Thursday, March 7, 2019

Vawleipumpi Lumnak 99.9999% Cu Minung Ruangah A Si

Pathian nih minung hi kan umnak kan Eden Dum a simi vawleicung zohkhenh ding ah a kan ser. Adam cu Eden Dum zohkhenhtu ah ser a rak si nain, Eden Dum le vawleipi chiatserhnak chuahpitu a rak si bang, tu chan minung hi kan Eden Dum a simi vawleipumpi hrawktu ah mawhphurh bikmi number pakhatnak ah kan i chuah ve cang. 
Naite ah scientist nih vawlei pumpi lumnak kong an hlathlaimi ah ca an tialmi cu, "vawleipumpi lumnak hi 99.9999% cu minung tuahsernak nih a chuahpimi thil ruangah ah a si" an ti. Hi tining tein kan kal ahcun, vawleipumpi lumnak ruangah minung dongh caan hi a phan kho ti a si.
Vawleipumpi lumnak ti tikah, hmunhma pakhat khuacaan lawng khan cun tah awk a tha lo. Zeicatiah, hmunhma pakhat khuacaan cu North Pole timi vawleipumpi a cunglei a kihnak in thli a rak hrangmi le thlanglei a lumnak in thli a rak hrangmi hawih in khuacaan a kihlum aa thlen khawh caah a si. Vawleipumpi lumnak timi cu, vawleicung pumpi huap lumnak khi a si.
Minung nih vawleitang chuakmi meiti, lungmeihol le kokek dat (gas) te hna ruangah le meikhu kan chuahtermi phunkip in, carbon dioxide (CO2) kha kan chuah. Cu carbon dioxide cu vawleipumpi a cunglei ah an kai. A cheu rili ah an lut. CO2 cu vawl vawleipumpi a lumtertu bik le rili zong a va hnomhtamhtertu bik thil a si. CO2 hi zehzung in tambik a chuak.
Vawleicung ah tihnung taktakmi CO2 tambik a chuahtu ram hna cu Tuluk, USA, India, Russia, Japan, South Korea, Iran, Canada le EU ram (28) hna an si. EU ram vialte lakah Germany hi tambik a chuahtu a si. Tuluk lawng nih hin, 28.21% le USA nih 15.99% an chuah. Cucaah vawleipumpi lumnak tambik a chuahtertu cu mirum ram pawl an si caah, an mah hi tuanvo an ngei. Mawhphurh bik dingmi cu hi ram rum pawl an si. 
Mah bantuk sehzung nih Carbon Dioxide an chuahter
Cu vawleipumpi lumnak kong hlathlaitu Lawrence Livermore National Laboratory i hruaitu le catialtu Benjamin Santer nih "Scientist nih vawleipumpi lumnak a ruang an theilo timi hi a diklomi a si. A ruang kan theih dih ko" tiah a ti.
"Minung nih vawleipumpi lumnak kan chuahter lo timi cu, cheu million pakhat ah cheu pakhat te khi a si kho men lai" tiah a ti. A fiang bakmi cu carbon tam tuk kan chuahtermi hi thumh hrimhrim a hau tiah a ti.  Cu dah ti lo cu, vawleipumpi lumnak hi thumh khawh ding a si lo tiah an ti.

Vawleipumpi lumnak kong hlathlainak ah catial bawmtu, Stephen Po-Chedley nih cun, "A liamcia kum 40 chung i satellite hmanthlak zoh bak ah, vawleipumpi hi a lin chin lengmang timi a fiang tuk. Cucaah cu ti thil a cangmi cu zeirel lo le daithlang in kan um awk a si ti lo" tiah a ti ve.

2018 ah Yale Program on Climate Change Communication nih an hmuhmi cu, American 62% nih cun "Vawleipumpi lumnak hi minung kan cawlcanghnak nih a chuahpimi a si" tiah an ti. Cucu a liamcia kum (5) lio ahcun 47% lawng nih an rak ti i, a ti tu an tam deuh chin lengmang.
United Nation hruaimi International Panel of Climate Change nih 2013 ah ca an chuahmi ah minung ruangah vawleipumpi a lum chin lengmang tiah 95% nih cun an ti. Cu an tialmi ca ah, 1983-2012 karlak kum 30 chung hi, vawlei a cunglei kap vancung hi kum 1,400 chungah a lum bik kum a si tiah an ti.

Vawleipumpi lumnak nih vawleicung khuacaan kha a hrawh i a thlen cang. A cheu hmun ah a lin tuk; a cheu ah a kik tuk; a cheu ah ruah a sur tuk; a cheu ah khua a hrem tuk; a cheu hmunah a daam tuk i a cin tuk lio ah a cheu ah a rocar tuk i mei a kang. A cheu hmun ah ti a lian i, a cheu hmunhma ah tiva an reu. A cheu hmun ah vur a tla tuk i, a cheu hmun vur tlaknak ah vur tla lo in a um. Cuticun vawleicung ah khuacaan nincanlonak hi a chuak chin lengmang cang.


Pacific Rili cung tikulh ti nih a phum caah an chuahtak cangmi
Hi lak ah a pawi bikmi cu, rili ti a kaimi a si. Kum 2000 hnu in kum 9  chung ah rili ti hi lehmah 2.4 a kai cang i, Pacific Rilipi cung minung umnak tikulh 8 cu rilipi ti nih a phum cang hna. Indian Rilipi ummi Maldives ram zong a phun chin lengmang. Atlantic Rilipi cung tikulh zong a hrawh pah ziahmah cang hna. 

Hi hnu kum 50 ahcun Pacific Rili cung tikulh ram fa tete cu tampi an rawk lai ti a si. A tu lio ah an umnak a rawh tuk cang caah, ngaihchia lungrethei ngai in an um cang. Zaangfak tatkak an si. An ram a rawh tikah zeitin dah an si te hna lai timi ruah ah, lungrethei taktak an si ko.


Rili ti nih a hrawh cuahmahmi Marshall Tikulh ram

Pacific Rili nih a hrawh cuahmahmi tikulh pakhat
Vawleipumpi lumnak ruangah, rili cung tikulh lawng siloin, rilikam khua zong tam ngai an rawk cang i, inn man zong a tum ngaingai cang. Hi pin zongah an rak rawk chin lengmang lai ti a si.  

Tahchunhnak ah Florida ummi Miami Beach i inntha tha hi rili in pe 4 lawng an sang. Florida kam rili ti hi kum khat 3.4 mm a thang. Cucaah Miami Beah khua hi, hi hnu kum 350 ahcun rili tang ah a pil cang lai ti a si. U.S zong nih rili ti a kaimi cun an i veng kho hlei lo. Asinain Florida ummi na si zongah, na thinphang hlah. Hi hnu kum 350 ahcun na thi ko cang lai.

Asinain tu chun ni ah, USA ram pumpi ah, rilikam ummi State 17 hna cu tampi sunghnak an tong cuahmah. Rilikam inn man hi an tla ngai cang. A ruang cu rili tilet thomi a sang chin lengmang i, hlan lio i  inn man fakfak a rak simi kha a tu ahcun insurance man a kai i, minung nih an caw duh ti lo i, inn man an tum tuk cang. Liamcia kum 12 chung ah rilikam ramkulh a simi hna hi inn man tamtuk an sung cang. Tambik an sunghnak hna cu Florida ah 5.4 billions; New Jersey ah 4.5 billions le New York ah 1.3 billion a si ti a si. Hi pin ah a tla chin lengmang lai. US zong hi, rili ti a kaimi in an luat hlei lai lo. 

