Vailam Tlang

Vailam Tlang sunlawitertu Tipi Hlei donhnak ding hmun

Tuan deuh ahcun, Thantlang Peng ah "Tlang" (Tawngkyaw) timi hi, tlang kua a rak um. Khualhring, Vanzang, Zahnak, Vailam, Bualpeng, Zophei, Zotung, Miram le Lautu ti an si. Pathian nih thlua a kan chuah cio i, tlangkip hi an mah le sining hawih tein thatnak le sunlawinak an ngei cio. An mah le tawk tein, sining tha le rumnak an ngei cio ve hna. Hmunhma dawhdawh le fingtlang thatha zong an um cio i, Pathian thluachuah hi a phunphun tein an dong cio ve hna.  

Hi tlang pakua lak ah, Vailam Tlang hi khua le milu a tlawm bik an si. Khua 7 lawng an um. 2015 ning in, khua min le inn le minung um zat cu a tanglei bantuk in a si:

      Khuamin                       Inn             Milu
1. Tlangrua (A+B)               172              897 
2. Thau   (Sang 2)                162              773
3. Vambai                              82              388
3. Thlualam                           83              386
4. Hmunlipi                         115              550
5. Hriangkhan                      114              673
6. Bungtlang                        119              486

Dihlak Fonh                        847             4153

2015 ning in Vaitlam Tlang ah nu 2052 le pa 2058 an um. Nu le pa an i zat ceu taktak. Hi bantuk tlang hi Lairam ah an har kho men. Vailamtlang ah inn tambik le minung tam bik cu Tlangrua an si. Inn tlawmbik cu Vambai an si. Minung tlawmbik cu Thlualam an si. Hlan lio deuh ah inn tambik le minung tam bik cu Thau an rak si nain, a tu ahcun No.2 ah an tla cang. Hlan lio ah Hriangkhan hi inn le milu tam ah No.2 an si nain, atu ahcun inn tam ah No.4 ah an tla i, milu tam ah No.3 ah an tla. Vailamtlang dirhmun in tuak tikah, Bungtlang hi inn tam ah, No.3 an si nain, minung ah No.5 ah an um ve. Cucu Vailam Tlang minung le innlo theih tlei te an si nak a si. 

Vailamtlang i tlang hna hi, a tam deuh cu chaklei in thlanglei ah an i tlar hna. Cu tlang hna lak ah, minthang bik hna cu Vuichip Tlang, Khin Tlang le Faiceu Tlang thluan hna hi an si. Cu tlang hna karlak ahcun, tiva zong hi chaklei in thlanglei ah an luang hna. 

Tiva minthang deuh cu La-aw, Burphai, Thangse, Sertawk le Hriawh va an si. La-aw le Burphai hi Hmunlipi ram ah an i tong i La-aw timi tiva in thlanglei ah a luang. Hriangkhan khua nitlaklei ah a ummi Thangse tiva cu Hriangkhan khua thlanglei ah La-aw ah a va fawn i, tiva ngan ngaih ah aa chuah. Cu La-aw va cu thlanglei ah a va zuang lengmang i, Boinu tivapi ah a va fawn. Sertawk va cu, Hmanleknakbo thlang in aa semi i, Hriawhva ah aa fawn. Cu Hriawhva cu Ciriang Tupi in aa sem i, Sertawk he an i fonh hnu ah, nitlaklei ah a luang in Bungtlang nitlak chaklei ah Tio Tivapi ah a va fawn ve. 

Kha bantuk in tlangthluan hna zong hi, chaklei in thlanglei ah an i tlar caah le tiva zong chaklei in thlanglei ah an luan caah, Vailamtlang motor lampi hi, tlang a hrawngmi si lo in, tlang kha a cik in a cikmi a si. Tlang kha a tan in a tan caah, lam zong a chukcho ngai. Motor lampi nih hin, tlangthluan an zul hna lo. Saisihchuak lampi nih hin, Thantlang in Tipi tiang hi, tlang hi lampi nih a tan in a tan hna caah, lam hi a chukcho ngai. Horkuang zong tampi a pal. Hmunhma chia zong tam ngai a pal. Zikzek zong khawnmaw ka ah cun a um. Abik in Vuichip Tlang hi a san ngai caah, zikzek in lam an tuah hnu lawng ah tlangpar a phan kho. 

