmken zohkhenhnak sianginn te hna an tuahmi hi a rak tha i a biapi tukmi Pathian rian a si. Sipuazi ca bel tein tuah ding a si lo. Kan Krihfabu le khua cio zongah ngaktah buangro an um tik ahcun, a hleice tein chungkhar, innpa chakthlang le Krihfabu i bawm in, heh tiah thazaang pek ding le dirkamh ding hi, Pathian nih a kan duh piakmi rian sunglawi pakhat a si. Cucu ministry biapi taktak ah Krihfabu kip nih chiah a herh. Zeicatiah cucu Bible cawnpiak ning te a si caah a si.

---------------------------
Chinchiah

Hi ca hi, "US and World Orphan Statistics-Adoption Life" timi capar chung le ka dangdang in lakmi a si. Visit at https://adoption.life/2015/us-and-world-orphan-statistics

Vailam Tlang

Vailam Tlang sunlawitertu Tipi Hlei donhnak ding hmun

Tuan deuh ahcun, Thantlang Peng ah "Tlang" (Tawngkyaw) timi hi, tlang kua a rak um. Khualhring, Vanzang, Zahnak, Vailam, Bualpeng, Zophei, Zotung, Miram le Lautu ti an si. Pathian nih thlua a kan chuah cio i, tlangkip hi an mah le sining hawih tein thatnak le sunlawinak an ngei cio. An mah le tawk tein, sining tha le rumnak an ngei cio ve hna. Hmunhma dawhdawh le fingtlang thatha zong an um cio i, Pathian thluachuah hi a phunphun tein an dong cio ve hna.  

Hi tlang pakua lak ah, Vailam Tlang hi khua le milu a tlawm bik an si. Khua 7 lawng an um. 2015 ning in, khua min le inn le minung um zat cu a tanglei bantuk in a si:

      Khuamin                       Inn             Milu
1. Tlangrua (A+B)               172              897 
2. Thau   (Sang 2)                162              773
3. Vambai                              82              388
3. Thlualam                           83              386
4. Hmunlipi                         115              550
5. Hriangkhan                      114              673
6. Bungtlang                        119              486

Dihlak Fonh                        847             4153

2015 ning in Vaitlam Tlang ah nu 2052 le pa 2058 an um. Nu le pa an i zat ceu taktak. Hi bantuk tlang hi Lairam ah an har kho men. Vailamtlang ah inn tambik le minung tam bik cu Tlangrua an si. Inn tlawmbik cu Vambai an si. Minung tlawmbik cu Thlualam an si. Hlan lio deuh ah inn tambik le minung tam bik cu Thau an rak si nain, a tu ahcun No.2 ah an tla cang. Hlan lio ah Hriangkhan hi inn le milu tam ah No.2 an si nain, atu ahcun inn tam ah No.4 ah an tla i, milu tam ah No.3 ah an tla. Vailamtlang dirhmun in tuak tikah, Bungtlang hi inn tam ah, No.3 an si nain, minung ah No.5 ah an um ve. Cucu Vailam Tlang minung le innlo theih tlei te an si nak a si. 

Vailamtlang i tlang hna hi, a tam deuh cu chaklei in thlanglei ah an i tlar hna. Cu tlang hna lak ah, minthang bik hna cu Vuichip Tlang, Khin Tlang le Faiceu Tlang thluan hna hi an si. Cu tlang hna karlak ahcun, tiva zong hi chaklei in thlanglei ah an luang hna. 

Tiva minthang deuh cu La-aw, Burphai, Thangse, Sertawk le Hriawh va an si. La-aw le Burphai hi Hmunlipi ram ah an i tong i La-aw timi tiva in thlanglei ah a luang. Hriangkhan khua nitlaklei ah a ummi Thangse tiva cu Hriangkhan khua thlanglei ah La-aw ah a va fawn i, tiva ngan ngaih ah aa chuah. Cu La-aw va cu thlanglei ah a va zuang lengmang i, Boinu tivapi ah a va fawn. Sertawk va cu, Hmanleknakbo thlang in aa semi i, Hriawhva ah aa fawn. Cu Hriawhva cu Ciriang Tupi in aa sem i, Sertawk he an i fonh hnu ah, nitlaklei ah a luang in Bungtlang nitlak chaklei ah Tio Tivapi ah a va fawn ve. 

Kha bantuk in tlangthluan hna zong hi, chaklei in thlanglei ah an i tlar caah le tiva zong chaklei in thlanglei ah an luan caah, Vailamtlang motor lampi hi, tlang a hrawngmi si lo in, tlang kha a cik in a cikmi a si. Tlang kha a tan in a tan caah, lam zong a chukcho ngai. Motor lampi nih hin, tlangthluan an zul hna lo. Saisihchuak lampi nih hin, Thantlang in Tipi tiang hi, tlang hi lampi nih a tan in a tan hna caah, lam hi a chukcho ngai. Horkuang zong tampi a pal. Hmunhma chia zong tam ngai a pal. Zikzek zong khawnmaw ka ah cun a um. Abik in Vuichip Tlang hi a san ngai caah, zikzek in lam an tuah hnu lawng ah tlangpar a phan kho. 

Vailam Tlang hi, Thantlang Peng pumpi tlang kua lakah thlang phun dang te a sinak le tlang dang nih an ngeih khawhlomi sinak tete a ngeihmi a um ve. Cucu Vailam Tlang a sunlawinak min a ngeihnak pakhat a si. A buaktlak in tuak tik ah, tlang dang (8) nih an ngeih khawhlomi sinak tete zong a ngeihmi tampi a um ve. 

Vailam Tlang hi tlang phun dangte a sinak le a sunlawi khunnak cu a tanglei bantuk in a si:-

1. Border trade road minthang Saisihchuak lampi umnak a si. Hi lampi hi, Mirang chan in, U Nu chan in, Socialist Chan in Ralkap Cozah chan in, a tu Democracy chan tiang ah cozah lampi ah thimmi a si. Pyidaungsu Lanmahkyi a si cang. Hihi tlang dang nih an tluk khawhlonak a si. 