Hi bantuk in thil a can cuahmah caah, vawleipumpi lumnak timi hi "mithla" kong caih bantuk si ti lo in, mit nih a hmuhmi le minung nih ton cuahmah cangmi rawhralnak a si caah, vawleicung minung dihlak nih biatak tein ruah le tuak a hau cang. Kan umnak cio in, kan vawleicung dawt ding le techin fapar chan tampi ca tiang a nguh ding in vawlei kilven kan hau. Cu ti a siloahcun, "Minung lila nih vawleicung minung hi donghter khawh a si ko."

Hi vawleipumpi lumnak a chuahtertu ah, nang le kei zong kan i tel ve. Meikhu le motor khu kan chuahtermi le air-conditioning kan hmanmi hmanh in, vawleipumpi lumnak dat hi tampi kan chuahter ve. Cucaah kan vawlei remh ding hi, tuanvo kan ngei ve.  

Cu kan tuanvo cu zei dah a si tiah, rumnak lawng ruat lo in, Carbon Dioxide tlawm deuh in chuah; carbon dioxide a dawptu thingkung ramkung tampi in cin le thingram dawt hi a si ko. Thingkung tampi kan cin i, thingram kan dawt ahcun kan vawleipumpi lumnak hi tampi kan tumter khawhmi a si caah, nang le kei zong thingram dawt ding hi kan tuanvo a si. Kan zapi tein kan tan lo ahcun, ni khat can khat ahcun vawleipumpi lumnak ruang ah, vawleicung minung can hi a dong kho ko!



Florida rilikam lam rili ti kaimi nih a hrawhmi
Florida rilikam inn thatha rili ti nih a kai hnawh hna

U.S Pacific Rilikam innlo cheukhat cu rili ti nih a hrawh cang


-----------------
Chinchiah
1. Tam deuh theih na duh ahcun, mah website ah rel ding si lai.

99.9999 percent chance we're the cause of global warming, study says

https://www.msn.com/en-us/weather/topstories/999999-percent-chance-were-the-cause-of-global-warming-study-says/ar-BBU7EEc?ocid=spartandhp



Monday, March 4, 2019

Ni Khat Thatnak Pakhat Tuah

Rome khuapi hmanh khi ni nikhat ah an sa lo ti a si. Nikhat ah thil tha tam tuk tuah ding timh zong ah a har kho men. Cucaah nikhat ah thil tha tampi tuah kan duh zong ah kan tuah khawh lo ahcun, thil tha pakhat te tal hi tuah kho u sih law, kan thih tiang ahcun minung pakhat nih thil tha tam tuk kan tuah khawh lai.

Kan ngakchiat lio ah Kawlca kan rak cawng. Cu Kawlca i catawite an tialmi cu, nihin ni tiang ka nunnak ah ka philh kho lo. Cucu zeidang a si lo. "Nikhat ah thatnak pakhat va tuah" (Kawng-hmuh ta-phuh neh-sin pioh) ti a si. Hihi biatak tein ruah le tuak ahcun tuah khawh lo dingmi a si lo. Tuan khawh dingmi a si ko. Kan duh le duh lo, kan i timh le timhlo tu khi a si.

"Thil tha tuah" ti tik ah hin a kau kho tuk. Chungkhar in, sang le khua in, tlang le peng in, ram le miphun ca tiang tuah khawh a si. Laimi phun ca in, Kawlram le vawleicung miphun kip vialte caah tuah khawh tawk in tuah khawh a si. A cakmi le a ti kho nih cun, thil tha kau deuh le tampi an tuah khawh ko lai. A dermi zong nih mah le sining tawk tein tuah khawh ding a tampi ve fawn. Umkal khawhlo zongah um hmun tein, phone chonh, text kuat le thlacam piaknak te zong in thatnak tuah khawh a si. Cucu a thahnem tukmi thil tha le thil dawh an si ko. Cucu mizaw le tar hmanh nih um hmun tein tuah khawh a si.

Thil tha tuah ding hi, a tam kho tuk. Sifak santlailo, ngaktah buangro, hmeinu hmeipa, innlo ngeilo, mizawfak, zuding saei, khualtlung zohkhenh, ngaihchiami hnemh, bawmh herhmi bomh, a tapmi sin ah va tah ve le a lawmmi sin va lomh ve, ti in chim cawk lo tiang in thatnak tuah ding a tam tuk. Kan chim in kan tial cawk lai lo. Ngeihchiah chawva le thazaang in thatnak kan tuah khawhlo hmanh ah, "hmurka le thinlung" in thatnak tuah khawh an rak si ko. Mi thinlung a zawmi damter le thinlung a dermi lomhter hmanh khi tangka fangkhat chuah lo in, a rak biapi tukmi thil tha tuah an rak si. A sivuami remnak tuah; nuva aa thenmi va fonhtonh le ral aa tumi ram le miphun khar ah "daihnak" ser tiang in, thil tha tuah ding hi a kau tuk hringhran.

Thil hi chikhat tuah ah tampi tuah cu a tha nain zapi zaran caah a fawi lo. Mirang hla ah, "One day at a time" tiah an ti bang, thil hi harsa tuk in tuak lo in ni khat ah ah voi khat tein ruat u sih law, caan sau tik ahcun tampi kan tuah ko lai. Ni khat ah thil tha tampi tuah tim lo in, pakhatte tauh tu khi sehchih bak u sih law,  kum khat  ah thil tha "voi 365" kan tuah khawh lai. Kum hra ahcun 3650 a si lai. Kum 20 ahcun 7300 a si lai. Kum 40 na nun rih ahcun thil tha 14,600 na tuah lai. A tam in a tam tuk. Thil tha tuahmmi vialte hi, Bible nih a kan cawnpiak ning te cun a lakka an si lai lo. Vancung ah chaw khawn timi hi, tangka lawng silo in thi tha tuaahmi viale zong hi, vancung ah kan i  khawn thanmi a si.

Jesuh nih zultu pawl a cahmi hna cu, "Mesiah zultu nan si ruangah mi nih ti hrai khat zong an in pek hna ahcun cu hna cu laksawng hmulo in an um lai lo" tiah a ti hna (Mark 9:41).  Pathian le Jesuh zumhnak ruangah tuahmi thil fate a si zong ah, "Tikik hrai khat hmanh hi a lak a si lai lo" tiah Jesuh kamhmi a si. Cucaah Krihfa kan si caah, thiltha kan tuah tik ah Pathian le Jesuh kan zumhnak ruangah thil tha kan tuah dingmi kha a hrampi a si ding tu a herhmi a si. Thil tha kan tuah ahcun theipar tha kan hmuh lai timi zong zumh le ruahchan a herh ve.

