Wednesday, October 31, 2018

Pittsburg Khua Judahmi Nih President Trump An Donh

US ram Pennsylvania Ramkulh ummi Pittsburg khua hi khua dawh ngaingai le khua tha taktak a si. Cu khua ah Judahmi tampi an um. Cu khua Judahmi cu dai tein an um ko hna nain, "Nikhat caan khat ahcun Judahmi thahnawnnak hi kan tong te kho men" tiah an lungthli tein an rak phan ngaimi cu, kan hnu October 27 (Rinni) ah, Judahmi biakinn "Tree of Life Synagogue" ah a chuak taktak cang.

Cu synagogue cu Squirrel Hill borough sang ah a ummi a si. Hi sang hi, Jews (Israel) miphun tambik an umnak sang a si.

Mithat lainawngtu pa hi, Judahmi huatak (anti-Semitism) a ngeimi, Robert Bowers (K.46) cu a si. A kahnak hna meithal hi, AR-15 Assault Rifle le pistol pahnih a si. Hi AR-15 hi USA ah mithahnak ah an hman cemmi riffle a si an ti. Hi pa nih hin, Sabath ni Pathian biami cu a va kah hna i minung 11 a thah hna. Cu  a kah hna hlan ah, mizapi relmi ca (social media) ah Judahmi le miphudang huatralnak kong kha a tialta. Cu Mirang pa nih, "Judahmi vialte hi thah ding ding an si" tiah a au pah, a kah ciammam hna i, biakinn chung cu thisen in a khat ngacha. Hihi, US tuanbia ah Judahmi tambik thahnak an ton a si.

Minung 11 chungah, pakua cu k. 65 nak upa deuh an si; pakhat cu kum 80 fai a si. Pakhat cu 97 a si. Mino an i tel lo. Judah biaknak zong hi an tumchuk ngai ve i, aa pummi hi upa deuh lawngte an si. An tartoi ah a tu bantuk in meithal kahnk in an thih tikah, an ngaihchiat le lungfah a zual taktak.

Judahmi huatnak hi hlanlio chanpi in Europe ah a rak um cang. Judahmi hi an umnak ram kip ah huat an rak tong. A voikhatnak Crusade Ral 1096 in Judahmi huatak a karh i, Crusade ral aa thawknak in AD 1500 kar ah hin, England, France, Austria, Ukraine, Spain le a dang Europe ram in tam taktak an rak dawi hna. Ralpi Pahnihnak lio ah, Hitler nih million paruk renglo a rak thah hna. US zong ah hin, Jews pawl hi an huat ngai hna i, hihi thil pawi taktak a si.

Judahmi huatak hi, a ruang tampi a ummi lak ah, Jesuh thattu an simi zong hi a ruang aa tel. Cun Judahmi hi an fim. An thluak a tha. Ca an thiam. Sipuazi an thiam. An umnak ram kip ah, mi cungcuang an si zungzal. An lungthin aa rual caah, a hlum tein an um i, mi nih an hnahchuah hna i an huat hna. Judahmi huatu hna hi, Krihfa deuh an rak si. Catholic nih an rak huat khun hna. Miphun in chim ahun German cithlah nih an huat khun hna.

Tree of Life Synagogue 
USA tuanbia zoh tik ah, Judahmi a hua cemtu hna hi, Mirang an si. Minak an si theng lo. Cu Mirang pawl cu, Mirang a silomi miphun paoh an huat hna. "America hi Mirang ram a si i, Mirang lawng kan um awk le Mirang nih uk awk a si" an ti. Cu bantuk ruahnak le lungput ngeimi cu USA ah an karh chin lengmang. Cu hna cu "White Supremacist" asilole "White Nationalist movement" timi an si. Tuan deuh lio i, USA ah miphun dang um a duhlomi KKK pawl ruahnak a ngeimi an si.

Hi hna pawl hi, USA ah Mirang an zormi le miphun dang an karhmi ruangah a thinhungmi le Mirang sinak (identity) ven a duhmi an si. US cozah chuahmi milurelnak an tuak tikah 2000 ah hin, USA ah Mirang hi 69% an si i, 2017 ahcun 63% lawng an si cang. 2043 ahcun 50% tang an tum lai ti asi. Mirang kan lo sual lai tiah phannak a ngeih caah, hi Mirang phuntanh pawl hi, US politics ah an tang chin lengmang i, US politics hi a ngan a dam lo chin lengmang.  

Hi hna pawl ruang ah, US ah miphun huatnak le remlonak an karh. Khua tampi ah, hi Mirang pawl hi lam an zul; thingtan le lungtum he an i chawk. KKK bantuk in mei an i van i tihnung taktak in uniform lukhuh rang a zummi an i hruk hna.

An mah a duhlotu pawl zong lam an rak zul ve i, minung vuakdennak, hmaputnak le thihlohnk zong a chuak len cang. Nikum ah Charlottesville, North Carolina ahcun, nu pakhat thihnak tiang in buainak a rak chuak. Cucaah hi Mirang pawl nih, USA ah "political violence" tampi an chuahpi tiah ti  si.

Charlottesville i Mirang Phuntanh pawl lamzulh lio 
Hi White Nationalist pawl hi, 2016 thimnak lio ah Pre. Trump a tanhmi an si. Pre. Trump biachimi le politics i a lungput nih, hi Mirang pawl hi a puarhranter chin lengmang hna ti a si.

Tuan deuh ahcun, President Trump nih, hi Mirang phuhtanh pawl hi, hlawtnak bia a rak chim duh lo. Mi tamtuk nih an ti hnu lawngah, "Nan mah hi, mithat lainawng le misual (evil) nan si" tiah a ka cun a ti hna. Asinain khatlei ah a mah dirkamhtu an si cah, Mirang tanh hleinak lungput a langhnak khi a um than lengmang i, za ah za in a hlaw hna lo tiah an ti. Cucu Judah pawl zong an lung a fahmi a si.

Pre. Trump le First Lady nih hi tin an hnemh ve hna
Hi bantuk in White Supremacist pawl ruang ah, Judahmi huatnak hi a karh khun. 2016 nakin 2017 ah hin Judahmi huatnk hi 57% a karh ti a si. A can ahcun online in an hrocer hna. An thlanlung an hrawh piak hna. An biakinn ah nihsawhak ca a tial; hmanthlak an suai. University le college campus tampi ah Judahmi huatnak ca an tar. Cucaah hi hna pawl ruang ah, Judahmi hi an thin a phang i an ning a ti. Nikhatkhat cu thahnawn kan tong te ko lai tiah an rak i ruah ciami pengmi kha, nai Rinni ah Pittsburg ah a taktak in  van can tik ah, an lungfah le ngaihchiat an celh lo.

Mi an thih zanlei in nihin ni tiang, Tree of Life Synagogue ah thlacamnak an tuah. Nihnihni ah a pakhatnak bik mithi ruak an vui. Pittsburg khuami tampi nih an tuarpi hna. Zunngaihpar tam taktak an rak chiah hna. Ruak thlah ah biakinn tlumlo in an chuak hna.

Phazawngdan an van; thlacam pumhnak le ngaihchiatnak langhternak mi tampi nih an rak tuah. Tah bu in mitthli he thla an cam. Rabbi minthang thang nih, mitthli he bia an chim. A thimi 11 lak ah hin, an bu caah aa pumpe taktakmi upa 3 an I tel I, Rabbi pakhat nih cun, "Suttung pathum nih tutan ah mual a kan liamtak. Kan lungthin cu a kekkuai tuk ko nain, ka rawk lo" tiah a ti.

Hi Judahmi 11 thihnak nih vawleicung hmun kip ah Israelmi hna caah ngaihchiatnak le thinphannak a chuahter. Jerusalem Cabinet meeting ahcun ngaihchiatpinak in an dir i lukhunnak an tuah. Tel Aviv khua ahcun Israel le USA aalan kha an tarti hna i "US le Israel cu kan dirti ko" timi lungkhahnak ca an tar. Vawlei hmunkip ah ngaihchiatnak in thlacamnak an rak tuah cio.