Saisihchuak Lampi (Hriangkhan le Ruafiang Kuar kar)

2. Thantlang Peng ah hngatchan a tlak bikmi vanlawngbual "Vuichip Tlang Vanlawngbual" zong hi, Vailam Tlang ah a um. A that khunnak cu hi vanlawngbual hi Saisihchuak lampi kamte ah a um. Hi vanlawngbual nih Vailamtlang sipuazi hi tampi a thathnemter te lai. 

Vuichip Tlang Airport pialnak lam

3. Tlangkhar lam (tawng-khya lan) dawh taktak Ruafiang kuar umnak kan si. Thantlang Peng pumpi tlangkarlak lam vialte ah, Ruafiang kuar tluk in aa dawhmi tlangkarlak lam a um lo. Bangladesh in Mizoram in Lairam ah Mirang ralkap an van kai lio ah, Ruafiang kuar an hmuh bak in, "Hi ka zawn in lam a kal ah a tha cem ko lai" ti an hmuh caah, hi lampi hi an rak thim colh i, nihin ni tiang a fek thai. Pathian khuakhan taktak a si. 

4. Thantlang peng tisor dawh bik Lungmali tisor umnak a si. Lungmali tisor hi, Hriangkhan le Hmunlipi ramri La-aw tiva ah a um. Tourist zoh tlakmi hmunhma a si. Motor lam a pemh cang i, nikhatkhat ahcun Vailam Tlang sipuazi tampi a thantertu ding a si te  lai. Lungmali tili hi nga zong an tam ngaingai caah, tourist zoh ding hrimhrim ah nga zong zuah a herh. 

Thantlang Peng tisor dawh bik pakhat Lungmali Tisor

5. Thantlang khua innlo caah thing tambik cu Vailam Tlang thing a si tiah an ti. Thlualam-Hmunlipi-Vambau le Hriangkhan ram hna hi, Thantlang Peng pumpi ah farthing tambik chuahnak a si. Thantlang Khua inn vialte i thingrua 50% cu Vailam Tlang in a chuakmi farthing in sakmi an si lai tiah micheu nih an tuak (Lairam cu kanan tuak taktak um lo caah fiang te cun theih khawh a si lo).

6. Fahia thing tambiknak tlang a si. Thantlang khua i tungpeh ca an hmanmi Fahia thing tambik cu Vailam Tlang lei in a rami a si an ti. Fahia hi a fek ngai i, Thantlang ahcun tungpeh caah an hman bikmi thing a rak si. 

7. Tupi thatha le tlang minthang Ciriang Tlang, Vuichip Tlang, Khin Tlang le Faiceu Tlang le Thautu umnak a si. Ciriang tlang cu Bual he ramri ah a um i, Thautu cu Zahnak Tlang he ramri ah a um. 

8. Minung tampi cawm khotu ding Lotharawn timi hi, Bungtlang Ram, Tio Tivapi kam ah a um. A vawiei a tha tuk i, pe 3-7 tluk a chah. Acre tam ngai a kau. Hi hmun hi leikuang ah tuah khawh ahcun, Vailam Tlang dihlak hi kum tampi chung, fawi tein a cawm khawh hna lai. Cun Thantlang-Hakha le Sangau-Hnahthial-Lunglei tiang hi anhringso, fu, theihai le eidin phunkip a kuat khawh hna lai ti a si. NLD cozah hruainak in, Saisihchuaklam chuahnak Ralvenbo in Tio le Hriawhva tonnak tiang motor lam cawh ding an timh cang ti a si. Hi lampi a pem tik ahcun Lotharawn hi, Lairam caah thanchonak a petu ding hmun pakhat a si. 

9. Hydro electric tuahnak thatha La-aw le Burphai an um.  Thantlang Peng ah tiva tam tuk a um nain, La-aw le Burphai tluk in, hydro electric tuahnak a remmi le tii a ritmi an um theng lai lo. La-aw ti cu a rit ngaingai. Tibual tha tein tuah ahcun Thantlang khua zong fawi tein mei a pek khawh lai. 

10. Thantlang pengah "mau"  tambiknak cu Bungtlang ram a si. Bungtlang ram mau hna hi kum tam nawn zuah ahcun, Lairam nih kan herhmi cauk vialte hi, a chuahter khawh lai. Cauk sernak sehzung hna chiah khawh ahcun ram le miphun caah thathnemnak a ngei kho ding a si. 

11. Thantlang peng ah ramsa tambiknak cu, Thau ram asi. Ciriang tu ah fung zong a um lai tiah an ruah. A kah zong an rak kah cang. Thau ram cu ahcun Ngengpi, sazuk, ngal, vom, saza, sakhi, sathar, va phunphun, rul phunphun, pawpi le keilai zong an um rih. Vanvuk, vapual, vakok, vazun, vaking, valah, vahui, varit, artau le va phunphun an tam tuk rih. Zawng-ngau phun zong tam tuk a um rih. Thantlang Peng ah pawpi tambiknak cu Thau ram a si lai tiah an ruah. Fur ahcun a neh le nang hi tampi hmuh khawh peng a si rih. 

12. Saram hual tuahnak thatha a um. Thautu, Thau Tlang, Ciriang Tlang le Tlangliam timi hmunhma ah, acre thawng tampi Saram hual tuahnak hmun a um. 

13. Thantlang Peng ah Tourist nih zoh duh bik dingmi "Tio le Tipi tonnak tili" cu Vailam Tlang le Mizoram ramri ah a um. Hi hmun zoh ruah bak in, tourist tampi nih Vailam Tlang an tlawn te lai. India lei cun mi tam tuk an phan cang. 

14. Thantlang Peng ah lung a leng bikmi hmun tiah mi tampi nih ruahmi le phawng dawh bik cu, Thau khualu ah a um. Mirang ral lio ah khua an rak cuanhnak le Lunglei-Darzo-Hakha hman an rak leknak hmun a si. Cucaah cu hmun cu, "Hmanleknakbo" tiah an ti. Tuanbia phurtu hmun pakhat a si.  Hi hmun hi Thautu he aa peh caah, tourist zoh tlak hmunhma dawh a si. Ruakhua nih Thautu cu "Saram hual" caah an hual cang. Hmanleknakbo hrawng cu, lung a leng tuk i, ngaknu tlangval nih a celh in an celhlonak fingtlang dawh a si. 