Cucaah minung kan nun chung poahpaoh cu, thil tha tuah hi kan rian a si. Kan chuah chan a si. Cucu Pathian nih a kan ser chan zong a si. Krihfa i kan lungput, ziaza le mission zong a si awk hrimhrim a si. Jesuh nih, zumtu paohpaoh midang caah "Vawlei ah cite le mei bantuk in ceu ding" ding le thil tha tuah ding kha a kan fial. "Thil tha nan tuahmi kha an hmuh lai i, vancung khua i  a ummi nan Pa kha an thangthat lai" (Matt 5:17). Mi nih vancung khua ummi kan Pathian an thangthat khawhnak hnga ding caah thil tha tuah hi kan herh taktak.

Ruah dingmi cu, "Kan nun chung paoh cu, thil tha tuah hi a tlai tuk cang" timi a um lo. A tu bak te ah thawk khawh a si. Tu zan in thawk khawh a si. Thaizing in thawk khawh a si. Ruah dingmi belte cu, "A tu bak thawk a herh." Zeicatiah tu zanlei, thaizing in ka thawk te lai timi cu, a fiang lo. Na phanh lai le phanh lai lo a fiang lo. Kan nunnak hi kan ukmi le theih khawhmi a silo caah, second pakhat zong hi hmailei kong paoh cu a fiang lo. Kan nunnak hna hi, minmei le khuadawm bantuk an si caah, thil tha tuahnak ah a tu (now) timi a herh.

Cucaah thil tha tuah hi a tu bak ah thawk a hau. Thil tha cu kan tuah ahcun tuah a si ko. Tuah lo cun ni le thla a liammi nih a kan liampi i, kum 100 nun zongah thil tha pakhat hmanh tuah lo in thih khawh a si ve. Kawlca kan rak cawnmi te kha ka ruat tawn. A tuahtu hi an rak fim tuk.

"Kawnghmuh ta-khuh neh-sin pioh" timi cu kan rak cawn lio ah, ka rak rel sawhsawh ko. Ka hung upat tik ahcun tuah khawh ahcun a tha tukmi pei a si hi, tiah ka fiang i "Zingka ka thawh ka tein midang caah zei thil tha dah ka tuah lai?" timi khi ka ruat tawn (Hi ka zawn ah, ka tuah khawh tinak cu a si hrimhrim lo. Ka zuam. Ka ruat ka ti duhnak a si).

Tuahnak caan tha ka ngeih i ka tuah khawh ahcun tuah ka zuam. Cucaah khawika ka kalnak paoh ah, choir cawn maw? Hlaremh maw? Mithi topi maw? Thlancawh maw? Ruak put maw? Mibomhchanh maw? Ngaihchia lungkuaimi va hnemh maw?" tibantuk kha tuah ka zuam tawn. Zeicatiah nikhat ah thatnak pakhat te kan tuah ahcun "kan mah caah lunglomhnak" bak a si ko.

Tuanbia pakhatte ka van chim lai. Nai Polar Vortex an timi khuasik lio ah khan, kan biakinn ah ka kal. Khua cu a sik tuk. Vur cu a tla ngai nain lam khamtu taktak cu a si lo. Kan biakinn kam ah tlanglawng lampi a um. Cu tlanglawng lam cu kan biakinn lam Doherty Road nih a pal. Cu ni cu tlanglawng a kal. Tuai 160 a sau i, a rau taktak. Kan inn hmai motor lam cu tlanglawng nih a kham hna le motor tam taktak an i tlar. A cheu cu an hngak kho ti lo i mernak thalo ah an i mer. Kan area ah an lut i, an kir than hna. Sau ngai hnu ah, tlanglawng cu a liam i, motor cu an kal thluahmah hna i, an dih cang.

Motor pakhat cu lam lai bak ah a dir peng ko. Khatlei a rami zong nih an lanhtak. A hnulei in a rami zong nih an hrial i an lanhtak. Lam kikuai ka a si. Tlanglawng lam lonhka bakte a si fawn. Tlanglawng lam a van lonhmi nih khulrang deuh in mawngh sual ahcun fak taktak in suk colhnak ding hmun ah motor cu a dir ko. A hmailei in tlanglawng lam cung a van kaimi motor nih an pah hrulh tawn. Ka zoh i thin a phang tuk. Khua nih le a sik tuk fawn.

"Mah khi motor khi zeidah a tuah hnga? Hi khuasik lakah ziah kal lo in lam ah a dir peng ko hnga? Driver teh a um maw um lo hme? Driver khi aa hngilh maw a si? Lungtur zong in thih khawh a si tung? Thikai zong in lungfim lo in um khawh a si tung?" tiah ka ti i, khuasik lakah ka ke in ka va tli. Motor cu khatlei khatlei ka kut in ka kham hna i, motor cu ka va tlik hnawh. Ka van zoh cu, drover cu minak nu a si. Mitkuh thaw taktak in a rak i hngilh ko.

Motor rami cu ka kut in ka kham hna. Mirang nu nih a van ka tlik hnawh ve. A innkhar cu ka van bengh i, ka van thangh. A lau tuk ning cu a mit cu kau taktak in a van i au i, "Ka lawm tuk. Na ka nunh" tiah a ti. Mah kha motor kha sau deuh um sehlaw, motor dang nih a hmailei in an pah khawhmi a si. Motor dang nih cun an dir i a kan zoh lulh ko. Pakhat le bang cu, a rak tli i, "Zei dah bomh a haumi um maw?" tiah a rak ka hal. Thil sining ka chimh i, a kir than. Cucu thil fate a si nain, motor chung in aa hngilhmi ca ahcun nunnak hmanh a liam khomi thil in luatnak khi a rak si.

Cu ni ah thil tha dang zong ka tuahmi a um len ko lai nain, a ho dah a si ti zong ka theihlomi lamcung aa hngilhmi nu ka va thanghmi cu, ka philh kho lo. Amah zong nih a thih tiang a philh kho lai lo. Kan thih tiang zong kan i hmu ti lo men lai. A hngalh zong kan i hgnal fawn lo men ko lai. Asinain cucu zeitikhmanh ah ka phih khawh lo ding thil tha pakhat ka tuahmi a si. Cu bantuk cu mi tampi nih tuah khawhmi a si cio ko i tuannak can a rem le a um ahcun kan tuah ding a si.

Cu thil cu "Ni khat ah thatnak pakhat tuah" cu a si ko. Cu ni ah thil tha dang tampi ka tuah men ko lai nain, minung dang caah thil tha tuah khawh a sunglawi khun. A biapi khun. Zeicatiah "nikhat thil tha pakhat tuahnak nih, mah ca le midang caah lunglawmhnak nganpi a chuahpi caah a si.

Cucaah kan kut in maw, kan ke in maw, kan hmurka in maw, phaisa le chawva in maw, tha le zaang in maw, midang caah nikhat thil tha pakhat tuah hi, i zuam kho hna u sih law kan nunchung ahchun thil tha tam tuk kan tuah lai. Cucu vancung khua ah chawkhawn a si caaah, "Ni khat ah thatnak pakhat tuah" hi Krihfami dihlak nih kan i tinhmi si a herh. Tu chun in kan tuah ahcun, kum vui tu chun ni ahcun a tlawmbik thil tha voi 365 kan tuah te ko lai.