President Trump zong Nihnihni ah Pittsburg cu a va tlawng ve. Asinain, Pittsburg ummi Judahmi hna nih cun rak kan tlawng duh hlah. Na kan tlawn zong ah Pittsburg ummi Jews nih cun kan in WELCOME LO tiah ca an kuat.  Minung 44,000  nih min an thut i, "Pittsburg na rat ahcun kan in welcome lo. Pittsburg he aa hlatnak ah um" tiah an ti. Cu an catialmi ahcun hi tin an langhter:

A liamcia kum thum chung, na biaholh le policies nih White nationalist cawlcanghnak a karhter i, a puarhranter hna. Nangmah pumpak hrimhrim nih, nizan mithat lainawng pa kha, mithalo tiah na ti ko nain, nizan mithah lainawnnak hi, nangmah nih mi thinlung ah na khuhnenh hna caah dingteo (direct) in a chuakmi thil a si.
Kan mah Judahmi lawng hi na ka tinhmi le ralmi kan si lo.  Vunhawng dang pawl, Muslim, LGBTQ (nu-le-pa kemh) pawl le pum tlamtlinglo hi, lungfim tein na ral hna. Nizan mithah lainawnnak hi, kan ram chung ummi mitlwmtuai cungah nangmah nih a voikhatnak na chuahtermi a si lo, a dang zong na rak chuahter bal cang.
Joshua Friedman timi Bend the Arc's Pittsburg hruaitu Jew upa pakhat nih, hitin President Trump nih Pittsburg tlawn aa timhnak kong ah, hitin ca a kuat:

"Fiang tein chim ka duhmi cu, amah (President) cu Pittsburg nih kan cohlang hrimhrim lo. Min-thumi lawng nih an in cohlan lo siloin Pittsburg mi vialte nih kan in cohlang lo.
President Trump, nangmah nih White nationalist (miring phuntanh) pawl kan hlawt hna na ti hlan chung paoh cu, ka in cohlang lo. 
President Trump, miphun hmetuai na ral chung hna le an caah tihnungmi thil na chuahter chung paoh cu Pittsburg in kan in cohlang lo.
President Trump, refugees le mipem huatralnak le dohkalhnak na ngol hlan chung poh cu, Pittsburg in kan in cohlang lo
President Trump, nangmah pumpak hrimhrim nih, mi vialte te kha upathmaizahnak ngei ding in duhdawtnak le democratic policies tein na sehchih hlan chung cu, Pittsburg in kan in cohlang kho lo.
Hruaitu tampi nih White nationalist duhlonak bia tampi ca an tial. President Trump mawhchiatnak bia zong tampi an chim. Pope tiang nih Vatican a umnak inn in ngaichiatnak bia a van chim. "Minung huatnak a karh tuk caah, hi bantuk thil tiang a chuahnak a si" tah a ti ve.

President Trump policy le biachim holhrel le lungput hi, Judahmi ca lawng siloin a dang miphunhme mi kan ca zong ah tih a nung. A ruang cu, Mirang miphun kha hrampi ah chia in politics a tuah caah a si. Hi ruahnak le policy hi thurhnawmmi politics chiakha taktak a si.  


Israel le Jerusalem cu a tanh ngang nain, American ummi Judahmi hruaitu tampi cu President Trump cungah an lung a tling lo. A policy hi America mipi caah a ngan a dam lo tiah an ti. Mipem, refugees, Minak le vunhawng dang a rem hna lo timi hi, an hmuh caah Soros tibantuk mirumrum nih, Pre. Trump hi an doh peng ve.

USA i University lian bik pakat, Ohio State University i can saupi President a tuanmi Judah billionaire, Les Waxner timi Judah mirum zong, naite ah Pre Trump duhlo ruang ah "Republican in a chuak. "President nih a kalpimi ruahnak le policy hi ka duh lo" tiah a ti. Hi pa hi, Republican Party tangka tam taktak a hlumi le dirpitu a rak si tawn. Judahmi hi American politics, sipuazi le fimcawnnak ah a biapi taktakmi an si President caah Israel miphu he huat cu thil thlo ngai a si.

President nih hin, Nikhatni zanlei lawngah Pittsburg tlawn ka tim timi a chim caah, a van a tha kan ti lai. Zeicatiah, lamzultu pawl hi an rak i tim manh lo. Asinain President vanlawng a tum ti an theih bak in, lam an zul ve. A cheu nih, lamlai ah an thu i an kham. Minung zeimawzat an tlaih hna.

President kalnak ding lampi hi tin an kham
President nih aa timh bantuk tein Pittsburg cu a tlawng i, Pittsburg khuami 2,000 fai zong nih, "Kan in welcome lo. Rak ra hlah" tiah an ti bantuk in, lam zulhnak in duhlonak an rak langhter ve. Cu lamzulmi lak ah, ca tampi an tialmi hna cu, "President Trump. Na kut ah thi aa neh" timi a si.

Pittsburg ah mi 2,000 tluk hi tin lam an zul
Tutan Judahmi pawl thisen a luangmi kong ah, Judahmi cu President Trump cungah a lung a fak taktak. Hi thisen a chuakmi hi, nangmah biaholh ruangah a chuakmi a si ti bak in an ti.

Zei thil hmanh va si sehlaw, a suallomi Judahmi minung 11 thisen chuah hi, American Jews pawl caah ngaihchia taktak a si.

Miphun tlawm si chinchap; tar lawngte si chinchap; mibu tlawmte chung in bochanmi minung 11 meithal kut in thih chinchap; cu pinah an ni sunglawi Sabbath Nithiang thengmang i thih chinchap cu, Judahmi caah lung a fak tuk. Ziah Pathian cu khawi dah a um ne? Hi tluk in Bawipa a tanh I Sabbath Nithiang a ulmi cu ziah misualmi pa kut in a khamh ne hna lo?" ti in Pathian zumhnak zong let a fawite mi dirhmun ah an um.
Pathian khuakha lairelnak cu, hi vawleicung kan um lio ahcun theih khawh ding a si lo. Zei bantuk an thisen  chuah zong ah, Judah pawl thisen hi a lakka in a luang lai lo. Zeicatiah Judahmi cu Pathian thimmi miphun an si. Thisen hi, Pathian hmai ah a lakka in a chuak kho lo.

Vawleicung tuanbia ah lainawng hmasat bik, Cain nih a nau Abel a thah lio ah, Bawipa nih Cain sin ah a rak chimmi cu hi tin a si:

"Ngai hmanh! Nangmah nih na chuahmi na nau thisen nih, vawlei in a ka auh lengmang ko" (Gen. 4:10)"

Abel thisen nih Bawipa a auh lengmang bantuk in, hi a thimi Judahmi 11 thisen nih, vawlei in Bawipa an auh lengmang ve ko. Hi a suallomi hna thisen hi a lakka in a luang lai lo.

Pathian nih Cain sin a chimmi bia hi, lehrulchamnak le dantatnak bia si hmanh sehlaw, hi Judah thisen chuakmi tu cu, lehrulchamnak a donghtertu le America ram ah miphun dang kar ah remnak le daihnak a chuahtertu ah, Bawipa nih ser hram ko seh. 

Hi Judahmi 11 thisen luangmi thawng in, America ah miphun dang huatnak tu zor sehlaw, miphun kip kar ah daihnak le remnak a chuahnak tu ah Bawipa nih ser hram ko seh. 

Culoahcun, "America ah, vunhawng dang, miphun hme, refugee le mipem hi, khua kan sa kho hna lai lo" timi phan a um ngaingai!








Wednesday, October 10, 2018

USA Ah Kawlram Refugee Tambik Luhnak Kong

USA ah refugee an luhnak tuanbia zoh tikah biatak tein refugees a lak hna hi, a sau tuk rih lo. An lakmi hna zong hi, an tam tuk ko nain, Europe lei tluk hna cun an la hna lo. An lakmi hna tu hi, tha tein le rem tein an umter ve hna.

US nih refugee a lakmi hna tuanbia zoh tik ah, Koreal Ral (June,1950-July,1953) hrawng hi aa thawknak bik a si. Korean Ral lio ah, Korean mi tlawmpal USA ah an rak zam. Cun America ralkap nih an thitmi hna zong 500 fai an rak lut. Cawmtu ngeilo Korean ngaktah 3,000 tluk hi, 1955-1977 karlak ah an lak hna. Cun Vietnam Ral ruang ah Boat People timi "Vietnam refugee" hna cu, 1975 in USA ah zaam an thawk. 1978 le 1979 ah tambik an rak lut i, 1990 hnu tiang zong an rak lut rih. Cambodia le Loas refugee zong zei maw zat an rak lut ve.

Cun "Cold War" timi "Adaimi raltuknak" lio ah, Communist ram in USA ah minung tam ialte an rak zam. Ralzam tete an tam chin lengmang caah, 1980 ah US Congress nih Refugee Act of 1980 timi an ser. Cu hnu in, USA ah refugee hi ram kip in an rak lut. 1980 in tu chun ni tiang a lutmi hi 3,000,000 tluk an si cang ti a si.

Tuanbia zoh tik ah kum khat le khat hi refugee an luh ning aa zat lo. 1991 in 1995 karlak ah hin kum chiar in refugee 112,000 lengmang hi, USA ah an rak lut. A tam bik cu Soviet Union ram pawl in an rak si. 2001 9/11 hrawkhraltu hna kahnak ruangah thla thum chung Pre. George W. Bush cozah nih refugee luh an rak phih. Hihi ramkip ca ah phih a rak si.

1980 hnu in USA ah ramkip in, refugee an rak lut ko nain, Kawlram mi hi an rak lut lo. Kawlram fefugee hi, India, Thailand, Tuluk ah an rak i taap deuh viar. 1988 ah ralkap cozah nih ram uknak a lak tik zong ah, USA ah Kawlram refugee hi an rak lut lo. An luh hmanh ah, chim tlak lo an si lai. Asylum deuh lawng in an rak lut i, Guam le Saipan tikulh zong in, Kawlram Asylum sawkmi tam ngai an rak phan. Cucu Laimi nih USA lamh biatak te aa thawk a si.