15. Thantlang Peng ah hlei sau bik a si te dingmi cu Saisihchuak lampi cung, India le Kawlram ramri ah donh a si te lai. Hi hlei hi Kalatan Project he aa peh te dingmi a si caah, Thantlang Peng thanchonak caah hlei sunglawi a si te ding a si. 

Saisihchuak Lampi cung India-Myanmar Ramri hlei donhnak ding hmun

VP Pu Henry Van Thio nih Tipi hlei donhnak ding a zoh lio

16. Thantlang Peng ah tlang pheiphah thabik timi "Nukaitlang" cu Thau le Buntlang kar ah a um. Hi hmun hi khuapi caah a tha tuk i, nikhatkhat ahcun hmunpi zong ah a cang te kho men. Aizawl khuapi pakhat hmanh khi aa tlum kho ding hmunhma a si. 

17. Thantlang Peng ah thing hak bik timi Khangril thing hi Thau le Buntlang ram ah tambik a chuak. Inntung peh ah a tha taktak. Pinkatu bantuk in a hakmi le a fekmi thing pakhat a si. 

18. Thantlang Peng ah "nga" tambik a chuahnak le an

tlaihnak cu Bungtlang ram a si. A ruang cu Tipi, Tio, Hriawh le Saisihva tiva pali an umnak hmun a si caah a si. Bungtlang nakin nga a tamd deuhmi khua Thantlang Peng ah an um lo. 

Border Trade Center ca a si kho te dingmi Buntlang Khuathar

19. Thantlang Peng ah, fu, banhla, theithu, ser, zammir, retei, khanghmui, zawngtah, tiamti, hmathak, lubuk le zeidang thlaihnah a thatnak bik cu Bungtlang ram a si. Sipuazi ca in cin khawh ahcun Thantlang le Sangau khua lianlian hi a pek khawh peng hna lai i, mirum milian ah chuah khawh a si. 

20. Thantlang Peng in Mizoram lei i hei luh hnawh hmasatmi khua vialte lak ah, Sangau hi tangka a tambiknak khua a si. Mizoram tlang sang bik umnak Phawngpi tlang pawng ah a um caah tourist zong tam ngai an ratnak khua a si cang. Sangau hi a lian ngai cang i, hmailei ahcun khuapi (city) ah aa chuah te lai.  Mizoram lei kap ah, Champhai dah ti lo cu Sangau teitu ramri khua an um lo. Tlang dang in a lutmi lam hna nih a va palmi India ramri khua hna hi, Sangau tluk in a thangchomi an um lo. A dang khua hi cu, motor lam a pem hmanh ah sipuazi caah bochan tlak tuk an um hna lo. Hi caah hin, Vailam Tlang hi sipuazi caah, market a kau taktakmi tlang a si. Zeicatiah Sangau-Vanlaiphai-Hnahthial-Lunglei-Saiha-Lawngtlai tiang market kau a ngei. Lairam ah Thantlang-Hakha tiang pehtlaihnak lamsul tha tuk a umnak a si caah, hmailei ahcun Vailam Tlang hi, Thantlang khua sipuazi tungmertu tlang pakhat a si te lai. 

Khuapi pakhat a si te dingmi Sangau Khua

Cucaah Vailam Tlang zong hi, Pathian nih thlua a chuah taktak ve ko. A chung ummi minung zong nih cu thluachuah cu rel i, hman zia thiam ding le kan tlang zohkhenh runven ding hi kan rian a si. Vanlawngbual um tik zong ah a hmang khomi si a herh. Kan tlang i Far thing thatha hna runven le karhter an herh. Kan tiva nga hna, thingkung cung thingkep, ramtang theihai, pangpar dawhdawh hna le kan saram hna zong tha tein dawt le zohkhenh an herh. Kan tiram zong runven zohkhenh le hmailei ah a sunglawimi Vailam Tlang a si khawhnak lai, tlangmi hna zuam a herh. 

---------------------------
Chinchiah

1. Vailamtlang inn le milu cazin hi, 2015 kum ah Kalay University a kaimi Vailam Tlang sianghleirun siangngakchia pawl tlang an tlawn lio i, mulurelnak an tuahmi chung in lakmi a si. Hi bantuk in a kan khawmhsuat piak caah an cungah kan i lawm. 

Lairam Mei Kanghnak le Himbawmnak Caah Cozah Nih Zeidah An Tuah?

Nihin ah Tio khua i khua a sami kan chungkhat a rak kan tlawng i Washington DC lei kan thlah pah hna ah, lampi ah Tio khua i inn a kanghnak kong a kan chimh. Dawr ngeitu ngaknu a thihnak kong le midang an i hliamnak kong a kan chimh i, ngaih a chia taktak. Cu inn kangmi cu April 16, 2018 ah a si. Inn ruk a kang i, Tio khua caahcun sunghnak nganpi a si. Tio khua hi ka rak phanh lengmangmi khua a si i, pumpak in ka lung zong a tha lo ngaingai.

Tio khua inn a kangh lio (naih tein thlakmi)

Tio khua inn kangh lio (April 16, 2018)

Kan van tlun tlawmpal ah, Hakha khua i Ahan nu te inn le innpa chakthlang inn kanghnak kong kan van theih than. Minung pathum an thihnak kong kongkau a kan chimh. Kan umnak khua ah a thudir vemi a tupa pakhat zong thlacam topinak tlawmte kan va tuah.

Thil sining a kan chimh tikah, ngaih a chia. Lung a tha lo. Khua ka ruahmi cu, Lairam ah himbawmnak (safety) hi, biapi taktak ah cozah nih a kan chiah piak a hau cang tiah ka ruat. Mi nih an duah hramhrammi a si ahcun, kham awk a har ngai nain, zeidang a si ahcun, ralrin khawh ding tampi a um. Inn kanghnak aa thawknak hrampi cu aa lo lai lo nain, mei he aa pehtlaimi thil ah, chuahsualnak tete a um ruangah a si zungzal.

Ruah dingmi pakhatnak cu mei kan hman ning hi a si. Hakha ah electric mei a tha chin lengmang. A thazaang a cak chin lengmang. TV, Video, Computer, rawlchumhnak, darlin hnurnak le meiceu caah a phunphun in aa hman tikah, electric hri le thil sining a that ve lo ahcun, electric zong in inn kanghnak le zeidang chuahsualnak a um kho ngaimi a si. Cupin ah hri an zam ning le "surge protector" (electric a sawt suallonak ding caah khamtu) hna an hman lo ahcun electric sawk ruangah inn kanghte hna zong a fawi ngai ding a si.