-------------------

Camp
Dallas-Forthworth International Airport
Dallas, TX
March 4, 2019


Wednesday, February 27, 2019

Hruaitu Kong Ah Mifimmi Hna Roling Bia

Mifim cu thil sining an rak thei. Minung sining le thinlung zong an rak thei. Mi nih thil an hmuh ning, an tuak ning le an tuahning zong an rak thei. An mifim hawi kong zong an thei i, hruaitu tha le hruaitu chia kong zong an rak thei. A tanglei chimmi bia hna hi, mifimmi nih khua an ruahmi le an chimmi bia an si. A bik in hruaitu tha caah an chimmi bia sunglawi an si.

Laica in leh awk a har tuk caah le a thawtnak a lo sual lai ti ka phan caah an mah Mirang ca ning tein ka tar ve ko. A khawmsuatu hi Kevin Kruse a si. Hi hna hi keimah pumpak zong thazaang a ka pe tukmi biafang hna an si i, cucaah midang ca zong ah thazaang petu an si theu lai timi ruahchannak he ka van tarmi an si.

Hruaitu dihlak nih hi mifim hna bia hi, fian ahcun zaang der lio caan zong ah thawnnak hmuh khawh a si. Cun hruaitu nih a ngeih dingmi lungput, ruahnak le hruaimi nih a ngeih tawnmi lungput le sining zong tha tein an langhter caah, tha tein fian le nunpi khawh ahcun hruaitu zong hruaitu thawng si khawh a si i, ngaihchiatnak le harsatnak ton caan zong ah thazaang tampi lak khawhnak bia thatha an si. Cucaah hruaitu nih rel, theih le chinchiah a tlakmi an si hna.

                                  Hruaitu Kongah Mifim Bia Sunglawi 100

1. A leader is best when people barely know he exists, when his work is done, his aim fulfilled, they will say: we did it ourselves. —Lao Tzu
2. Where there is no vision, the people perish. —Proverbs 29:18
3. I must follow the people. Am I not their leader? —Benjamin Disraeli
4. You manage things; you lead people. —Rear Admiral Grace Murray Hopper

5. The first responsibility of a leader is to define reality. The last is to say thank you. In between, the leader is a servant. —Max DePree
6. Leadership is the capacity to translate vision into reality. —Warren Bennis
7. Lead me, follow me, or get out of my way. — General George Patton
8. Before you are a leader, success is all about growing yourself. When you become a leader, success is all about growing others. —Jack Welch
9. A leader is a dealer in hope.-Napoleon Bonaparte
11. A leader is one who knows the way, goes the way, and shows the way. —John Maxwell
12. My own definition of leadership is this: The capacity and the will to rally men and women to a common purpose and the character which inspires confidence. —General Montgomery
13. Leadership is lifting a person's vision to high sights, the raising of a person's performance to a higher standard, the building of a personality beyond its normal limitations. —Peter Drucker
14. Never doubt that a small group of thoughtful, concerned citizens can change world. Indeed it is the only thing that ever has. —Margaret Mead
15. The nation will find it very hard to look up to the leaders who are keeping their ears to the ground. —Sir Winston Churchill
16. The most dangerous leadership myth is that leaders are born-that there is a genetic factor to leadership. That's nonsense; in fact, the opposite is true. Leaders are made rather than born. —Warren Bennis
17. To command is to serve, nothing more and nothing less. —Andre Malraux
18. He who has never learned to obey cannot be a good commander. —Aristotle
19. Become the kind of leader that people would follow voluntarily; even if you had no title or position. —Brian Tracy
20. I start with the premise that the function of leadership is to produce more leaders, not more followers. —Ralph Nader
21. Effective leadership is not about making speeches or being liked; leadership is defined by results not attributes. —Peter Drucker
22. Anyone can hold the helm when the sea is calm. —Publilius Syrus
23. A great person attracts great people and knows how to hold them together. —Johann Wolfgang Von Goethe
24. The best executive is the one who has sense enough to pick good men to do what he wants done, and self-restraint enough to keep from meddling with them while they do it. —Theodore Roosevelt
25. Leadership is influence. —John C. Maxwell
26. You don't lead by pointing and telling people some place to go. You lead by going to that place and making a case. —Ken Kesey
27. When I give a minister an order, I leave it to him to find the means to carry it out. —Napoleon Bonaparte
28. Men make history and not the other way around. In periods where there is no leadership, society stands still. Progress occurs when courageous, skillful leaders seize the opportunity to change things for the better. —Harry S. Truman
29. People buy into the leader before they buy into the vision. —John Maxwell
30. So much of what we call management consists in making it difficult for people to work. —Peter Drucker
31. The art of leadership is saying no, not saying yes. It is very easy to say yes. —Tony Blair
32. The very essence of leadership is that you have to have a vision. It's got to be a vision you articulate clearly and forcefully on every occasion. You can't blow an uncertain trumpet. —Reverend Theodore Hesburgh
33. The key to successful leadership today is influence, not authority. —Kenneth Blanchard
34. A good general not only sees the way to victory; he also knows when victory is impossible. —Polybius
35. A great leader's courage to fulfill his vision comes from passion, not position. —John Maxwell
36. A leader takes people where they want to go. A great leader takes people where they don't necessarily want to go, but ought to be. —Rosalynn Carter
37. The challenge of leadership is to be strong, but not rude; be kind, but not weak; be bold, but not bully; be thoughtful, but not lazy; be humble, but not timid; be proud, but not arrogant; have humor, but without folly. —Jim Rohn
38. Outstanding leaders go out of their way to boost the self-esteem of their personnel. If people believe in themselves, it's amazing what they can accomplish. —Sam Walton
39. A true leader has the confidence to stand alone, the courage to make tough decisions, and the compassion to listen to the needs of others. He does not set out to be a leader, but becomes one by the equality of his actions and the integrity of his intent. —Douglas MacArthur
40. A ruler should be slow to punish and swift to reward. —Ovid
41. No man will make a great leader who wants to do it all himself, or to get all the credit for doing it. —Andrew Carnegie
42. Leadership is the art of getting someone else to do something you want done because he wants to do it. —General Dwight Eisenhower
43. The leader has to be practical and a realist yet must talk the language of the visionary and the idealist. —Eric Hoffer
44. Leaders think and talk about the solutions. Followers think and talk about the problems. —Brian Tracy
45. A man who wants to lead the orchestra must turn his back on the crowd. —Max Lucado
46. Never tell people how to do things. Tell them what to do and they will surprise you with their ingenuity. —General George Patton
47. As we look ahead into the next century, leaders will be those who empower others. —Bill Gates
48. All of the great leaders have had one characteristic in common: it was the willingness to confront unequivocally the major anxiety of their people in their time. This, and not much else, is the essence of leadership. —John Kenneth Galbraith
49. Do what you feel in your heart to be right–for you’ll be criticized anyway. —Eleanor Roosevelt
50. Don't necessarily avoid sharp edges. Occasionally they are necessary to leadership. —Donald Rumsfeld
51. Education is the mother of leadership. —Wendell Willkie
52. Effective leadership is putting first things first. Effective management is discipline, carrying it out. —Stephen Covey
53. Great leaders are almost always great simplifiers, who can cut through argument, debate, and doubt to offer a solution everybody can understand. —General Colin Powell
54. Great leaders are not defined by the absence of weakness, but rather by the presence of clear strengths. —John Zenger
55. He who has great power should use it lightly. —Seneca
56. He who has learned how to obey will know how to command. —Solon
57. I am reminded how hollow the label of leadership sometimes is and how heroic followership can be. —Warren Bennis
58. I cannot give you the formula for success, but I can give you the formula for failure, which is: Try to please everybody. —Herbert Swope
59. If one is lucky, a solitary fantasy can totally transform one million realities. —Maya Angelou
60. If you would not be forgotten, as soon as you are dead and rotten, either write things worth reading, or do things worth the writing. —Benjamin Franklin
61. If your actions inspire others to dream more, learn more, do more and become more, you are a leader. —John Quincy Adams
62. In matters of style, swim with the current; in matters of principle, stand like a rock. —Thomas Jefferson
63. It is absurd that a man should rule others, who cannot rule himself. —Latin Proverb
64. It is better to lead from behind and to put others in front, especially when you celebrate victory when nice things occur. You take the front line when there is danger. Then people will appreciate your leadership. —Nelson Mandela
65. Lead and inspire people. Don’t try to manage and manipulate people. Inventories can be managed but people must be led. —Ross Perot
66. Leaders aren't born, they are made. And they are made just like anything else, through hard work. And that's the price we'll have to pay to achieve that goal, or any goal. —Vince Lombardi
67. Leaders must be close enough to relate to others, but far enough ahead to motivate them. —John C. Maxwell
68. Leadership and learning are indispensable to each other. —John F. Kennedy
69. Leadership cannot just go along to get along. Leadership must meet the moral challenge of the day. —Jesse Jackson
70. Leadership does not always wear the harness of compromise. —Woodrow Wilson
71. Leadership is a potent combination of strategy and character. But if you must be without one, be without the strategy. —Norman Schwarzkopf
72. Leadership is solving problems. The day soldiers stop bringing you their problems is the day you have stopped leading them. They have either lost confidence that you can help or concluded you do not care. Either case is a failure of leadership. —Colin Powell
73. Leadership is the key to 99 percent of all successful efforts. —Erskine Bowles
74. Leadership is unlocking people's potential to become better. —Bill Bradley
75. Management is about arranging and telling. Leadership is about nurturing and enhancing. —Tom Peters
76. Management is efficiency in climbing the ladder of success; leadership determines whether the ladder is leaning against the right wall. —Stephen Covey
77. Never give an order that can't be obeyed. —General Douglas MacArthur
78. No man is good enough to govern another man without that other's consent. —Abraham Lincoln
79. What you do has far greater impact than what you say. —Stephen Covey
80. Not the cry, but the flight of a wild duck, leads the flock to fly and follow. —Chinese Proverb
81. One of the tests of leadership is the ability to recognize a problem before it becomes an emergency. —Arnold Glasow
82. The final test of a leader is that he leaves behind him in other men, the conviction and the will to carry on. —Walter Lippman
83. The greatest leaders mobilize others by coalescing people around a shared vision. —Ken Blanchard
84. The growth and development of people is the highest calling of leadership. —Harvey Firestone
85. To do great things is difficult; but to command great things is more difficult. —Friedrich Nietzsche
86. To have long term success as a coach or in any position of leadership, you have to be obsessed in some way. —Pat Riley
87. True leadership lies in guiding others to success. In ensuring that everyone is performing at their best, doing the work they are pledged to do and doing it well. —Bill Owens
88. We live in a society obsessed with public opinion. But leadership has never been about popularity. —Marco Rubio
89. Whatever you are, be a good one. —Abraham Lincoln
90. You gain strength, courage and confidence by every experience in which you really stop to look fear in the face. You must do the thing you think you cannot do. —Eleanor Roosevelt
91. A competent leader can get efficient service from poor troops, while on the contrary an incapable leader can demoralize the best of troops. —John J Pershing
92. A good leader is a person who takes a little more than his share of the blame and a little less than his share of the credit. —John Maxwell
93. There are three essentials to leadership: humility, clarity and courage. —Fuchan Yuan
94. I am endlessly fascinated that playing football is considered a training ground for leadership, but raising children isn't. —Dee Dee Myers
95. A cowardly leader is the most dangerous of men. —Stephen King
96. My responsibility is getting all my players playing for the name on the front of the jersey, not the one on the back. –Unknown
97. A good plan violently executed now is better than a perfect plan executed next week. –George Patton
98. The supreme quality of leadership is integrity. –Dwight Eisenhower
99. You don’t lead by hitting people over the head—that’s assault, not leadership. –Dwight Eisenhower
100. Earn your leadership every day. –Michael Jordan
______
Check out, 365 Inspirational Quotes: Daily Motivation For Your Best Year Ever, by NY Times bestselling author Kevin Kruse.