Kawlram refugee hi Pre. George W Bush chan ah, tlawm tete Malaysia in an ra. An rak tam tuk lo. Chim phu tuk an rak si lem lo. Asinain amah chan ah Kawlram refugee lak ding zong hi, thawk a rak si. Amah tuan lio in duhsah tete in an ra hna.

2008 in Bhutanese le Burma ram refugee hna cu USA nih biatak tein an cohlan hna. Cu hnu lawng ah USA luhnak innka hi a rak i ong. Hi bantuk innka aa onnak ding caah, CNF le biainak lei he, vawleilei he Lami hruaitu tampi nih thazaang le thluak an rak chuah. Mah hlan ahcun Guam, Mexico le India tibantuk in an rak lut hna i, an nih cu refugee silo in "asylum" timi cozah tih ruang ah a rak a rak i thupnawkmi (khuhlung) pawl an si.

Hi Burma refugee chung ah hin, Chin, Kachin, Karen, Mon, Rakhine, Shan le Wa an rak i tel. Cu refugee pawl cu Thailand, Malaysia le India in a rami an si hna. Hi chungah Karen le Shan hi Thailand in tam bik an ra i Laimi hi Malay in tam bik an ra.

A tanglei map ah hin, Thailand le Malaysia hrawnghrang i, Refugee camp pawl an si. Thailand ahcun Karen, Mon, Kaya le Shan refugee an rak tam bik. Malay ah Laimi an rak tam bik ve.







A map of Thailand showing the location of Burmese refugee campsSource: Asia Team, DGMQ, CDC.

USA ram i Kawlram mi refugee tuanbia zoh tik ah, President Obama chan ah hin USA ah refugee tam bik an lut. Obama chan ah hin, Kawlram, Bhutan le le Somali Refugee hna hi tam bik an lak hna. 208-2014 kar ah Obama cozah nih Thailand le Malaysia ram ummi, Kawlram refugee 117,000 hi USA ah an luhter hna. Hi chungah Chin Refugees zong USA ah tambik an luh hi a rak si. Pre. Obama hi, Minak le Mirang kahpia a si. Miphun dang deuh ah a tla. Amah hi mi nuntha hrimhrim a rak si. Miphun hme ah aa tel ve caah, miphun hme (minority) nawlngeihnak hi tha a pe a taktak. Amah hruaimi cozah zong hi, "Democracy, human right, civil right, woman right le minority right" timi hi tha a pe tukmi a si caah, ramkip refugee cungah dawtnak le zaangfahnak thinlung a ngeih caah, refugee tam tuk an laknak a si.


Hi Kawlram refugee tambik an luhnak ramkulh hna cu: Texas, New York, Indiana, North Carolina, Georgia, Minnesota, Illinois, Washington, Arizona le Michigan ah an si. Texas ah hin 14.2% an lut I, New York ah 87% le India ah 7.0% an lut ti a si. 

Pre. Obama chan ah hin, Laimi zong USA ah tambik an lut ve. Indiana zong ah tampi an luhnak le nihin ni tiang Indianapolis cu Laimi kan hmunlai (center) le khualipi khan ah can khawhnak a si. Pathian nih hin canrem le can tha hi a kan khan piak tawn i, Obama chan ah hin Refugees huatnak le bawmh duhlonak thilung rak ngei sehlaw, Laimi mah zatzat hi USA ah kan lut hrimhrim lai lo. Amah hi mitha le harnak tuarmi hna cungah zaangfahnak le dawtnak a ngeih tuk caah, refugee cungah cozah policy tha a rak ngei. Amah cozah ruang bak ah, Karen, Kachin le miphun dang zong USA ah tampi an luh khawhnak a si.

A taktak ahcun a tu President Trump chan ah si she law cu, Malaysia in USA ah a rak lutmi Laimi refugee dihlak i 90% cu an reject hna lai. Zeicatiah Malaysia Laimi case tam deuh cu, a derthawm tuk. Cu pinah Pre. Trump cozah cu, "refugee case kha, farih rih bak in an rih hna caah  a si. Cucaah a mah President a chuah cangka in Laimi le ramdangmi he harnak ton colh a si ko. Cucu zapi theih a si. Nihin ni ah, refugee dirhmun hmuh zong a fawi ti lo i, asylum sawk zong a fawi ti lo.

Pre. Obama hi refugee kong ahcun, mi tha hrimhrim a rak si. Amah hruainak chan ah hin, vawleicung ram kip buainak le harsatnak ruangah refugee an karh tuk caah, "2016 Fiscal Year in kum khat ah refugee 85,000 an lak tawnmi kha, 2017 Fiscal Year cun 110,000 kan lak cang hna lai" tiah policy a rak chuahpi hna. Cu tluk tiang cu, harsatnak tuarmi refugee cungah duhdawtnak a rak ngei. 

Asinain January 2017 in President a van tuan cangka in, executive orders a chuah i, 2017 Fiscal Year caah refugee 110,000 lak ding timi kha 50,000 lawng kan lak lai an ti. Ni 120 chung USA ah refugee luh an rak kham. Muslim ram (7)-Syria, Iran, Iraq, Bangladesh, Algeria le Libya-cu an kham hna.

Cun ruah rih a haumi cu, Pre. Obama chan 2016 ah hin, vawlei ramkip in refugee an ra i, a tam bik cu Krihfa an si. Refugee tambik an ratnak ram hna cu atanglei bantuk an si:

(1) Democratic Republic of Congo (16,370)
(2) Syria (12,587)
(3) Burma (12,347)
(4) Iraq (9,880)
(5) Somali (9,020) an si.

2016 hlan deuh kum sawm (10) chung ah USA i refugee tambik a lutmi ram cu Kawlram kan si i, 159,692 kan lut. A va changtu ah Iraq an si  i, 135,643 an si. Cu dirhmun zong zoh tik ah, Pre. Obama hi Kawlram mi kan caahcun, dawtnsk a rak ngei taktak ko timi hi, hmuh khawh tuk a si. Amah ngelcel hi, rak bawi hlah sehlaw, Kawlram zong hi hi tluk rang in aa thleng lo men lai. Daw Aung San Suu Kyi zong hi a rak dirpi tuk i, UNO General Meeting hmanh ah hin, Daw Suu kong le Kawlram democracy kong hi, chim lo in a um bal lo. Cu tluk cun Kawlram hi biapi ah a rak chiah.

Atanglei chart hi, 2008-2014 karlak ah USA i Kawlram refugee lutmi cazin a si. Hihi President Obama chan chung a si. Amah thawng bak in USA ah Kawlram refugee mah zatzat kan luh khawhnak a si timi hi, Laimi le Kawlram refugee paohpaoh nih, kan philh lo le theih zungzal a herh.

Burmese refugee arrivals to United States from Malaysia and Thailand chart

May 4, 2017 ah PRI online ah an tialmi cu hi tin a si: "A liamcia kum 10 chung i, USA refugee lutmi dihlak i, cheuli cheukhat cu Kawlram refugee an si" tiah an ti.

Pre. Obama chan ah hin, cu tluk cun Kawlram refugee hi an rak lak hna i, an rak cohlan hna. Cucu tuanbia ah a ummi a si caah, el awk tha lo mi a si. Cu tluk cun, Obama cozah nih Kawlram refugee hi a rak kan dawt. 

Cu Kawlram fefugee timi ah hin, "Chin" (Laimi) zong kan i tel ve. Laimi zong Obama chan ah, USA ah tam bik kan lut. Tam bik a lutmi miphun zong kan si. Cucaah miphun kip nih, "Abraham an hnahchuah bantuk in a rak kan hnahchuah phah. Cucah kha lilo caan kha, Laimi phun caah caan tha taktak a rak si i, a cheu cu Lainu thit zong a nam in an rak i namnak a si" tiah an ti.

Pathian lei in ruah ahcun, Pathian nih Obama hi Laimi khamhtu ah a rak thlah kan ti khawh ve. Zeica tiah, Kawlram ah Laimi cu sifak santlai lo bik kan si. Ram chiakha bik kan si. A thangcho lo bik kan si. Lairam an um ahcun sersiamnak ding lam a um lo. Kawlram Ramkulh (7) lak ah, sifak bik kan si. Cucu Pathian nih a philh lo i, USA cozah cu Laimi caah Emperor Cyrus Pathian nih rian a fial bang Laimi caah rian a fial ve ko rua. Cuticun Pre. Obama cozah thinlung le nunnak ah, zaanfahnak le dawtnak a ngeihter i, Lai miphun caah US luhnak lam a rak kan on piak.