Vailam Tlang hi, Thantlang Peng pumpi tlang kua lakah thlang phun dang te a sinak le tlang dang nih an ngeih khawhlomi sinak tete a ngeihmi a um ve. Cucu Vailam Tlang a sunlawinak min a ngeihnak pakhat a si. A buaktlak in tuak tik ah, tlang dang (8) nih an ngeih khawhlomi sinak tete zong a ngeihmi tampi a um ve. 

Vailam Tlang hi tlang phun dangte a sinak le a sunlawi khunnak cu a tanglei bantuk in a si:-

1. Border trade road minthang Saisihchuak lampi umnak a si. Hi lampi hi, Mirang chan in, U Nu chan in, Socialist Chan in Ralkap Cozah chan in, a tu Democracy chan tiang ah cozah lampi ah thimmi a si. Pyidaungsu Lanmahkyi a si cang. Hihi tlang dang nih an tluk khawhlonak a si. 

Saisihchuak Lampi (Hriangkhan le Ruafiang Kuar kar)

2. Thantlang Peng ah hngatchan a tlak bikmi vanlawngbual "Vuichip Tlang Vanlawngbual" zong hi, Vailam Tlang ah a um. A that khunnak cu hi vanlawngbual hi Saisihchuak lampi kamte ah a um. Hi vanlawngbual nih Vailamtlang sipuazi hi tampi a thathnemter te lai. 

Vuichip Tlang Airport pialnak lam

3. Tlangkhar lam (tawng-khya lan) dawh taktak Ruafiang kuar umnak kan si. Thantlang Peng pumpi tlangkarlak lam vialte ah, Ruafiang kuar tluk in aa dawhmi tlangkarlak lam a um lo. Bangladesh in Mizoram in Lairam ah Mirang ralkap an van kai lio ah, Ruafiang kuar an hmuh bak in, "Hi ka zawn in lam a kal ah a tha cem ko lai" ti an hmuh caah, hi lampi hi an rak thim colh i, nihin ni tiang a fek thai. Pathian khuakhan taktak a si. 

4. Thantlang peng tisor dawh bik Lungmali tisor umnak a si. Lungmali tisor hi, Hriangkhan le Hmunlipi ramri La-aw tiva ah a um. Tourist zoh tlakmi hmunhma a si. Motor lam a pemh cang i, nikhatkhat ahcun Vailam Tlang sipuazi tampi a thantertu ding a si te  lai. Lungmali tili hi nga zong an tam ngaingai caah, tourist zoh ding hrimhrim ah nga zong zuah a herh. 

Thantlang Peng tisor dawh bik pakhat Lungmali Tisor

5. Thantlang khua innlo caah thing tambik cu Vailam Tlang thing a si tiah an ti. Thlualam-Hmunlipi-Vambau le Hriangkhan ram hna hi, Thantlang Peng pumpi ah farthing tambik chuahnak a si. Thantlang Khua inn vialte i thingrua 50% cu Vailam Tlang in a chuakmi farthing in sakmi an si lai tiah micheu nih an tuak (Lairam cu kanan tuak taktak um lo caah fiang te cun theih khawh a si lo).

6. Fahia thing tambiknak tlang a si. Thantlang khua i tungpeh ca an hmanmi Fahia thing tambik cu Vailam Tlang lei in a rami a si an ti. Fahia hi a fek ngai i, Thantlang ahcun tungpeh caah an hman bikmi thing a rak si. 

7. Tupi thatha le tlang minthang Ciriang Tlang, Vuichip Tlang, Khin Tlang le Faiceu Tlang le Thautu umnak a si. Ciriang tlang cu Bual he ramri ah a um i, Thautu cu Zahnak Tlang he ramri ah a um. 