Sunday, February 24, 2019

Nifatin Nunnak Ah Samaria Mitha Lungput Ngeih A Herh

Jesuh Krih nih Luke Thawngtha chung ah Samaria Mithapa tuanbia a kan cawnpiak. Hi Samaria Mithapa tuanbia i, cangtupa (actor) cu amah Jesuh Krih kha a chim duhmi a si i, Samaria Mithapa lungput nih Jesuh Krih lungput kha a chim duhmi a si (Luke 10:25-37) tiah hrihfiah ah a kan chimh.

--------------------------

Samaria mitha tuanbia nih biapi ah a chiahmi cu, "Minung hawi dawtnak le zawnruahnak hi thukpi in a chim duh. Cun innpa dawt lo ahcun, Pathian hi direct in dawt khawh a si lo" timi kha a langhter.

Judahmi nih an zumhmi cu, "khual hna dawt" hi hmuhlomi vancungmi dawt a si tiah an ruah. Sifak santlailo, hmeinu hmeipa le ngaktah buangro dawt hna hi, biaknak taktak a si tiah an ruah. Harnak a tongmi mizaw, mifak, thawngtla le tirawl ei awk ngeilomi te hna dawt i, Pathian dawt ah an ruah. Pathian a dawmi poah cun, a minung hawi a dawt hrimhrim awk a si tiah an ruah. A minung hawi a bik harnak tongmi le hremtuar ingmi hna dawt lo cu, "Pathian dawtlo" ah chiah a si. Sodom le Gomorrah a rawknak a ruang hmanh hi, "Khual an serhsat le dawtlo ruangah a si" tiah tiah Bible thiami hna nih an ti.

Samaria Mitha tuanbia a cannak hmun hi, Jerusalem-Jerichok lampi ah a si. Cu lam cu Rome ralkap le uktu pawl zong nih an zulhmi lampi a si. Mi sawsawh zong nih an zulh vemi a si. Judah biaknak ah a biapi taktakmi tlangbawi le Levi mi zong nih an zulh ve mi a si. Judahmi nih an nautatmi Samaria mi zong nih zulhmi lampi a si. Khualtlawng le chawlet zong nih an zulh ve mi lam a si. Cun cu chawlet chawhrawl pawl thil a fir piaktu hna le damiah a taihtu pawl hna zong nih an zulh ve mi lam a si. Cu lampi ahcun khualtlawng lamli umnak caah riahbuk (hotel) umnak zong a si. Chim duhmi cu miphun kip zulhmi lampi a si timi kan hmuh.