Cucaah fawi taktak in, Obama cozah chan chung ah, Laimi refugee le a dang Kawlram refugee hna cu, USA ah thawng tampi kan rak lut. Cucaah Obama chan hi USA luhnak caah,  "the Golden chance" a rak si. "Velngeihnak can" a rak si. UNHCR siseh, US cozah siseh, Kawlram refugee cungah vel an rak ngei tuk. Hi caan chung i USA phanmi cu, "Mi vantha taktak chung ah aa telmi an rak si." Hi bantuk velngeihnak can cu Kawlram refugee caah a um kho ti lai lo. Laimi caah "Velngeihnak caan a dih cang."

Laimi cheukhat cu, "Bia kan chim tik le thawngtha kan chim tik ah, kan tuanbia kan philh. Hihi a dik lo i, a phung a si lo. Mi tampi cu a ho President thawng taktak in dah USA kan luh timi hmanh kan i thei ti lo." Pre. Obama hna 666 asi tiah kan ti men. Asinain amah uknak tang ah refugee le Asylum zong kan sawk fawn. Laimi tampi hi, kan chimmi le tuahmi a kaih kho lo. Krihfa zong kan lungput a dik kho hrimhrim lo. A rak kan dawtu le bawmtu kha kan philh hna lawng siloin sawisel le huat rumro in kan i lakmi te hna ruah tik ah, kan lungput hi khuaruahhar taktak a rak si ko." 

Cucaah Laimi refugee dihlak nih kan ruah awk a herhmi cu, biahalnak hna cu: "Laimi hi Malaysia in USA ah zeitindah kan rak luh? Kan case zei tluk in dah a der? Pawm awk tlak kan si maw? UNHCR nih zeitluk in dah a kan dawt? CNF upate zong zeitluk in dah an tan? Malaysia Laimi hruaitu zong zei tluk in dah an rak rak tan? USA i President Obama cozah zong nih zei tluk in dah a kan dawt le a kan zangfah i zumh tlak lo kha a kan pawmhlwm i, USA ah a kan luhter?" timi vialte hi mi tampi nih lungfim tein ruah le tuak setmat hi a herh i, "USA ah Kawlram refugee tam bik luhnak kong" hi kan philh lo le theih zungzal a herh!

---------------------------------------------------------------

Zohchihmi Ca 

1. https://www.pri.org/stories/2017-05-04/biggest-group-refugees-us-christians-myanmar

2. "Our of Myanmar to Thailand and Malaysia" (https://www.cdc.gov/immigrantrefugeehealth/profiles/burmese/population-movements/index.html

Monday, October 1, 2018

Murder Capitals of America

USA hi ram tha, ram nuam le ram zalen taktak a si nain, mithah lainawn a tam tukmi nih hin minung lungthin hi a daihter tuk lo. Kawlram ralkap uk lio i, khawika kan um zong i thin a rak phan i, kan hna a rak ngam lo bantuk in, zan a muih cang hnu ahcun, khawika khua a si zong ah, za ah za in hna a ngam kho lo. 
Zeicatiah hmun kip ah kahnak a um tawn caah a si. A caan ahcun mah umnak inn kam te ah an kah hna. Innchung zong ah chungkhar ning in an thah hna. A caan ah, lamcungah, Mall timi dawr chung ah, night club, sianginn, college le university tiang ah kahnak a um. Sizung le Pathian biaknak hmun biakinn tiang in kahnak a a um. Cucaah khawika hmun paoh hi, kahnak le thihnak hmun khan a si ko.

Kahnak zong a ruang tam tuk a um. Fir, gang, drug, zu le zeidang sualnak ruangah i kah hi a si. A caan ahcun thluak rawk ruang le riah phuah ruang te hna a si. A caan ah nu le tlangval cuhnak ruang zong a si i, nuva then ruang zong ah a si.  
Cucaah USA ah hin za ah za in hna a ngam i, lungthin a dai timi khua hi a um lo men lai. A tlawm deuh le tam deuh lawngte khi a si. A ruang bik cu meithal a tam tukmi le misual mi kut i meithal tam tuk a ummi hi a si. Laimi zong misualmi kut in a thimi kan tam ngai cang nain, mithah lainawn hi zei i a rellomi an tam tuk caah a si ko. 
NeighborhoodScout timi bu nih, 2018 ah USA ram chungah mithah lainawn a tam biknak khualipi (Murder Capital of the America) timi cazin an chuah i, a tanglei khua hna hi mithah lainawn a tam biknak tiah an timi an si. Hihi an tuak tikah khuachung ummi minung zat hawih in tuakmi a si. Khua (25) an thim hna i a tanglei bantuk in an si:
  1. East St. Louis, IL
  2. Chester, PA
  3. Camden, NJ
  4. St. Louis, MO
  5. Gary, IN
  6. West Memphis, AR
  7. Baltimore, MD
  8. Flint, MI
  9. Detroit, MI
  10. New Orleans, LA
  11. Salisbury, NC
  12. Danville, VA
  13. Wilmington, DE
  14. Compton, CA
  15. Newark, NJ
  16. Cleveland, OH
  17. Petersburg, VA
  18. Jackson, MS
  19. Goldsboro, NC
  20. Orlando, FL
  21. Memphis, TN
  22. North Charleston, SC
  23. Elkhart, IN
  24. San Bernardino, CA
  25. Chicago, IL

Hi khua hna hi zoh tik ah, Ramkulh (18) chung ah a ummi khua an si. Ramkulh pakhat ah khua khua (2) aaa telmi hi a tam cem an si i, cu ramkulh hna cu: California, Illinois, Indiana, Michigan, North Carolina le New Jersey hna an si. A dang ramkulh (12) ahcun khua pakhat cio an i tel.  Kan umnak ramkulh Ohio ah hin, Cleveland hi aa tel ve mi a si. Hi khua hi khua chiakha ngaingai a si ve. Tih a nung ngaingaimi khua pakhat a si. 
Hi khua hna hi, a cheu cu an ramkulh ah a lian bik an si lem lo. Cucu thil khuaruahhar ngai a si. A cheu cu Minak le miphun dang nakin, Mirang an tam deuhnak khua an si ko hna. Cu nih a langhtermi cu, hi mithah lainawnnak timi hi, miphun kip sin ah a um ko i, a chuak ko timi kha a langhter. Minak le miphun dang lawng hi, mithat lainawng mi an si lem lo timi kha a fianter i, a cheu cu rum le sifah he aa pehtlai lem lo i, minung thinlung he tu aa pehtlai deuh timi hmuh khawh a si. 
Minung cu lung fim tein le ralring tein um hi kan rian cio a si. Pathian zong bochan a herh i, mah himnak zong hi mah nih ruah le tuak ve a herh. Caan le hmunhma zoh thiam hi himnak caah cun a biapi taktak. Cucaah hi khua hna na kal ahcun hleice tein, cawlcangh thutdirnak ah daithlan lo tein um le ralrin cu thil tha a si! 

Lairam Thanchonak Ding Caah Khua Fonh A Herh

Mirang phungtluk ah, "Rome khuapi hi nikhat ah an sermi a si lo" ti  a si. Rome khua zong nikhat ah an ser lo bantuk in, Nay Pyi Daw sernak ah kum tam nawn an rau lai ti asi. Nay Pyi Daw sak hi zeitik set dah an thawk i zeizat dah a dih timi hi theih khawh asi rih lo. A tlawmbik ah US $4-5 billion an dih lai ti asi. Cozah chimnak ah killi meng 2,700 a kau an ti i, Singapore ram nakin alet (10) a ngan deuh. Nay Pyi Daw sernak ah a tlawm bik kum (7) an rau lai tiah ruah asi. Nihin ni ah aa ser cuahmahmi khua asi ko rih.

Nay Pyi Daw sernak ah, tangka tampi dih in kum tampi a rau. Lairam ah khuapi tam deuh sernak ding caah tangka kan ngeih lo pin ah dawnkhantu dang tampi a um lai i, kum tampi a rau ko lai nain, a "ruahnak" (idea) cu ngeih chung a herh. Lairam ah, khua hlun le khuathar fonh hmanh a har i, "khua dangdang kan fonh lai i khuapi kan ser lai" timi ruahnak (idea) cu a har ko.

Asinain vawleicung tuanbia zoh tikah, fimnak a thancho deuh tik paoh ah, thazaang in pawcawmnak hmun asimi khuate um kha mino nih an duh ti lo i, thluak le thiamnak in pawcawmnaka fawi deuhmi khuapi ah an kai tawn. Cuticun khuate tampi cu an thi i, khuapi ah an i fon hna. Lairam zong ah, lamsul a tha chin lengmang lai, mifim cathiam an chuak chin lengmang lai; mirum an tam chin lengmang lai i, chanthar mino tampi cu khuate um duh ti lo in khuapi ah an lut ziahmah te hna lai.

Khuate in khuapi pemnak hi, Lairam he innpa ram asi mi, Mizoram ah tam ngai kan hmuh. MNF an cawlcangh lio ah, khuate tampi cu khuapi deuh ah an fonh hna. Acheu an mah tein an pem. Cuticun khuate cheukhat cu an zor i, khuapi ah an rak i fonh. Cucaah 1970 kuakap ah khua fapi fa ngai a rak simi Aizawl cu atu ahcun "Mega City" timi khuapi lian taktak ah aa chuah.