Kan ram inn hna hi a tam deuh cu mei kangh a fawimi thing in sakmi inn a tam caah, zeicang cu chim lo. Telephone battery charge nak le mei vannak sawhsawh hmanh in, a linh tuk lio caan ahcun inn kanghnak a chuak khomi a si. Cucaah mipi nih electric kan hman tikah, a thatnak lawng theih kha tih a nung i, a chiatnak le tihnunnak kha theih chih hrimhrim a herh.

Fimthiamnak le ralrinnak a san tuknak le himbawmnak a that tuknak USA hmanh ah, electric puah ruang le gas puah ruangah inn kangh hi a tlawm lo. Fek tuk in rak sakmi President Trump inn hmanh hi voi hnih bak a kang cang. Kan umnak Columbus zong ah electric ruangah inn kanghnak hi a caan caan ahcun a  chuak ve tawn.

Lairam khaupi sining zoh tik ah, innlo a chah chin lengmang. Hmunhma bi te ah innlo a tam chin lengmang. Inn lo a sang chin lengmang. Asinain kangh a fawimi far thing le yenan-ek thuhmi inn zong a tam. Meiti zuarmi le zeidang a puak khomi thilri zong zuar a tam chin lengmang. Meiti rawn a haumi motor le motor cycle zong a tam chin lengmang i, inn kanghnak ding le mei dangdang kanghnak zong a tam kho chin lengmangmi a si.

Inn a kangh tik ah, thilri cu chim lo, inn man hmanh ah ting thawng tampi pumpak an sung. Thilri caah thawng tam tuk man an sung rih. Minung dawng khat an sunghbaumi kha Lairam le Lai khua suanghbaunak pakhat a si ve. Mi pakhat thanchonak kha kan miphun thanchonak pakhat a si ve. Kan i tlai dih. Kan i then kho lo. Cucaah pumpak chungkhar inn a kangh tikah kan miphun caah sunghnak nganpi a si.

Cucaah hi bantuk in pumpak innlo sunghbaunak siseh, cozah innlo sunghbaunak siseh, a zor deuhnak ding caah le a hlankan in ven khawh dingmi cu kan ven khawhnak ding caah, Lairam cozah nih biatak tein upadi chuah le mipi fimchimh a hau. Culoahcun kan ram le miphun caah sunghbaunak tampi a chuak than rih ko lai.

Cucaah Lairam Cozah nih, kan Lairam ah mei kangh in kan i ven khawhnak ding caah le minung kan himbawm deuhnak ding caah, a tanglei bantuk in riantuan a herh:

1. Inn hlat deuh in sakter ding. "Taaih inn a si ahcun, pe cu zat, thing a si ahcun pe cu zat" ti bantuk in a hlat le nau kha rihma khiah piak a herh.

2. Mipi nih mei kongkau ah fimnak an ngeih khawh nak hnga ding caah, "mei he aa pehtlaimi fimchimhnak le training ngeih a herh." Mei a thatnak le tihnunnak le mei hmanning tha tein kum fatin tein chimh a herh.

3.  Inn kip ah electric hman ning phung le rihma an khiah piak hna a herh. "Surge protector" timi electric thazaang a tam tuk tik ah a puah sualnak lonak ding caah a vengtu bunhter dih ding a herh.

4. Cun inn kip ah "mei hmihnak" (fire extinguisher) chiah khawhnak ding lam kawl piak a herh.

5. A herh cemmi cu, meikhu le meikangh a thei khotu le tlai khotu "Fire Alarm" timi hi, khuapi pek, khuate pek ah inn kip ah bunhter ding a si. Abikin electric hmannak khuapi chungah "Fire Alarm" bunhter hrimrhim a herh. Hihi an bunh dih ahcun, inn le thilri a kangh dih hmanh ah, minung himbawm khawhnak ding a lam tampi a um. Minun thihnak le khawndennak tampi a zor lai.

6. Inn sak tikah, "electric lei thiammi" (electrician) lawnglawng nih inn chung electric hri hi zamter ding a si. Hihi a herh taktak. Electric kong a theilomi nih a zei rira lo in electric peh lo ding a si.

7. Inn kangh tikah aa thawknak a ruang? Amah tein maw aa thawk? Minung ruang dah a si" timi tha tein hlat i, cu aa thawknak piahtana kha biatak tein a phi kawl ding. Minung nih an duah hramhrammi a si ahcun, fak taktak in a zizut hrimhrim ding le fak taktak in dantarnak pek ding a si.

America ahcun, electric le gas hi an hman tuk caah, mei lei himbawmnak hi inn an sak hlan in siseh, an sak lio ah siseh tha taktak in an zoh peng. An sak dih hnu zongah, cozah nih an thlahmi "electrician" nih an zoh rih. Cu hnu ah "a him ko" an ti hnu lawng ah, inn kha luh khawh a si. Cozah nih hi inn hi a himbawm ko timi a um hlan lo paoh ahcun, pumpak inn pek, cozah inn pek luh khawh a si lo.

Abikin mi zapi hrawmmi inn (commercial building) ahcun phunglam an rengh chinchin. Tahchuhnak ah, inn kha a lianh tuk ahcun mei a kangh tik ah a hmih a har tuk ding a si caah le minung chuak manh lo in thih khawhnak ding a si caah, mahtein a kapmi tidong (sprinkler system) timi kha an hman i, inn a di kam ah tidong an chiah. Inn a kangh sual ahcun van hman i, a mah tein ti a put ding khin an ser. Tangka zong tampi a dih kho. Hlan ah mah bantuk hi a rak um lo nain chanthar mipi hmanmi inn paohpaoh ahcun an chiah dih cang. Hi bantuk in an tuah caah, USA hi innlo a tam pin ah electric le meiti an hmang tuk nain inn kangh hi a tlawm ngai.