Damiah taihmi pa cu "mipa" pakhat a si. Judahmi zong a si kho i, Israel ram ummi mipa pakhatkhat a si kho. Chim duhmi cu a ho poah an si kho tinak a si. Mipa a puan a phawihtu, a veltu, thilo nunglo in a vuatu hna cu, "damiah" (robbers) an si. Hi bantuk damiah hi hlanlio Judah ram ah hin an rak tam ngai. Rome cozah zong nih an ral hna i, vailam zong an rak tah tawn hna. Jesuh pawng i vailamtahmi misual pahnih hna zong kha "Damiah" an si tiah tuanbia ah an tial. Cun Jesuh aiawh ah an thlahmi Jesuh Bar-abbas zong kha, an tuanbia zoh tik ah "damiah" an si timi kan hmuh (John 18:40). Luke nih cun, "khua chungah buainak chuahpitu le lainawng a si" tiah a ti (Lk. 23:19).

Cu nih a langhtermi cu Judah ram ah hin, damiah le mifir hi an rak tam ngai ko lai tiah a lang. Zeicatiah Jesuh an thah lio ah minung pahnih thahmi hna hi, mifir bak an rak si. Ni dang ah an rak thahmi bible le tuanbia ah tiallomi an tampi lai.

Damiah nih a thilri le a puan an chuh i, an vuakden i, thilo le nunglo in an kaltakmi pa hi, a thi le daw he an chiah lai timi a fiang. Midang tampi zong nih an zoh duh lo. Pathian a bia taktakmi tlangbawi le Levi zong nih an hrial tikah, tongh ngam lo ding tiang in, fihnung teifiak in thi le daw he a um lai timi a fiang. Cu lio ah, a mah a rak chartu, a hma a tuam piaktu, tluninn ah a kalpitu, khualbuk kha zohkhenh a fial hna i a dihmi tangka paoh liam piak ding tiang in dawtnak a ngeitu pa hi, "Samaria Mith mi" a si. Pathian bia taktakmi Judah mit ahcun, Samaria cu nautatmi, kahpia le hell kal ding tluk ah ruahmi an si. Tlangbawi le Levi mi nih fihmi miphun an si. An ram hmanh pal an duhlo. An ti din hmanh an duhlomi miphun-Samaria mi a si.

Hi Samaria pa lungput hi khuaruahhar a si.

Zeicadah khuaruahhar a si? A zohmi pa hi a ho si zong a thei lo. Mitha le michia a si zong a thei lo. Misual le mi tha a si zong a thei lo. Sifak le mirum a si zong a thei lo. Judah le Gentile a si zong a thei lo. Khawika khuami le rammi si zong a thei lo. Bawi le sal a si zong a thei lo. Mifim cathiam le mihrut si zong a thei lo. A theihmi cu a mah bantuk in khual a tlawng vemi, mifir nih an fir i, an vuakdenmi minung hawi a si" timi lawng a theih. Cu a minung hawi bawmh duhnak, zohkhenh le thlawpbul duhnak, a dihheimi vialte liam piak duhnak thinlung a ngeihmi cu, minung sawhsawh thinlung in a rami siloin, mit hmuhlo Pathian a zumhnak ruang in a chuakmi lungput a si timi a fiang.

Jesuh mit ahcun vancung kai ding bak ah aa ruatmi hna, Judahmi hna, Tlangbawi le Levi hna hi thiam a coh hrimhrim hna lo. Miding tuk le mitha tuk ah aa ruatmi, hi Judahmi hna hi Jesuh hmai ahcun "lenglei in aa dintermi" sawhsawh an si. Lenglei in a ding sawhsawhmi nih cun zeitik hmanh ah "An minung hawi siaherhnak, zawnruahnak le dawtnak le zaangfahnak" an ngei taktak bal lo.

Samaria mi pa hi Judah mit ahcun Judahmi bantuk in Pathian biami a si lo nain, chunglei lungput zohtu Jesuh nih lung a rak tongtu taktak cu "tlangbawi le Levimi" si lo in Samaria mi pa tu a rak si daih. Nihin ni ah hin, Pathian tanh tuk ruang ah Pathian nganh khawh a si. Jesuh tanh tuk ruangah Jesuh lungton lo khawh a si timi kha "tlangbawi le Levi" nun in theih khawh a si.

Zeica dah Samaria Mitha pa nih Jesuh a lung a ton? Samaria Mitha pa cu, mi cungah dawtnak, zawnruahnak, zaangfahnak, tanpi duhnak, mibawmhnak le mi zohkhenhnak" timi Krih duhmi lungput kha a rak ngei. Cu vialte cu, minung sinak cun ngeih a har tuk. Hi lungput hi, Pathian zumhlo le ruah lo ahcun a chuak khomi a si lo. Pathian theih taktak lawng ah hi bantuk in midang cung ah zaangfahnak le dawtnak ngeih khawh a si.

Hi tuanbia hi Phungbia cawnpiaktu sayapa le Jesuh karlak i, "Zungzal nunnak hmuhnak ding caah ah zei dah tuah a herh?" timi biahalnak an i lehmi in a chuakmi tuanbia a si. Cucu biahalnak tha tuk a si. Phungbia cawnpiaktu nih hin, "zungzal nuncang hmunhnak hmuhnak ding caah, tuahsernak in cawk a timh. Jesuh nunnak ahcun, lungthin in Samaria Mitha lungput ngeih i, tuah lawng ah hmuh khawh ding in a chim."

 Jesuh nih hin, "Zungzal nunnak hmuhnak ding caah, hihi tuah a herh, cucu tuah a herh..." tiah dingteu in a bia let lo in, tuanbia tu in a fianter. "Damiah nih a puan an chuh i, thi dengmang in an vuakmi pa a zohkhenhtu Samaria Mitha pa tuahsernak in" Phungbia cawnpiaktu sayapa bia hi a fian in a fianter.

Cucaahcun "Zungzal nunnak hmuhnak ding caah, mah i dawt bantuk in inn pa dawt hi a si ko" ti kha Jesuh nih Samaria Mitha pa tuanbia in a chimh. Jesuh nih Phungbia cawnpiaktu sayapa bia a luphihnak ah a lehmi cu, "Samaria Mitha pa nih a tuah bantuk in va tuah ve" (Luke 10:37) ah a ti.

Jesuh bia  hi phundang in chim ahcun, "Zungzal nunnak hmuhnak ding caah, Pathian zumhnak kha tuahsernak in minung hawi sin ah langhter ding" timi khi a si.

Samaria Mitha pa nih Pathian rian a tuannak hmun hi, Judahmi hna Pathian biaknak Jerusalem khua le Temple theng kha a si lem lo. Samaria miphun nih Pathian an biaknak Gerizim tlangpar khi a rak si lem lo. Mi zapi hmuhnak khuachung lampi ah a si theng lo. Jerusalem-Jericho lampi mi um setsailonak hmun, damiah tlawnlennak hmun ah, harnak a tuarmi pa sin tu khi a rak si. Cucu missions taktak cu a rak si ko. Voi tampi cu missions hi kan nganh tawn bang, Tlangbawi le Levi mi nih an mission an nganh bak. Mithurhnawm ah ruahmi Samaria Mitha tu nih Pathian mission a rak tuan si.