Cu tikah sianginn lianlian, sizung lianlian le innlo thatha le dawr lianlian tampi a um i, minung nunnak caah riantian awk tam ngai a um. Kutke thiamnak in, fimnak in, cinthlak in, satil zuat in, taxi le bus mawngh in, dawr tuahnak in, hlasaknak le hmanthlak in tibantuk in a phunphun in cawmnak a rak tam ngaingai. Ram sifak a si caah a tling tinak cu a si lo nain, khuate he epchun ahcun  thathnemnak le thanchonak a let tam tuk a chuak.

Khuate fate in khuapi taktak ah aa chuahmi Aizawl                 
Cun Aizawl-Lunglei-Lawngtlai-Saiha lampi a van pem tik ah, motor lam nih a phaklomi khuate cheukhat cu motor lam awr ah an rak pem. Cuticun khuate an si ko nain khua lian ngai ah an i chuah i, cozah nih tanghra sianginn, sizung, thingram zung, palik sakhan tibantuk a chiah hna i, khua za ngaingai ah an i chuah. Dawr zong an um i, cawtu le zuartu an um tik ahcun duhsah tein khuapi ah an i ser hna. Cuticun Mizoram khua tampi khi, khuapi (city) ti awk a tlak lem lo mi zong khuapi phun tein an um hna. Nunning an sang ngai.

Nihin ni ah USA ah hlan lio ah khua minthang ngaingai a rak simi khuate tampi cu, aphunphung ruangah an chuahtak hna i, robuk khua (museum khua) ah an i chuah. Hi pin zongah khuate tampi cu an chuahtak rih hna lai. Kan umnak Ohio Ramkulh hmanh ah khuate (25) hrawng an chuahtak cang hna i, minung an um ti lo caah mithla khua (ghost town) tiah an ti hna. Hi khua hi an thi dih ko hna. Athimi khua cu nunter khawh asi ti lo. Mithla khua ahcun, innlo thatha zong man ngei ti lo. Zeicatiah a nungmi minung an um ti lo caah asi. Cucu Mirang nih, "Structural crisis" tiah an ti. Khua le inn cu a um nain, hmangtu an um ti lo, Man a ngei ti lo. Zohkhenh kilvennak ca lawng ah tangka a dih cang. Cucaah inn thatha hi an chuahtak ko hna.

Lairam zong ah hin, khuate cheukhat cu an tum ziahmah cang. An karh kho ti lo. Hi pin ah hin, khuapi pem a thatnak an theih chin lengmang lai. Fimcawnnak ah, ngandamnak ah, nun nuamhnak ah, umkalnak ah le pawcawmnak ah an fuh chin lengmang lai i, Lairam khuate tampi cu an tumchuk te lai. Innlo zong zuar khawhlomi le chuahtakmi tampi a um te lai. Cucu khuate tampi nih ruah le tuak chung a hau mi a si.


14371499396_013740152d_k
Cuahtakmi Shawnee khua innlo, Ohio
4) Shawnee
Chuahtakmi Shawnee khua innlo, Ohio

Nihin ni ah, Tuluk zong nih an i buaipi ngaimi cu, khuate lei ah leikuang tuah an huam ti lo mi a si. Khuate ummi cathiammi mino nih, khuate lei i leikuang tuah an huam ti lo i, an nu le pa kha khuapi ah an pemtak hna. Khuate lei tar an thih tikah, cinthlaknak lei ah harnak tampi a chuak. Cucaah lothlo cu fa (2) ngeihnak nawl an pek hna" ti a rak si. South Korea, Japan, India le adang ram thangcho hna ah hin, khuate um cu sipuazi a that lo caah khuapi ah an lut hna i, cuticun "Mega City" timi khuapi lianlian an chuak. Khuapi an lianh deuh tikah, riantuan awk a tam i, pumcawmnak a rak tam deuh.

Kawlram zongah khuate minung tampi cu, Kalaymyo, Monywa, Mandalay le Yangon ah an pem bantuk in, ramkip minung zong hi an rak si pah cio.

Nihin ni Lairam kan thancho lonak a ruang pakhat cu, "Kan khua an fat tukmi le minung tlawm tuk mi" hi asi. Khua fat le minung tlawm ahcun 'lothlawh le leikuang tuah" dah ti lo cu riantuan ding aum ti lo. Lothlawh pin khi cu, khuate ahcun zeihmanh tuah awk a that lo caah, lothlawh pin cu kan tuak kho ti lo. Cucaah "Lopil kan i tha lai lo" timi rumro kan phang. Minung karh kan tih. Cucu laituak in kan tuak i, lothlawh rumro khi kan kanan ah a um caah asi.

Atu chan cu "electronic chan, computer chan, IT chan" ti asi cang i, cu vialte kan hman khawh rih lo hmanh ah, "Cu chan cu kan phan ve cang" ti kha Laimi nih theih hrimhrim a herh. Lotlawh rumro tuaktan lo in, thluak in kan i cawm lai timi ruah chan asi cang.

Nihin ni Lairam sining zoh tikah, kan khua an fa tuk. Minung an tlawm tuk. Ramdang pemvah hnu ahcun khuate innlo le minung an zor chinchin. Acheu cu primary sianginn hmanh chiah awk an tlak ti lo. Motor lam nih thih tiang pal lo dingmi khua hna an um rih. Motor lam cawhpiak ding le an phu fawn lo. Cu bantuk khua hna hmunhter peng ding cu thiltha an si lem lo.

Hi bantuk um hnawh aphu lo mi le cozah zong nih sianginn chiah a phu tilomi khua cu hrawh lawlaw i a pawngkam ummi khuapi deuh ah pem le khua nganmi ser ah a let tam tuk in a tha deuh ding asi. Chuahnak khua chuahtak ka siang lo timi zong hi, miphunpi hna ruahnak ah pakhat te hmanh a um lo. Innhmun, theihai, thlan le thlanlung chuahtak sian lo te hna hi, thancholo taktak thil pakhat an si. Laimi zong miphunpi ruahnak ngeih ziahmah kan herh.

Zeicadah Lairam ah khua lian deuh in ser kan herh? Hihi biatak tein ruah a herh.

Vawleicung khua sining vialte zohchun tikah, khua a lianh deuh paoh chiatnak zong a tam ve ko nain, thatnak tam deuh peng. Khua an lian deuh paoh ah, a tanglei thatnak hi tam deuhdeuh hmuh khawh an si:

1. Khua a lianh deuh paoh ah thluak in cawmnak le thanchonak lam a tam deuh.
2. Rian dang cio tuan i thazaang ngeihchiah i thlennak in nun a fawi deuh.
3. Minung herhhai a tam i, riantuan ding a tam.
4. Thilri chuahtu tu le cawtu dam deuh an um ve.
5. Thilri zuarnak (market) a kau deuh.
6. Motor lampi nih a pal duh deuh i umkalnak a fawi deuh.
7. Cozah nih sizung, sianginn, palik, ralkap tibantuk cozah nih a chiah deuh
8. Rian phunkip a um caah tangka chawkvai a tam deuh
9. Minung nih catang sang phanh le rian hmuh a fawi deuh.
10. Sizung le sakhan a um deuh caah minung ngan a dam deuh.
11. Nunning a sang deuh.
12. Sianginn sang deuh le sizung lian tuah a fawi.
13. Lo tuahnak in dum tuahnak in cawm a fawi deuh i thingram a him deuh.
14. Tii, mei, internet le TV ngeihnak lam a um deuh.
15. Zaang a dam caah nunkhua a sau deuh.
16. Minung i nuamhnak zong a tam deuh
17. Eidin phunkip a um caah awti a nim deuh.
18. Mifimthiam tampi umnak asi fim deuhnak asi.
19. Cintlak le zuatkhalh in pawcawm an tam i, awrti a nim deuh.
20. Innlo tha deuh tangah um khawh asi deuh.

Kan chim cawklomi thatnak tampi a um rih. Cu asi caah, Lairam khua fatete khi chuahtak hna i, lamnaih deuh khuapi ah fonh ding asiloah khuapi chung lawlaw ah luh ding a herh. Asinain in, ahote khua hi chuahtak ding le cuka ah fonh ding timi cu catialtu nih chim khawhmi asi lo.  Asinain hi thil cu amah tein duhsah tein a cang khomi an si. Khua fonh tikah i fahsak ding le kan khua min theng pu seh ti ding asi lo. Motor lam nih a palmi khua, hmunhma a rem deuhnak le sipuazi a that deuhnak khua ah i thial ding tu a biapimi asi.

Laimi hi mah khua chuahtak te khi kan i harh tuk. Cu thil cu kan thanchonak dawntu pakhat asi than. Lairam ah khuapi ser a thatnak cu, Tio khua nih a kan hmuhsak ko. 1993 tiang Tio cu khuate tatkakte a rak si. Innhmun man zong zei arak si lo. Raifanh le zawtfah a tam an ti i, pem hmanh an rak duh lo. A pawng khua tete hmanh nih an rak pem hnawh duh lo. Innlo zong a rak chia taktak. Asinain ramri khua asi; motor nih a van pal, sipuazi a tha i, khuapi ngai pakhat ah aa chuah cang ko. Inn dot (2) man hi, ting 3,500 hna a phan cang. Lairam caahcun Shan Ramkulh i "Tachilate" khua bantuk asi cang.