8. Minung tampi cawm khotu ding Lotharawn timi hi, Bungtlang Ram, Tio Tivapi kam ah a um. A vawiei a tha tuk i, pe 3-7 tluk a chah. Acre tam ngai a kau. Hi hmun hi leikuang ah tuah khawh ahcun, Vailam Tlang dihlak hi kum tampi chung, fawi tein a cawm khawh hna lai. Cun Thantlang-Hakha le Sangau-Hnahthial-Lunglei tiang hi anhringso, fu, theihai le eidin phunkip a kuat khawh hna lai ti a si. NLD cozah hruainak in, Saisihchuaklam chuahnak Ralvenbo in Tio le Hriawhva tonnak tiang motor lam cawh ding an timh cang ti a si. Hi lampi a pem tik ahcun Lotharawn hi, Lairam caah thanchonak a petu ding hmun pakhat a si. 

9. Hydro electric tuahnak thatha La-aw le Burphai an um.  Thantlang Peng ah tiva tam tuk a um nain, La-aw le Burphai tluk in, hydro electric tuahnak a remmi le tii a ritmi an um theng lai lo. La-aw ti cu a rit ngaingai. Tibual tha tein tuah ahcun Thantlang khua zong fawi tein mei a pek khawh lai. 

10. Thantlang pengah "mau"  tambiknak cu Bungtlang ram a si. Bungtlang ram mau hna hi kum tam nawn zuah ahcun, Lairam nih kan herhmi cauk vialte hi, a chuahter khawh lai. Cauk sernak sehzung hna chiah khawh ahcun ram le miphun caah thathnemnak a ngei kho ding a si. 

11. Thantlang peng ah ramsa tambiknak cu, Thau ram asi. Ciriang tu ah fung zong a um lai tiah an ruah. A kah zong an rak kah cang. Thau ram cu ahcun Ngengpi, sazuk, ngal, vom, saza, sakhi, sathar, va phunphun, rul phunphun, pawpi le keilai zong an um rih. Vanvuk, vapual, vakok, vazun, vaking, valah, vahui, varit, artau le va phunphun an tam tuk rih. Zawng-ngau phun zong tam tuk a um rih. Thantlang Peng ah pawpi tambiknak cu Thau ram a si lai tiah an ruah. Fur ahcun a neh le nang hi tampi hmuh khawh peng a si rih. 

12. Saram hual tuahnak thatha a um. Thautu, Thau Tlang, Ciriang Tlang le Tlangliam timi hmunhma ah, acre thawng tampi Saram hual tuahnak hmun a um. 

13. Thantlang Peng ah Tourist nih zoh duh bik dingmi "Tio le Tipi tonnak tili" cu Vailam Tlang le Mizoram ramri ah a um. Hi hmun zoh ruah bak in, tourist tampi nih Vailam Tlang an tlawn te lai. India lei cun mi tam tuk an phan cang. 

14. Thantlang Peng ah lung a leng bikmi hmun tiah mi tampi nih ruahmi le phawng dawh bik cu, Thau khualu ah a um. Mirang ral lio ah khua an rak cuanhnak le Lunglei-Darzo-Hakha hman an rak leknak hmun a si. Cucaah cu hmun cu, "Hmanleknakbo" tiah an ti. Tuanbia phurtu hmun pakhat a si.  Hi hmun hi Thautu he aa peh caah, tourist zoh tlak hmunhma dawh a si. Ruakhua nih Thautu cu "Saram hual" caah an hual cang. Hmanleknakbo hrawng cu, lung a leng tuk i, ngaknu tlangval nih a celh in an celhlonak fingtlang dawh a si. 

15. Thantlang Peng ah hlei sau bik a si te dingmi cu Saisihchuak lampi cung, India le Kawlram ramri ah donh a si te lai. Hi hlei hi Kalatan Project he aa peh te dingmi a si caah, Thantlang Peng thanchonak caah hlei sunglawi a si te ding a si. 