Cucaah nihin ni ah khawika dah Samaria Mitha rian kan tuan lai? Jerusalem-Jericho lampi theng lawng ah Samaira Mitha rian va tuan theng a hau maw? Hau hlah.  Khawika kan umnak hmun paoh khi, Jerusalem-Jericho lampi bantuk in Samaria Mitha pa dirhmun langhternak a si kho. Bawmhchanh a herhmi hna na bawmhchanhnak hmun paoh khi, Samaria Mitha nunzia langhternak hmun a si. Na riantuannak, sizung, sianginn, warehouse, na innpa, na sang le na khuachung lampi hna khi, Samaria Mitha pa bantuk nunnak in langhter dingmi Jerusalem-Jericho lampi bantuk an si kho dih. Motor accident maw, innkang meitet tuarmi maw, ti-tlami maw, innlo-ngeilo maw, lamkam i tlurilmi zuding sa-ei maw na va bawmhmi hna khi, "Samaria Mitha pa" rian an si.

Samaria Mitha sinak ah, damiah nih thilo nunglo in an vuakmi pa bantuk va zohkhenh zong khi a si kho i, midang ca thil fate na tuahmi zong a si kho. Thil liannganpi zong a si kho. Na pawng ah zeibantuk dah bawmh an herh tiah na hmuhmi na va bomhmi hna khi  asi kho. Ralzaam le umnak ngeilo ramdangmi na va bomhmi hna zong a si kho.

Cucaah Jesuh Krih nih a kan fialmi cu, "Nifatin kan nunnak ah Samaria Mitha pa bantuk in a herhbaumi sin ah nunnak langhter hi a si." Cu bantuk nunnak langhternak ding caah, "Nifatin kan nunnak ah Samaria Mitha pa lungput ngeih kan herh." Cu Samaria Mitha pa lungput cu a ho lungput dah a si? Midang lungput a si lo. Kan Bawipa Jesuh Krih lungput a si.

Cu lungput cu hihi a si: "Dawtnak, velngeihnak, zaangfahnak, zawnruahnak, hnakkar-tenhnak, mah tanghma benh thiamnak, toidornak, lungnemnak, mi-ngaihthiamnak, midang caah sungh siannak, mi-bawmh duhnak, hlawm awk tlaklo hlawm duhnak, miphun thleidannak ngeilomi lungput, theihmi lawng siloin theihlomi pa zong va bomh duhnak, a ka bomh ve te lai timi ruahchannak a umlomi dawtnak, zohkhenhtu ngeilo zohkhenhnak, harnak tuarmi zaangfahnak, temtuarmi hna hrawmpi duhnak nun, midang ca thatnak ruah le midang caah temtuar ngamnak nun a si."

Cucu Krih lungput a si i, cucu nang le kei kan nunnak ah a um ve maw? Miphundang harnak a tuarmi hna kan hmuh tik hna ah cu lungput kan ngei kho maw? Ral zaam tampi umnak, Rakhine Ram ah? Shan ram ah?  Kachin ram ah? Syria le Iraq ah? Mexico-U.S Border ah nu le ngakchia temtuar taktak um lio ah? Sualnak zeihmanh tuah lo in US ah illegal in um ruangah tlaihkhih thawngthlak le an ram ah kuatmi hna khi zaangfahnak thinlung kan ngei kho ve maw?

Laimi kan tuanbia tha tein ruat u sih. Thailand nih ramri kha rak kham peng sehlaw? Malaysia nih ramri kha rak kham ve sehlaw? Atu US bantuk in an ram i illegal in ummi Laimi vialte kha Malaysia  in rak kan dawi hna sehlaw, nihin ni ah USA ah Laimi mah zat kan lut hnga maw?

Jesuh nih a kan fialmi hi kan tuan taktak lai maw? Cucu zei dah a si?  "Thlacam le tiphul le thawngtha chim tiang lawng a si lo." Kar hlei lamh a kan fial. Cucu a kan fialmi cu hihi a si: "Samaria Mitha pa a tuah bantuk in va tuah ve ti khi a si" (Luke 10:37).

Hlanlio Jesuh chan lio Jerusalem-Jericho lampi pakhat 


---------------------------

Bible Cherhchan:

John 4:4-42 "Samaria minu le Jesuh biaruahnak" ah Samariami nu nih a hmanmi biafang cu, "hi tlang cungah" timi zawn khi, Bible thiamsang pawl nih an ruah tikah Mount Gerizim timi a si.










Tuesday, February 19, 2019

Arctic Circle Tikhal A Timi Ruangah A Chuak Dingmi Harnak

Vawleicungpumpi lumnak ruangah vawlei a cunglei le tanglei i tikhal (glacier) kha an tii hna i, hlan chan in a lang ballomi vawlei le tlang kha an lang cang hna. Thingram tete zong an lang hna. A liamcia kum 40,000 tluk in tikhal nih a tuam i a lang bal rih lo mi vawlei an lang cang hna. Cu kong an ruah ah, khuacaan kong thiammi scientist pawl cu an khuaruah a har ngaingai ko.

Vawleicung ah tikulh lian bik timi Greenland a si. Hihi tikhal nih a tuam peng i a tu cu duhsah tein tikhal an ti cang. Cu Greenland i nitlaklei ummi Baffin Island tikulh in ramkung phun 48 kha hmuhmi tete kha University of Colorado Boulder nih an lak hna i, "radioactive isotope carbon" timi thil hlun kum tuaknak in an tuak tik ah, cu ramkung (plant) hna hi a liamcia kum 40,000 in tikhal nih a rak tuam cang hna an ti.

Vawleipumpi lumnak ruangah, kum chiar tein tikhal ton 390 billion hi a ti viar ti a si. Tikhal tambik an titnak hmun cu, Alaska, South America thlanglei hriang bik le Arctic circle (vawlei a cunglei) cem hin a si an ti. A liamcia kum 50 chung ah hin, tikhal a timi ruangah rili tii hi kutpinam 1 a kai cang. 1961 chung lawngah, tikhal 10.6 trillion tons a tii dih ti a si. Cu a timi tikhal ti nih, U.S State a niam deuhnak ummi 48 hi, pe (4) tluk thukin, ti nih a khuh khawh hna lai ti a si. 
 

Feshey Disko Bay ah aa vuanmi tikhal tlang

Cu ramkung (plant) an hmuhmi tete le cu ka hmun i khuacaan aa thlengmi kong an zoh tikah, cu ka ram khua caan hi a liamcia kum 115,000 chungah a lum bik kum a si tiah scientist nih an ti.

Scientist nih an hlathlai le tuaktannak ah Baffin Island hi kum zabu tlawmpal ahcun tikhal pakhat hmanh a um ti lai lo ti a si.

University of California-Irvine nih an hmuhmi cu Antarctica Continent tikhal hna hi a liamciami kum 40 chung hi a dang hmunhma nakin a let (6) a tit ning a rang deuh ti a si.

Hi bantuk in tikhal tlang timi ruangah rilipi tii hi 1979 in tuak tikah, lehmah cheu nak sang deuh a kai cang tiah an ti. Hi rili tii a kaimi nih hin, rikilam khua tam ngai a hrawh cang. Vawlei zong tam tuk rili tii nih a lak cang. Tikulh tam ngaite a hrawh cang i, kum 2100 ahcun Pacific Rili cung ummi ram fatete hi tam ngai an rawk lai i, vawleicung ah refugee an karh te lai ti a si.