Lairam cu kan si a fah chin chap ah, kokek rawhralnak nih kan khuaram a hrawh lengmang ahcun, kan ram le miphun thanchonak tiang in a kan fumter khawh caah, Lairam Cozah nih kan ram i mei kanghnak le himbawmnak hi, upadi biatak tein tuah piak i lam a kan hruai dingmi hi, a herh taktak ko. Iinn kangh le chuahsual a tam tuk cang caah Lairam cozah nih thil pakhatkhat cu a tuah hrimhrim a herh cang. Cu ti an tuah ahcun, Lairam ah mei in sunghbaunak le thihlohnak a tlawm deuh hrimhrim lai.

Inn kangh um tik ah, a hmih sawhsawh lawng a za lo. Cozah nih mei a kanghnak a ruang kha tha tein hlathlai le a hlankan runvennak kha tha tein research tuah i mipi fim chimh a herh. Upadi phunphun ser i, mipi nih an zul maw zullo timi zong fek tein zoh a herh. Cucaah hi tluk sunghbaunak kan ton cangmi he pehtlai in, mei kongkau ah kan cozah nih zeidah an tuah timi hi, cozah lila nih bia i hal i, mipi zong nih biahal a herh taktak cang.

--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
                                                The Hakha Post Nih Hakha Meikanghnak Kong An Tialmi
MENU
HomeTualchung thawng
Hakha lamtonnak ah inn pahnih a kaang, minung pathum an nunnak a liam
31/05/2018 

By  Salai James Neih Thang 

Hakha lamtonnak, Pale Store le Pi Vui Cer inn (Ni Ceu nu inn) cu May 30 zaan suimilaam 1:30 in a kaang i minung pathum an nunnak a liam.

Hi a kaang mi ah Pi Vui Cer inn in kangh hram aa thawk mi a si i a chung um mi Pi Vui Cer le a fanu Van Bawi Zi a kanghchih hna. Pale Store dawr zong a kangh i a chung um mi Pi Aye Nua a kanghchih ve. Pi Vui Cer hi kum 90 a si i a fanu Van Bawi Zi hi kum 45 a si. Pi Aye Nua hi kum 65 hrawng a si.

Hi kong he pehtlai in innpa Saya Ral Dun nih, “Thinginn a si i a kangh ning a ran tuk. Mei faak deuh in a kangh hnu lawng ah kan theih. Kanmah zong nih zei ti hmanh in kan chanh manh hna lo. Pale Store dawr tu hi kan thangh hna i an chuak dih tiah kan ruah nain an pi hi a chung a luh than ca ah atu bantuk in thil a can hi a si,” tiah a chim.

Hakha Dawrthar Sang Khuabawi Pu Van Khia nih, “Hi mei aa thawknak cu a fiang rih lo. Pi VUi Cer inn in aa thawk mi a si tiah kan theih. A thi mi hi minung pathum an si i an pathum ning in kan hmuh cang hna,” tiah a chim ve.


Hi inn a kanghnak hi dawrkhaan lawng te a si i thilpuan dawr, sii dawr, thil thitnak dawr, eidin dawr le phuntling in zuarnak dawr an si.

Hakha Meithahnak Zung riantuantu pakhat nih, “Atu tiang ah zeitin mei aa thawk ti mi cu kan hlat kho rih lo. Mei kan thah dih hnu in zeitin dah aa thawk ning a si ti mi chekhlatnak kan tuah te lai,” tiah a chim.

Hakha Meithahnak Zung nih a kangh le cangka in mei an thah i a pawngkam inn kangh lo ding in an hmih manh. (By: James)
-----------------------------------------------------------------------------------------------

Hakha Ah Mei In Paammi Pi Vui Cer Kong Theihtlei

Mei ah a kan pamtaak mi Pi Vui Cer (Ni Ceu Nu) hi Rev. Edward Mang Kio Thang nupi a si. Rev. Mang Kio Thang cu Halkha khuauk bawi arak si. Ni Ceu Nu thawng in khrihfa ah a hung cang i pastor zong Lung Biakinn ah caan saupi arak kan tuanpiak mi a si. Mang Kio Thang lungthlennak kong cu Dr. Johnson nih hmanungbik a tialmi cauk, On the Back Road to Mandalay (pages 255-258) ah a langhter. 

Ni Ceu Nu a zumhnak a fehning le nu raltha arak sinak kong Dr. Johnson nih a tialmi tawite in ka vun langhter. Kan nu Ni Ceu Nu philhlonak ca ah a si:

1. Dr. Johnson te Halkha an phanh hmasa, 1947 ah hin Mang Kio Thang cu khuauk bawi arak si. Hlan lio khuauk bawi dang bantuk in zu le sa he arak i ciah ve. Hi bantuk minung hi a hnu ah bochan ngai mi pastor ah a hun i chuah te lai tiah Dr. Johnson nih a ruat lo. 

2. A nupi (Ni Ceu Nu) thawng in Mang Kio Thang cu a lung aa thleng i khrihfa ah a lut. Cu kong cu Dr. Johnson nih chim lengmang ding le philh awk a tha lo mi tuanbia a si tiah a ti. Voi khat cu Inn Ral Nubu Nithum zaan thlacamnak ah Mang Kio Thang papa a damlo tiah thawng an theih. An inn ah an va kal i Ni Ceu Nu nih tha tein arak don hna. Cu ti nu rual nih an cung i zawnruahnak an ngeih mi cu Ni Ceu Nu nih a hmuh tikah, an inn ah cun len a sawm lengmang hna i thla an campiak tawn. A hnu ah Ni Ceu Nu a lung aa thleng i khrihfa ah luh aa tim. Hi hi hlan chan i nu diarhmun ah, a hlei in khuauk bawi nupi caah a har ngai mi a si. Asi nain, Ni Ceu Nu cu Khrih a zumhnak ah nu raltha ngai ngai arak si. 