Saisihchuak Lampi cung India-Myanmar Ramri hlei donhnak ding hmun

VP Pu Henry Van Thio nih Tipi hlei donhnak ding a zoh lio

16. Thantlang Peng ah tlang pheiphah thabik timi "Nukaitlang" cu Thau le Buntlang kar ah a um. Hi hmun hi khuapi caah a tha tuk i, nikhatkhat ahcun hmunpi zong ah a cang te kho men. Aizawl khuapi pakhat hmanh khi aa tlum kho ding hmunhma a si. 

17. Thantlang Peng ah thing hak bik timi Khangril thing hi Thau le Buntlang ram ah tambik a chuak. Inntung peh ah a tha taktak. Pinkatu bantuk in a hakmi le a fekmi thing pakhat a si. 

18. Thantlang Peng ah "nga" tambik a chuahnak le an

tlaihnak cu Bungtlang ram a si. A ruang cu Tipi, Tio, Hriawh le Saisihva tiva pali an umnak hmun a si caah a si. Bungtlang nakin nga a tamd deuhmi khua Thantlang Peng ah an um lo. 

Border Trade Center ca a si kho te dingmi Buntlang Khuathar

19. Thantlang Peng ah, fu, banhla, theithu, ser, zammir, retei, khanghmui, zawngtah, tiamti, hmathak, lubuk le zeidang thlaihnah a thatnak bik cu Bungtlang ram a si. Sipuazi ca in cin khawh ahcun Thantlang le Sangau khua lianlian hi a pek khawh peng hna lai i, mirum milian ah chuah khawh a si. 

20. Thantlang Peng in Mizoram lei i hei luh hnawh hmasatmi khua vialte lak ah, Sangau hi tangka a tambiknak khua a si. Mizoram tlang sang bik umnak Phawngpi tlang pawng ah a um caah tourist zong tam ngai an ratnak khua a si cang. Sangau hi a lian ngai cang i, hmailei ahcun khuapi (city) ah aa chuah te lai.  Mizoram lei kap ah, Champhai dah ti lo cu Sangau teitu ramri khua an um lo. Tlang dang in a lutmi lam hna nih a va palmi India ramri khua hna hi, Sangau tluk in a thangchomi an um lo. A dang khua hi cu, motor lam a pem hmanh ah sipuazi caah bochan tlak tuk an um hna lo. Hi caah hin, Vailam Tlang hi sipuazi caah, market a kau taktakmi tlang a si. Zeicatiah Sangau-Vanlaiphai-Hnahthial-Lunglei-Saiha-Lawngtlai tiang market kau a ngei. Lairam ah Thantlang-Hakha tiang pehtlaihnak lamsul tha tuk a umnak a si caah, hmailei ahcun Vailam Tlang hi, Thantlang khua sipuazi tungmertu tlang pakhat a si te lai. 

Khuapi pakhat a si te dingmi Sangau Khua

Cucaah Vailam Tlang zong hi, Pathian nih thlua a chuah taktak ve ko. A chung ummi minung zong nih cu thluachuah cu rel i, hman zia thiam ding le kan tlang zohkhenh runven ding hi kan rian a si. Vanlawngbual um tik zong ah a hmang khomi si a herh. Kan tlang i Far thing thatha hna runven le karhter an herh. Kan tiva nga hna, thingkung cung thingkep, ramtang theihai, pangpar dawhdawh hna le kan saram hna zong tha tein dawt le zohkhenh an herh. Kan tiram zong runven zohkhenh le hmailei ah a sunglawimi Vailam Tlang a si khawhnak lai, tlangmi hna zuam a herh. 

---------------------------
Chinchiah

1. Vailamtlang inn le milu cazin hi, 2015 kum ah Kalay University a kaimi Vailam Tlang sianghleirun siangngakchia pawl tlang an tlawn lio i, mulurelnak an tuahmi chung in lakmi a si. Hi bantuk in a kan khawmhsuat piak caah an cungah kan i lawm.