Tio Khua (Ref. hereandthereness.wordpress.com)
Khuapi ser hi a that ko caah, Lairam khuafa tete hi chuahtak an herh cang. Abik in Falam Peng le Hakha Peng khua fatete hi chuahtak i motor lampi palmi khuapi deuh ah fonh ding an si.

Tahchunhnak ah, Falam Peng khua a cheukhat cu an minh ruangah lungpi ah an fonh hna. Cucu vanchiat lei ah thiltha taktak asi. Nikhatkhat ah Lungpi cu khuapi ah aa chuah lai. Falam he aa peh lai i, khuapi ngaingai ah aa chuah te lai. 2015 i Hakha Peng leimin ruangah, khuate cheukhat an i rawk i, Hakha ah an kaiter hna. Thil tha cu asi lo nain, hi hnu kum 4/5 ahcun thil tha deuh asi lai. Vanchiatnak kha lunglawmhnak tu asi lai.

Cucu zeitindah ka chim hngam? Mizoram i Tipi thlai pawng ummi Fungkah khua zong, a minh caah aa rawk i, Lungpher le Bualpi karlak Siacangkawn ah khua an thialter hna. Siacangkawn cu Sangau-Saiha motor lampi le Vombuk lei in a rami motor lam (3) aa tonnak khua asi. Phawngpi tlang tangah a um. Hmunhma rem ngai asi i, nihin ni ahcun khua nuam ngai ah aa chuah cang. Nikhatkhat ahcun Phawngpi Tlang kai duhmi, tourist tampi an phaknak Tourist khua asi kho. Lungpher-Siacangkawn-Bualpi cu aa peh te lai i, khuapi ngaingai pakhat ah aa chuah kho te dingmi khua pakhat asi cang.

Mizoram tlang sang bik "Phawngpi Tlang"
Cubantuk in Lairam kan pengtlang cio ah khuapi ser a herh. Khuapi sernak ding caahcun khuate tampi hi chuahtak an herh. Khuate kan chuahtak lo paoh ahcun Lairam hi kan than hnga tluk in kan thangcho kho lai lo. Cucaah mifim deuh le hmailei ca khuaruat deuhmi paoh nih cun, kan chuahnak khuatete hi chuahtak i, khuapi fuhpanh hi thil tha a si. Cucu vawleicung thil sining nih a kalpi pengmi a si caah, ,tuan deuh kan chuahtak paoh le tuan deuh ah Lairam a thangcho ding a si.

Tahchunhnak ah, Bungzung hrawnghrang khuatete khi Bungzung ah fonh i khuapi ser ding asi. Khuahhring Tlang ahcun Tlangkhua ah khuapi i ser sehlaw, a chehvel khuafa tete khi i fon hna sehlaw khuapi ngai pakhat an ser lai. Zophei ah Cawngthia tibantuk ah khin khua i fon hna sehlaw khuapi ngai an ser lai. Hnaring hrawnghrang khuate khi Hnaring ah luhter i, khuapi lian ngaingai ser khawh ding asi.

Vaitlamtlang ahcun atu Nukaitlang khua (Buntlang tlakmi) ah khin, Thau, Ruabuk, Bungtlang, Sialam, Hmunhalh, Banawhtlang, Lungpilung le Belhar tibantuk i fon hna sehlaw, City pakhat ah aa chuah colh lai. A fawi cu a fawi lai lo nain, zalh le tha tein timh ahcun a si kho mi a si.

Zahnak Tlang ahcun Lungler ah ser i, Vanzang Tlang ahcun Tlangpi asiloah Farrawn ah ser ding tibantuk in asi hnga. Thantlang le Pawhtawnrawn cu peh i khua kaupi in ser ding a si bantuk in, Hakha-Chuncung-Ramthlo-Lungpi-Falam cu peh i metro khua pakhat ah chuahter ding asi.

"Chin State Ah Khuapi Ser Aherh" ti tikah, Nay Pyi Daw an ser bantuk in tangka thazaang le aa-naa in kan ser lai ti silo in, mah lungtho tein pem ziahmah i ser ding khi chim duhmi asi. Khuate tuk um peng hi pumpak, chungkhar le khua caah thanchonak arak si lo. Kan khua a rawk lai timi zong phan ding asi lo. Lairam chung kan pem paohpaoh ahcun, Lairam ser kha asi ko caah, khuapi pem kha tha kan pek paoh ahcun khuapi cu an mah tein an i ser ziahmah ko lai. Khuapi ser ding vision tu cu Laimi dihlak nih ngeih kan herh.

"Mah khua theng" timi vision kha hlawt i, a remnak hmunhma -Chin State chung-ah kan miphun caah khuapi kan ser lai timi kha, Laimi dihlak kan vision si a herh cang. Zeicatiah Kawlram in, Mizoram in vawleicung khuazakip ah khuapi ser an uar cuahmah lio ah, kannih "mah chuahnak khuafa te ah benh peng" timi hi, chan tiluan he aa tlak ti lo. Lairam ah khuapi kan ser lai timi vision kan ngeih ahcun, hi hnu kum 50 ahcun Lairam ah khua lianmi khuapi tampi a chuak lai i, miphun le ram thanchonak nganpi asi ko lai.

-------------------------------------------A Dih---------------------------------------------





Monday, September 10, 2018

Vawleipumpi Lumnak le Khuacaan Thlennak

Nihin ni ah UNO le Scientist tampi nih an buaipi bikmi cu "Vawleipumpi lumnak nih a chuahtermi  khuacaan thlennak le ralzammi kong" hi a si. Vawleicung scientist sangsang an i ton caan paoh ah "Global warming" hi an buapi bikmi a si zungzal. A ruang cu tu chun i, raltuknak, ralzammi an tam tuknak te hna hi, pawngkam a rawh caah a chuakmi harnak nih a chuahtermi a si an ti caah a si.

Vawleipumpi lumnak timi hi, hmunhma pakhat i khuacaan (local weather) in tuakmi a si lo. Zeicatiah hmunhma pakhat i khuacaan cu, thli a hran ning, ruah a sur ning, vur a tlak ning, khua a dawm ning hawih in aa thleng khomi a si. Vawleipumpi lumnak timi cu, vawleicungpumpi huap in tuakmi a si.

Vawleicung khuacaan tahnak an ser hnu ah, a linh bik kum 10 an thim tik ah, 2007 in 2017 kar nih a linh bik kum an si ti a si. 2015, 2016 le 2017 hi a linh bik kum an si. Hi lakah 2016 hi a lin bik. 2018 zong hi a linh bik kum pakhat ah aa tel lai ti a si. Vawleipumpi lumnak a kai rualrual in, vawleicung khuacan hi a lum chin lengmang i aa thleng thluahmah ve cang.

Vawleipumpi a linh cem kum 10 (Rf. climatecentral.org)
Vawleipumpi a linh bantuk in, USA zong a lin chin lengmang ve. Cucaah California le Colorado lei hna cu tiva ti an car i, tibual zong an zor taktak. Tiva carmi zong tampi a um. Cucu hawhra a tlami a zor caah le khua a hrem tuk caah an si.

US ah hin, Arizona, Nevada, Texas, Florida le California hi a lin bikmi an si. Tahchunhnak ah, June 20, 2017 ah Phoenix cu degree 117 F a rak phan. Arizona State i Bullhead City cu 2017 June 22 ni ah degree 126 F a phan. 2017 kum ah hin, Dallas le Jacksonville hna zong an lin ngai ve. Dallas cu a caan ahcun degree 100 F cung zong a kai ve tawn. 2017 July 28 ah degree 102 F a phan. Hi bantuk a linh caan ahcun Phoenix he, Dallas he vanlawng zong an zuanter lo ni a rak um len.

Ohio zong a lin chin lengmang. Ohio khuacaan zoh bak in vawleipumpi hi a lum chin lengmang timi hmuh khawh a si. Hawhra a tlawm chin lengmang. Khuasik caan a tawi deuh ngai cang. Khuasik tlak a har deuh cang. Falls timi thinghnah tilh lio caan ah, thinghnah an an hrin ning a sau chin lengmang i, thinghnah tilh hi a tlai deuh chin lengmang. Cucaah cinthlak caan a sau chin lengmang. Cucu a thatnak pakhat cu a um ve. Hlan deuh ahcun May thla chuakka hrawng lawngah thingram bir hram an i thawk. Pangpar par hram an i thawk i, a tu ahcun April thla chuakka ah thingram an hring tuk cang. Pangpar zong an par thluahmah cang. Hlan ah May 15 ah cinthlak thawk a si i, a tu ahcun April thla canceu cun cinthlak thawk khawh a si pah tawn.