3. Ni Ceu Nu cu tipilnak ka ing lai tiah biakhiahnak arak ngei. Hlan ah cun an zumhnak a feh le feh lo, Khrihfa nun ah an i biatak maw biatak lo ti hngalhnak ah thlaruk chung anrak hngahter hna. Cu ti tipilnak in ding ah thlaruk chung a hngah lio a ahcun, zaan an ih kar ah an inn arak kaang. An minung an him fangfang lawng a si, an thilri vialte mei ah arak cam dih. Cu tan ah cun inn 7 arak kaang. Hlan khuahrum bia mi hna ruahnak ah, Ni Ceu Nu nih Khrihfa Pathian a biak caah a cungah an khuahrum a thinhun langhternak a si an ti. Cu tikah an innpa chakthlang mi tampi nih Ni Ceu Nu cu heh tiah an mawhchiat. Nangmah ruangah kan inn a kaang; cu caah ram dang biaknak cu na kaltak i lawki (lai phung) aha kiar than a hau. cu lo ah cun hi nak thil tihnung deuh nih a kan tlunhnawh sual lai tiah an ti. Hi lio hi Ni Ceu Nu caah a har ngai ngai. Cu lio ah cun zumtu a nu hawi hna nih thlacamnak in an bawmh, zumhfek in a um nakhnga thazang an pek. Cu lio thengte ah cun Mang Kio Thang nih: "Kan ngiatnak a sau nawn cang. A tu bantuk innpa chakthlang nih an in mawhhchiatnak le sual an in puhnak hi na tei khawh i fek tein na diar ahcun, na zumhnak hi a hmaan tiah ka hngalh lai" arak a ti. 

4. Ni Ceu Nu cu a zumhnak ah fek tein arak diar taktak i Mang Kio Thang (Ni Ceu Pa) zong cu a nupi (Ni Ceu Nu) thawng in a lung aa thleng i Khrihfa ah a lut ve. Mang Kio Thang cu Paul bantuk in a nun khel aa let mi pa, zumhtlak Khrih hnuzultu pakhat ah aa chuah. A hnu ah Bible Sianginn a kai i 1961 thawk in pastor rian a tuan. Lung Biakinn saknak ah biatak tein thazang arak chuah tu le bochan ngai ngai mi Pathian rian tuantu ah aa chuah. Dr. Johnson te 1966 i Kawlram in anrak dawi hna lio ah Kawlram Khrihfa hi harnak an tong lai i an zumhnak an kaltak sual lai ti anrak phan bik mi a si. Cu lio ah cun Mang Kio Thang nih Dr. Johnson sinah arak chim mi bia cu: "Bawipa, tap hlah, na ngaihchia in na lung zong dong hlah. Zei kan ton zong ah zumhtlak in kan um ko lai. Khrih sinah thih tiang in zumhtlak kan si ko lai." 

5. Hi ti Mang Kio Thang nih zumhawktlak taktak in Pathian aa bochannak cu a nupi, Ni Ceu Nu zumhnak thawng in a si. Ni Ceu Nu cu zumhnak ah nu raltha arak si. 

--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

Chinchiah:

Acunglei capar hi Rev. Dr. Hrang Hlei nih CBCUSA email ah a tialmi le The Hakha Post catialtu Salai Jame Neih Thang tialmi hna tar chihmi an si. Careltu caah lung fian deuhnak ding caah tiah tar chihmi an si. 

        

Chin Miphun "Original Sin"

"Original Sin" timi cu Lai holh cun "Kokek sualnak" ti a si. Kokek sualnak timi sullam cu, "Sualnak ah Adam a tluk ruangah, Adam hrinsor cithlah a simi, minung dihlak Adam sualnak kan i hrawm. Sual cia in hrin kan si" timi zumhnak a si. Hi sualnak in luat hi a rak har tuk caah, Jesuh zong kan Kokek Sualnak ruangah a thihnak a si. Kan mah tein kan luat khawh lo caah Krih a thihnak a si.

Miphun Kokek Sualnak

Minung pumpak nih Original Sin kan ngeih bantuk in, miphun pakhat zong nih, kan i chuahpimi kokek sualnak a um ve. Cu Kokek Sualnak hi, thi le sa in hrin chihmi, chuahpimi le hrin chihmi sualnak a si. Cu sualnak cu a fah (pinh) tuk caah, pumpak, chungkhar, khua, tlang le peng in miphun tiang in, cu sualnak ahcun kan tlu tawn. Hi sualnak hi, thi le sa in a kalmi a si caah, tei awk a har tuk.

Hi sualnak hi, miphun kip nih ngeih a si. Pathian a zummi le Pathian thimmi Israel hmanh nih an ngeihmi sualnak a si. Tahcnunhnak ah, Israel miphun hi hringsortu Jacob cithlah pa (12) chung in a chuakmi an si. Cu phun 12 cu an van karh deuh tikah, phun (tribe) ah an I chuah. Cu tikah pa pakhat chung chuak, unau an si zong an ruat lo. An mah le phun cio kha an tanh ciammam i, phun politics (tribal politics) ah an buai.

Israel miphunpi (national politics) kong nakin, a hme deuhmi, phun politics (tribal politics) ah chan tampi an buai. Cucaah chungchuak khat miphun kha heh tiah rak an rak i tu. Cucaah Assyria le Babylonia sal ah a hnu ahcun an va tang. Cucaah Israel miphun sal an tannak le an rawhnak a muru te cu, phun (tribes) ruangah a si. Cu "tribal politics" te cu, an miphun hrawktu a rak si. Cucaah Jacob fapa 12 nih an hrinmi miphun vialte lakah, Judah phun lawng an tang i, phun 11 cu vawleicung in an ci a mit. Cucu tribal politics nih a chuahpimi theipar chia taktak a si. Israel miphunpi cu, an Original Sin a simi "Tribal politics" nih a rak hloh hna. Sal ah a thlak hna. Miphun 11 a hloh hna.

Chin Miphun Kokek Sualnak Sullam

Chin miphun kokek sualnak timi hi Mirang holh cun, "The Original Sin of the Chin People" ti khawh a si. Chin miphun zong hi, Israel phun 12 bantuk in, phun (tribe) tampi ah kan i then ve. Hihi Israel miphun he kan i lawhnak zong a si i, kan caah thil chia bik zong a si ve. Israel miphun an rak buai bantuk in, kan nih zong hi Chin miphun politics (Chin National Politics) ah buai lo in phun politics (tribal politics) tu ah kan buai peng. Kan miphun hi, mah phun tanh tuknak (tribalism) hi, miphun chungah a kan thenrawitu a si zungzal. Hi phun politics (tribal politics) hi "Chin miphun kokek sualnak" cu a si. Hi kokek sualnak in Chin miphun hi, chan tampi kan luat kho ti lo.

hI kan Kokek Sualnak nih, "thenrawinak" a chuahpi zungzal. Chin miphun Kokek Sualnak hrampi cu,  "holh le tlang" aa dan tukmi a si. Babel Innsang chiatserhnak sangbik hi, Chin miphun nih kan intuar rua tiah ka ruat tawn. Mi tlawmte kan si nain holh phun (53) kan ngei ti a si. Ca le holh aa khatmi kan ngeih lo tik ah, khua khat le khua khat, tlang khat le tlang khat, peng khat le peng khat, kan lung aa hmu kho lo. Rian kan tuan ti kho lo. Kan i theithiam kho lo. Kan i hawikawm kho lo. Cu thil nih a donghnak ahcun thenrawinak a chuahter zungzal. Cucu Chin miphun original sin a si ko.

Kan holh phun a tam tukmi hi miphun dang zong an nih a chuak tawn. A donghnak ahcun zeiti awk a tha lo. Nih lawlaw a hau tawn. Minung cu mah sining te kha a tha bik in aa hmumi kan si. Mah sinak te kha a tanhmi kan si cio caah, kan holh aa dan tukmi ruang ah kan thinlung le sining kan i thenrawi lengmang. Cucu kan Original Sin (Kokek Sualnak) cu a si ko. Hihi nu hrinnak in, kan i chuahpimi a si. Cu thil nih, "Mah" (Self) timi "mah-zawnruahnak" lawngte a chuahpi. A bi tukmi, "Mah holh, mah khua, mah tlang, mah peng, mah phun, mah sining" timi tanhnak kha a chuahpi. A dihdonghnak ahcun cu Kokek Sualnak nih a Chin miphun hi, a kan thluk lengmang.

Krihfa cu kan si. Pathian, Jesuh le Thiang Thlarau zummi kan si. Zumtu tha khan ah kan i ruat cio ko hna. Ram le miphun a daw taktakmi bantuk in bia kan chim tawn hna. Asinain a donghnak taktak i, "mah khua, holh le tlang kong" (MAH) timi kong a phak ahcun, Pathian kan theihnak, Jesuh zultu kan sinak, ram le miphun dawtnak timi kha, a umnak hmanh kan thei ti lo. Kan baimi zaal chiah in kan chiahtak diam tawn. Miphun kan tanhnak zong, a caan a phak cun hawhra tit bantuk in an tii dih i, an lo ko. Cucaah Chin Miphun Original Sin hi cu, a pin kho taktak.

Cu Chin Miphun Original Sin ahcun, kan miphun hi a ningpi in rap ah va a fawih bantuk in kan i fawih tawn. Zeitluk mifim le ram dawtu tiah ruahmi zong, a donghnak ahcun, kan Original Sin ah an tlu than lengmang. Kan Original Sin ahcun Laimi pa zaza an tlu. Politician zong an tlu. Mifim cathiam zong an tlu. Pastors tampi an tlu. Evangelist zong an tlu. Krihfa upa. Nu upa le Mino upa tiang in kan tlu tawn. Hruaitu tluk cang ahcun, mipi cu amahtein (automatic) in an tlu cang.

Cucaah Laimi kan thancho khawhlonak, hawi hnu kan i thlainak, kan si hnga tluk kan si khawhlonak, kan thawn hnga tluk kan thawng khawhlonak, ramdang phanmi kan tam zong ah thazaang kan hlum khawhlonak le thenrawi kan huam tuknak hna hi, Laimi nih kan Original Sin kan tei khawhlo caah a si. Hi kan Original Sin hi, Farasi le Sadusi hna thilnu bantuk a si. Midang cung zong ah a karh i, a bik in mino chung ah a karh than lengmang. Cucaah hi kan Kokek Sualnak nih, pipu chan in a kan thluk, a kan hrawh i, a tu nihin ni Krihfa kan si tiang a kan thluk rih. Sal ah a kan tlaih rih.

Zei Bantuk Rawhnak Dah A Chuahpi Cang?

Hi Chin Miphun Kokek Sualnak nih zei tluk in dah kan miphun chung ah sunghbaunak le rawhralnak a chuahpi cang timi tlawmpal in kan zoh lai. Kan tial cawk lai lo caah biapi deuh kan zoh ta lai.

Chin Miphun Original Sin ruangah Zomi Baptist Convention (ZBC) zong 1995 ah Khuasak khua ah a rak kuai. Kha tluk a liannganmi bupi kha, kan Original Sin ruangah aa cheu phut ko. ZBC a kuaimanmi cu kan miphun caah sunghnak ngan taktak tuanbia pakhat a si. ZBC bantuk bu ngan cu Chin miphun nih dirh ding a fawi ti lo.

Hlan ah Chin State ah college sianginn pakhat zong a rak um lo. College kan pek hna lai tiah Kawl cozah a van kan ti. Nga rawl cuh in a kan cuhter. Tiddim, Falam le Hakha kan i cuh ruang ah, Khaikam ah an chiah. Cu collage cu Khaikam College in, Kalay College ah aa thleng.A hnu ah Sagaing Taing ah ralkap cozah nih an khumh. Sianginn kan sungh lawng siloin Chin State ramri aa thawn i, vawlei acre tam tuk Sagaing Taing ah ah aa cang. Chin miphun kan sung taktak.

Tribalism (phun tanhnak) kan ngeih tuk caah, zeidang zong kan i cuh peng. Hlanlio Socialist chan zongah vanlawngbual kan i cuh i, an rak tuah thai lo. Nihin ni ah, tlang holh zong kan i cuh caah, nihin ni tiang "tlang holh" kan ngei kho rih lo. "Keimah holh si seh" ti kan duh cio ca a si.

Zoh a chia ngaimi cu, ram sifah ruang ah kan si a fak tuk i, cozah nih pekmi paohpaoh kan i cuh. Sianginn zong kan i cuh. Sizung kan i cuh. Khuate sekhan kan i cuh. Hydro electric kan i cuh. Motor lampi kan i cuh. Vanlawngbual kan i cuh. Khualipi sinak kan i cuh. "Min thatnak" kan i cuh. "Power" kan i cuh. Sinak kan i cuh. Kan i cuh lo mi a um lo.