Khuaruahhar a simi cu, February 20, 2017 Columbus linh ning cu degree 73(F) a si. A cheu sang ahcun degree 77 (F) a phan. Ohio ahcun June thla chuahka tiang khi, "Aircon" thlah a hau lo nain, ni thum chung cu February ah aircon thlah a rak hau. Tu zarh (September 4-5) ah a linh ngai caah Columbus School District ummi sianginn 110 cu an khar hna. Acheu cu aircon a um lo caah a si. Ohio i kum 20 khua ka sak chung ah a lum tuk ruangah September ah sianginn an khar ka thei bal lo i February ah aircon chuah hau in a lum zong ka thei bal lo.


California lampi cung i ram meikang nih a kanghmi motor hna
Vawleipumpi lumnak nih a chuahpi cuahmahmi le chuahpi te dingmi hna cu:

(1) Ramtang mei kanghnak
(2) Thlicia tam deuh le fak deuhdeuh
(3) Tornado tam deuhdeuh le fak deuhdeuh
(4) Ruah sur tuknak le tilian
(5) A cheu hmun ah khuahremnak (drought)
(6) Thingram thihnak
(7) Riliti kainak (rising sea level)
(8) Tlang tiva, cerh carnak
(9) Tlangcung tibual carnak
(10) Cinthlakmi rawhralnak (thei, eidin le thlaikheu rawhnak) le eidin harnak
(11) Saram le minung caah zawtfah langrai karhnak

Atu lio bak ah a chuahpi cuahmahmi cu "rili ti a kai ngaimi le ram mei kanghnak" hi tihnung bikmi an si. AD 2100 ahcun rili ti hi pe 6 a kai lai tiah an ti. Cu tikah rili tikulh ram tam nawn cu chuahtak an hau lai i, Miami Beach tibantuk hna cu an rawk lai ti a si. A tu lio kan vawleipumpi ah, tikhal tlang lianlian an ti cuahmah i rilikam khua hna le tikulh tampi cu harnak an tong chin lengmang. Thlichia (hurricane, tornado, typhoon, cyclone tbk) zong an tam chin lengmang.

Hi chungah a tu lio ah a buai bikmi cu, ramtang mei kangmi a si. Europe, USA, Canada ah tam taktak a kang cuahmah. Lairam zong hi, mei kan i ralrin bak a hau. Kan nih le bang cu inn a pinh tuk i, a kangh taktak ahcun a kan hlawm viar kho ding a si.

Hlan ah a dai ngai tiah ruahmi Europe ram hmanh hi a lin tuk cang i, mei kangh a tam chin lengmang. Naite ah Sweden in a kan tlawngmi Pu Za Vung nih, "Sweden zong ram mei a kang tuk le thla kan campi ve u" tiah kan biakinn ah thlacam a cah. Norway zong ah tam ngai a kang. Tu kum July le August thla ah, Greek ram meikang ruangah minung 91 an thi i minung 176 renglo fak ngai in hma an pu. Inn 2,000 renglo a kang i, minung zamnak an ngeih lo caah tibual chung ah an zam.

A dai ngai ah ruahmi, Germany hna zong tu kum cu a linh tuk caah Ralpi Pahnih lio i Hitler nih a rak sakmi vawleitang inn ah mi tampi an i dor ti a si. Irael ram zong a liamcia kum ah mei kanghnak an tong i, sunghbaunak tampi an huah. Australia te hna zong hi kum fatin in mei kangh fak ngaingai an tuar lengmang.


British Columbia Fire (Canada)
A dai ngai tiah ruahmi Canada ram zong degree 104(F) tiang a lin. A linh tuk caah a tu lio ah, ram tangmei hi hmun 560 ah  kangh lio a si. April 1, in atu tiang ah hin British Columbia timi ramkulh ah hin voi 1,823 a kang cang. Tupi thatha le Thingkung thatha, million in a kangh caah sungh taktak a si. 2017 ah Canada ah voi 1,216 mei a kang i, nikum he epchun ah cun tu kum cu a tam tuk deuh ti a si. Tangka million tam tuk man an sung cang. Nihin ni ah, mei kanghnak in meng 100 hlatnak, Vancouver cu thli a hnomh tuk caah, "thaw hmanh dawp khawh a si lo" an ti. Lentecelh hmanh hi, innchung lawng ah an celhter hna.

USA zong mei kangh a zual chin lengmang. California cu a rocar tuk caah 2017 ah mei 9,133 a kang. Thingram acres 1,381,405 a rak kang. California tuanbia ah meikangh fak bik voi (5) hi 2017 chung ah a cang ti a si. California hi USA ah a rum bik ramkulh a si. Innlo man a fak tuk. Hi bantuk in mei a kangh lengmang ahcun, hi hnu kum 20-50 kar ahcun rum lei ah Texas nih a tei te khawh men.

Atu zong ah California chaklei kap ah Delta Fire timi a kang cuahmah, Acre 40,903 a kang cang. Hi pin ah zeizat dah a kang rih te lai? Nizan zan khat lawng ah acre 4,000 tluk a kang manh. Delta Fire ruang ah, Mexico in Canada tiang a kalmi Highway I-5 hi meng 45 chung an khar. Cu ruang hmanh ah, USA le Canada le Mexico cozah an sungh dingmi hi million thawng tam ngai a si cang lai. Motor zong tampi lam ah an i taap thup ko. Meihmittu 2,000 nih mei an hmih lio a si.


Hell mei bantuk a simi Delta Fire (Ref. kiem-TV.com)

2018 chung ah hin California lawng ah voi 6,004 mei a kang cang i, acre 1,435,263 (5,008.30 square km) a kangh cang. Atu Delta Fire hi an tuak chih rih lo. Minung 8 a kangh hna. Mendocino Complex Fire tiah an timi hmun hi a kau bik a kangmi hmun a si i, acres 459,000 a kangh i USA meikang tuanbia ah a kau bik a kanghmi a si. Inn 8,800 hi a zapite asiloah zeimawzat a kangh hna. Riantuannak innlo 329 a kangh chih.

Mei hmihnak caah $1.066 billion a dih i, meiruangah a zapite rawhralnak a chuahpimi he $2.566 billion man sunghnak a chuahpi cang ti a si. Delta Fire nih a kanghmi man an tuak kho rih lo. Mei kangh ning a fah tuk caah le meizik a ran tuk caah "tornado" timi thli bantuk in meizik a chuak i, cu meizik cu a ran tuk ah hin, suimilam pakhat ah meng 143 tluk rang in aa zi ti a si. A cheu meizik cu pe 300 sang a kai ti a si. Mi pakhat nih motor an mawngh lio ah, high way cung ah a van kangh hnawh hna i tih a nun tuk caah, "Hell mei bak a si ko" tiah a ti.

Hi vialte innlo, motor le ram a kanghmi a hrampi buainak cu "vaweleipumpi lumnak a san chinmi ruang le minung tampi kha USA nitlaklei ah an pem i mei kangh a fawi ngai nak hmun ah innlo an khuar caah a si" tiah an ti. Mirang zong hi an mak tuk. "Mei kangh a tam, lihninh a tam, ti a lian, thli a tam" timi an theih ko zongah an duh phawt ahcun innsak hi an hrial lo. Cucaah harnak an ton khunnak a si tawn.


2017 California ram meikang nih khua a kangh lio
Hi bantuk in kan vawleipumpi a linh a karhnak a ruang bik cu, sehzung, motor, tlanglawng, tilawng, aircon le zeidang meikhu kip nih a chuahtermi Carbon Dioxide (CO2) ruang bik ah a si. Pathian thil ser ning ah hin, vawlei cung thilri hna hi, an mah le mah i mersan i, ruang te le ningcang te um ding hi a rak si ko. Asinain minung tuahsernak nih Pathian thil sermi hi an i rawk tawn.

Pathian nih thil a ser tik ah, hi tin a ser. Carbon Dioxide hi thingkung ramkung dawp ding in a rak ser. Thinkung nih minung le saram herhmi Oxygen kha a chuah than ve. Minung kan karh i, innlo, leikuang, dumhau, lamsul le khuaram sersiamnak caah thingkung tam tuk an hau i, Carbon Dioxide dawptu a tlawm chin lengmang. Khalei ah minung kan karh caah minung caah a herhmi sehzung le motor phunphai khu kha a tam chin lengmang i, kan vancung a sannak pi ah khin Carbon Dioxide cu aa tap (trap) i, vawlei a lutmi lumnak kha, ni a linh tikah innchung a pitmi a lumnak a karh bantuk in, vawleipumpi kha puanzual tuam in a tuam i, a lumnak a kainak a si ti a si.

Cucaah vawleipumpi lum zorternak ding caah, sehzung khu, motor, tlanglawng, vanlawng, tilawng le zeh khu tlawmter deuh le a herh. A herh tuk lo ahcun motor zong mawnghlo in, ke le cycle umkal zong hman a hau. Cun mei duah lo ding le meikhu tam tuk chuah lo cio kan herh. Kan umnak khua le ram cio ah thingkung tampi cin kan herh. Cuti kan tuah cio ahcun, kan vawlei khuacaan hi tampi kan remh khawh ko lai timi ruahchannnak a um.