Ka ruat tawn. "Lai Tlang tlangcar ah tilawng dinhnak ka tuah lai" tiah a silo dingpi hmanh khi, Kawl cozah nih kan ti hna sehlaw, kan i cuh rih men lai. Cu tluk cun cuh a huammi miphun kan si.

Kan lungput, nunning le tuahsernak zoh lengmang ah, "Mah" (I) timi rumro in kan kal. "Mah holh le mah tlang, mah khua" ti ahcun, thih kan ngamh. Biatak tein kan cawl nain, "Chin miphun" ca ti ahcun khual bantuk in kan um tawn hna. Cucu miphun pakhat kan lungput ah a si awk a si lo. Kawl cozah hi, hehchet tiah kan sawisel le a dik ko. Zeicatiah Lairam a sertu cu Kawl cozah thiamthiam an si. Laimi nih kan khua le tlang ca ahcun kan pekmi a tam ngai ko nain, Lairam ca timi ahcun kan chuahmi le pekchanhmi a tlawm tuk. Chim awk tuk a um lo.

Cucaah Chin miphun kan rian nganpi cu, "Tribal politics" buainak in chuah i "National politics" ah kan i thial a hau. Mibu riantuannak thapek, mipi caah a thami thim thiam le mi zapi ca thatnak (the common good) hi kan nunpi a herh. Kan mah nih hruaitu le tuanvo latu dirhmun ah kan um lo zongah riantuantu hna dirkamhtu le thazaang petu si a herh. Midang thazaang pek thiam lo le hruaitu dirpi kan thiam hlan chung paoh cu, Laimi cu kan derthawm peng ko lai.

Dod Hmasat Dingmi Ral

Chin miphun nih, "mahte uknak" (Federalism) hna kan duh. Kan hal. Kan uar. Kawl cozah hna kan doh kan i tim. Cucu kan phanh hlan ah, thil a biapimi a muru buainak hi ruah deuh rih kan hau. Thuk deuh in tuak rih kan hau. A taktak ti ahcun, Kawl cozah hna kan doh hlan ah, "Kan Original Sin" tu hi doh hmasat a herh. Hihi kan doh khawh lo ahcun Kawl cu kan doh kho bal hna lai lo. Kan Original Sin hmanh kan doh le hloh khawh lo ahcun, Kawlmi caah doh phu le doh tlak kan si lo. Tei cia kan si. A sung cia kan si.

Socialist chan in lente celhnak, deh chukcho awk le hlen awk men ah a kan ser zungzal. Tu chan tiang zong in nihsawhmi le zei rellomi kan si ko. Kawl nih, fawi tuk in a kan deh khawh. A kan hlen khawh. A chuk a cho ah a kan thui khawh. A ruang cu "Chin miphun hi, tribal politics ah an buai i, National politics ah an buai huam lo" timi kha a kan theih caah a si.

Hihi ruah a hau. Kawl miphun cu miphunpi an si. Mifim an si. Kan chamhbaunak zawn cem a simi "thenrawi a huammi miphun" kan si kha an theih i, cu ka zawn tein "turforh" an van luhter. Chin miphun kha an mah nih doh hau lo in, kan mah le mah a kan dohter. Thil a kan cuhter i, Kawl cozah nih cun "puai zohmi" bantuk in nuam tein a kan zoh men. "Mah cangai khorh in kan ummi le thenrawi kan duh tukmi kha, caan tha lak riangmang in, a phunphun in a kan tuksawh. "Divide and rule" policy kha a kan hman hnawh. Thil pakhat kha "saruh cuh in a kan cuhter" zungzal. A donghnak kan tha a dit tuk hnu ah, zaang dam tein an mah tuah duhmi an tuah peng ko. Cucu U Nu chan in, Ne Win chan in a tu NLD chan tiang a si ko rih.

Laimi hi Kawlram chung lawng ah kan Original Sin i a chuah a si lo. Hi Kokek Sualnak hi, Malaysia zong ah a chuak. Ram thumnak-Europe, Australia, Canada, USA le a dang ram dang- zong ah a chuak. Kan Kokek Sualnak kong a thei baklomi kan fanu le fapa hna zong, an thisa ah kan ronh hna. A thiang tukmi hngakchia kha thinlung chiakha kan pawmter hna. Kan Original Sin thilnu hi, Farasi le Sadusi thilnu nakin a pin deuh. Kan Original Sin hi, a sining zoh lengmang ah "cancer" zawtnak bantuk a si. Zeitluk thlop zong ah a irh than lengmang.

Cucaah kan kalnak kip ah, kan Chin Original Sin hi a puang than tawn. Original Sin nih, kan kalnak kip ah a kan zulh. Ramdang tiang zong in a kan dawi. A kan fuh. Cucaah hmun kip ah, Krihfabu fatete in, kan i thenrawi huam hna. Mibupi ca riantuan kan thiam lo. Bupi in rian kan tuanti kho lo. Bu ngan deuh dirh paoh ah khuai than kan i zuam. Hruaitu zaza kan timi zong, Chin Original Sin ah kan tlu than lengmang i, cucu kan miphun caah sunghnak le dernak ngaingai a si.

Cucaah miphun dang he artlang in kan dirti khawhnak ding le miphunpi i kan i chuah khawhnak ding caahcun, Chin Miphun Kokek Sualnak hi, kan miphun ningpi in kan doh hmasat a hau. Abik in chanthar mino nih doh a herh khun. Chanthar mino nih nan doh lo ahcun, hi Kokek Sualnak nih Chin miphun cu chan tampi sal ah a kan thlak rih lai. Hnu ah a kan thlaiter rih lai.

Pumpak kokek sualnak in khamhnak ding caah Jesuh a thi cang. Nihin ni ah Chin Miphun Kokek sualnak in luatnak ding caah Jesuh a thi ti lai lo. Jesuh thih than awk a um ti lo. Hi Kokek sualnak in kan luat khawhnak ding ahcun, Jesuh a thi than ti lai lo. Nangman le Keimah tu kan thih a hau cang.
Cucu cu "Keimah" (I) timi kha thah hmasat lawnglawng ah, hi Kokek Sualnak sal in kan mipi kan luat kho lai. Chin miphun luatnak ding caah, kan "I" hi kan that kho hna lai maw?