Asinain pumpak lawng cun a si kho lo. Cozah nih biatak tein policy in a chiah lawng ah a tlam a tling kho ding a si. Abik in thli hnawmtam tambik chuahtu Tuluk, USA, India, Russia, Japan le Brazil tibantuk hna nih an thumh hrimhrim a herh. A pawi ngaimi cu, Carbon Dioxide tambik a chuahtu ram pakhat USA hna nih, Paris Agreement hna i aa tellomi cu vawleicungpumpi caah thil pawi taktak a si.

Thli a hnomhtertu sehzung meikhu
EU nih cun, vawleipumpi lumtertu dat (emission) hi 2030 ahcun 40% tiang kan thumh lai an ti. Cu tluk in EU nih khua an ruah lio ah, USA nih "Paris Agreement in kan chuak" a timi cu, a mak in a mak lawlaw. "Hruh dang lawng, fim dang lawng" an ti bang, ram fim ciocio zong an hruhnak le fimnak aa lo lo. Hmailei a ra laimi chan tampi caah vision an ngeihmi aa thlau taktak. 

EU le a dang ramthangcho vialte nih, Carbon Dioxide thumh ding an ti lio le Tuluk le India hman nih min an thut lio caan ah, US cu thli thurhnawm hi,  a karh tu in karhter aa tim. Lungmeihol zong tam chinchin in chuah ding an ti. Hlan cozah nih thli thianternak policy an ngeihmi vialte zong an hrawh pah dih ngawt cang. Hi tining tein a kal ahcun, USA hi "thli le tii" (air and water) kha an hnawm lai i, minung zawtnak a tam deuh lai i nunkhua zong a tawi deuh kho mi a si. Zeicatiah minung nunnak ah, "a thiangmi tii le thli dawp" hi a rak biapi tuk.

California Department of Forestry and Fire Protection lei zong nih an ram a kangh tukmi a ruang bik pakhat cu "vawleipumpi lumnak a kai tuk ruang le a rocar tuk ruang ah a si" tiah an ti lio ah, kan President Donald Trump nih cun, vawleipumpi a lum chin lengmang timi hi, "phuah cawpmi lih" (hoax) a si a ti i, tha an pe lo taktak.

Vawleicung pumpi hruaitu bantuk a simi US President hna nih, scientist pawl chimmi bia ngai lo in, a mah duhmi bia paoh ningcanglo le tuaktan lo in a chimmi zong hi thil pawi taktak le rawhralnak chuahpitu bia pakhat a si. Hmeilei techin fapar chan tiang in khua a ruat lo i, hi bantuk hruaitu hi ram an hruaimi hi thil pawi ngaingai a si. 

Cucaah, vawleipumpi a lum chin lengmangmi duhnak ding caah, UNO hruainak in tuahmi Paris khua UNO climate meeting i hnatlaknak-Paris Agreement- timi hmanh in US cu an chuak. Obama chan ah tel ding an rak timi kha an hrawh than. Cu zong cu thil pawi taktak a si. 

Paris Agreement ah hin, UNO member vialte nih min an thut dih i, vawleipumpi ah USA lawnglawng a chuakmi a si. A sual tuk kan timi, Syia le North Korea hmanh nih min an thutmi thil in, USA chuah timi cu, thil khuaruahhar a si. Hi bantuk lungput le ruahnak a ngeimi hruaitu hi cu, USA caah tha hmanh sehlaw vawleipumpi caahcun a tha hrimhrim lo. Hi bantuk hruaitu cu "vawleipumpi caah zo hchunh tlak hruaitu cu a si hrimhrim lo." Cucaah Ramdang hruaitu he zong an i rem lo phah. Hi policy hi cu president dang an chuah ahcun an thlen thiamthiam te lai. Zeicatiah hawi a zawng lomi policy cu caan sau a nguh bal lo.  
Paris Agreement min thumi le thulomi hna (2015)
A taktak le a ngaingai tiah cun, UNO pi hmanh hi, thil tha lei ah US President nih hruai ding a si nain, nihin ni ah a mah tu hawi zawng lo in a um tikah, thil pawi taktak a si. Cucaah atu kan president chan ah hin USA hi ramdang nih an upat ti lo. President tlin duh ruang rumro hna i, scientist chimmi heh tiah va doh le Ramdang he hawizawng lo um zong thil thalo taktak a si. 

Pathian nih minung a ka ser tik ah, "Adam cu Eden zum zohkhenhtu ah ser" (Gen 2) bantuk in, kan vawleipumpi sermi thil zohkhenh ding ah, minung hi tuano a kan pek. Kan i tlaknak ram cio ah a kan chiah caah, kan ram cio zohkhenh ding hi tuanvo kan ngei. A bik in Krihfa hi tuanvo kan ngei khun. 

"Ka lawng in Pathian, Pathian" ti tung i, Pathian sermi thil "thingram le pawngkam zohkhenhnak zong biapi in ruah lo in, sipuazi le tangka lawngte kong a ruatmi hruaitu cu, hruaitu tha an si lo." Pathian a thei taktakmi nih cun, "Minung thlarau kong zong an ruat i, Pathian kut chuak sermi thil vialte hi an upat i zohkhenh an duh zungzal." Ram hruaitu nih, tangka le sipuazi lei lawng biapi ah chiah i khatlei ah pawngkam runvennak tha an pek lo ahcun, khatlei ah sunghnak tam tuk a rak chuak ve than i, hmailei ca pi tiang in tuak ahcun, miakmi nakin sunghmi a let in a tam deuh te lai lai timi ruah chung khawh a si.

Hi bantuk in vawleicung pumpi lumnak dohnak ding caah, USA hna aa tel lo tik ah thil pawi taktak a si. Zeicatiah amah hi thli a hnomhtertu bik ram pakhat a si ve. USA hna aa tel ve lo ahcun, vawleipumpi khuacaan cu thatlei nakin chiatlei a panh kho mi a si. Kan mah chan chung hmanh ah hin, thil tampi chiatnak lei ah aa kal kho. A bik in ramtang meikangh, tilian, thlichia hran hna hi kan tong chin lengmang kho men i, cu thil hna nih nangmah le keimah lila zong harnak a kan pe lai timi cu a ho nih dah a chim khawh rua hnga?
                     
    -------------------------------------------------------------

Zohchihmi ca hna

1. https://www.cbsnews.com/news/delta-fire-redding-california-shuts-major-freeway-burns-some-rigs-crisp/

2. California Wild Fire (www.wikepedia.org)


View image on Twitter
3. Paris Agreement hi, vawleicung Khuacaan a lum chin lengmangmi kong he pehtlai in, UNO hruainak in vawleicung scientist le politicians tampi tel in, Japan ram Tokyo khua ah an tuahmi Tokyo Protocol timi I a pehpar a si. Paris Agreement hi, November 2016 in UNO nih a taktak in zulh cio ding in an hnatlakmi a si.

Nihin ni ah, vawleicung ah independent ram 197 a um. Hi chung ah UN member hi 193 an um. Palestine le Vatican hi UNO ah Permanent observers an si. Cu hna rel chih in ram 195 khan an chiah hna. A dang ram pahnih-Kosovo hi ram 111 nih an theihngalh i, Taiwan hi ram 22 nih an theihhngalh ve. Hi vialte tel in ram 197 an tinak a si.

Hi UNO tuahmi United Nation Convention on Climate Change ah hin, ram 197 chung ah hin 195 nih min an thut. Obama chan ah USA zong nih a rak thut ve. Nicaragua le Syria lawng nih an rak thu lo.

Nicaragua nih thut duhlonak cu, "Thli a hnomhtertu bik a simi ram pical hna nih biatak tein an tuah an I timh lo caah ka lung a tling lo" a ti caah a rak thu duh lo. Syria cu ramchung kahnak fak tuk um caah a thut lo mi a si.

Obama nih Paris Agreement cu min a rak thut nain, Pre. Trump nih a duh lo caah, 2017 ah an chuak than. 2017 ah Syria le Nigragua nih an thut than, USA lawng a tu lio ah min thu lo mi a si. Ram sual tuk ah ruahmi-North Korea le Syria-hmanh nih min an thutmi UNO Paris Agreement ah US tello cu, tuanbia a chia tuk hringhran.

Hnatlakmi an va zulh tal zulh lo tal le an va tuah tal, tuah lo tal ah, UNO pi nih tuahmi i US aa tel lo timi cu, "Ningzak zong a si. Zochia zong a si. Thil dawh lo taktak le hawi zawn lo khi a si ko." US President Trump hi a mawh tuk tiah ka ruat. 


Hmurhuh Huh Lo Ruangah February Ahcun 500,000 An Thi Kho

Covid-19 zawtnak U.S a phanh ka tein CDC doctors le scientists le NIAID (National Institute of Allergy and Infectious Diseases) director Dr....