Tikhal an tit ning hi a rang tuk. Cupinah tikhal kha a tumtlangpipi in an i cheu i rili ah an i vuan. Cucu "Iceberg" tiah Mirang nih an ti. Nai July 14, 2018 ah Greenland Tikulh i khuate pakhat pawng ah, tikhal a tlang (iceberg) lian taktakmi a rak tla. Cu tikhal-tlang cu, pe 650 a kau i, rili cungah pe 300 a sang ti a si. Khua ah minung 169 an um i, 33 umnak cu an him lo sual lai ti an phan caah an zamter hna. Cu Iceberg cu certual pahnih tluk kau a si, tiah New York Times ah an tial

Greenland khuate pakhat cu tikhal tlang nih a nenh dengmang
Hi Arctic Circle timi, vawlei a cunglei ummi tikhal tlang sangsang hna an tit ning a ran tuk caa hin, , vawleicung rili tii a thanning hi a rang tuk i, vawlei hmunkip rili kam ummi khua hi, an i rawk ngai cang hna. A cheu cu rili tii nih a lak hna. A cheu rili nih a phum hna. A cheu cu khua an niam chin lengmang i, rili tii nih a van luh hnawh hna i, a phum hna.

Cucaah vawleicung khua ah khua dawh le khua tha timi Venice Khuate hna, Bangkok, Jakarta, Dhaka le a dang khuatha tha tampi a hrawh lai ti a si. USA ram chung khua thatha a simi Miami, New Orleans, Boston, Los Angeles, San Francisco, Charleston (VA), Houston le a dangdang Florida le California khua hi tampi a hrawh te lai ti a si. Atu ah hin California rilikam tingtlang le innlo tam ngai hi Pacific Rili tilet nih a hrawh cang hna.

Cucaah khulrang tuk in a ti thluahmahmi Antarctica Continent tikhal thlang lianlian hna hi a tu ning tein an tit ahcun vawleicung hmun tampi ah rawhralnak a chuahpi ko lai tiah scientist pawl cu an thin a domh in an i domh ko cang.

California rilikam khua cheukhat cu rili ti nih hi tin a hrawh cang hna (2017)


 -------------------------------------------------
Zohchihmi Ca
https://www.msn.com/en-us/weather/topstories/melting-glaciers-in-arctic-reveal-land-hidden-for-40000-years-study-says/ar-BBSTGVO?ocid=spartandhp
2. Mirang nih "Iceberg an timi hi Laiholh cun "tikhal tlang" (a tum-tlang in a ummi tikhal) tinak a si.

3. Tikhal (glacier) timi cu tlang le vawlei langlo in a tuamtu tikhal pawl kha a chim duhmi a si. 

Monday, February 18, 2019

Lairam Thingram Zohkhenh Herhnak Kong Daw Aung San Suu Kyi Bia

Naite ah Tikik Tikhawnnak Dam onnak ah Daw Aung San Suu Kyi a va kal ve. Hlan lio deuh ah, Chin State cu Kawlram bawi nih a philh bak in philhmi kan si. "Chin State hi khawi ka dah a um? Na kut dong sawh tuah?" ti hmanh ah, zawndamh hmanh in an rak sawh kho lo. Map hmanh ah motor lam kakhatte Kalaymyo-Tidim lampi le Kalaymyo-Hakha lampi pahnih lawng a ummi state a rak si.

Biapi ah a rak kan chia bak lo. Kan lamsul zong biapi ah an chia lo. Khua le innlo zong biapi ah an chia lo. Sianginn le sizung zong biapi ah an chia lo. Kan ram le miphun zong biapi ah a kan chia lo. Chin State pumpuluk cozah tangak budget le Yangon Saramdum budget hi aa zat ti a si. Chin State uktu santlaih lo zong a si. Kawlram Socialist Cozah santlaihlo zong a si. Aa buathua viar.

Kan ram Democracy phun deuh te ah a van i thlen tik ah le V.P. Pu Henry Van Thio hna a van um tikah, Chin State hi mithmai kan van ngei deuh ve i, Daw Aung San Suu Kyi hna Tikir khua a phanhnak a si. Thil khuaruahhar a si. V.P. Pu Henry Van Thio cung le Daw Suu cung zongah kan i lawm.

Daw Aung San Suu Kyi nih a chimmi tampi lak ah, thingkung le tupi zohkhenhnak kong a chimmi hi, Laimi ni biatak tein kan ruah a herh. A chimmi cu "Laimi nih thingkung nan hau tuk caah nan ram a phawng i a kawng dih. Thingram rawhnak nan tuar. Kachin ram cu an ram cung zuan tikah, thingram a hmawng tuk. A hninghno tuk. Nan nih ram cu thingkung a lotlau tuk cang. Nan thinghau ning le thing nan hman ning thlen a hau. Nan pawcawmnak lo tuah zong hi thlen a hau. Pawngkam zohkhenhnak ah nan i zuam deuh a hau...
Kachin ram cu ram rum an si. Hmunrawn a tam deuh. Ram rum le lung chuahnak ram a si caah, tlanglo tuah hau lo in cawmnak a tam deuh caah, Lairam he cun epchun awk a tha hrimhrim lai lo. Asinain Daw Suu Kyi biachimmi hi kan Lairam cozah lutlai hna le mipi nih biatak tein an ruah a herh. A dikmi a si i, Lairam caah a herhmi a si.

Thingkung cin hi Israel ram hna ahcun Jewish National Fund timi nih heh tiah tangka an kawl i, liamcia kum 100 chungah Israel ram ah thinkung million 250 an cin cang. Cozah bawmhnak an herh lo. Keimah zong nih $36 ka hlut i Israel ram ah thinlung kung hnih an ka cin piak ve. Laimi lakah Israel ram ah thingkung a cing hmasat bik ka si kho men. Thingkung cin hi ka uar taktak i, Israel ram zong ah ka hei cin ve ko. Nikhat caan khat Israel ka tlawn khawh ahcun Jewish National Fund an zung ah va len hrimhrim le an sining va hlat ve hrimhrim hi ka tinhmi a si.

Kenya nu Wangari Maathai nih Green Belt Movement ti in Africa ah thinkung a cin pi hna. 2011 ah a thi. A thih hlan ah Nobel Peace Prize an rak pek. Green Belt Movement nih nihin ni tiangah thinkung million 30 an cin cang. Nu pakhat cawlcanghnak bak in thinkung million 30 tiang cin cu a fawimi a si lo. Asinain tuah khawhmi a si ko. Lairam zong ah tuah khawhmi a si ve awk a si ko.

Asiahcun Aung San Suu Kyi bak nih a ka bak in a kan ti hnu ah, Laimi zeizat nih dah thingkung kan cin? Lairam cozah nih teh thingkung cinnak program a kan tuahpi maw? Krihfabu nih teh kan tuah maw? Khua le tlang nih teh kan i forh maw? Kan ram hi kan daw taktak maw timi hi, Laimi pakhat cio nih kan i hal taktak a herh cang.

Lairam le Kawlram a harnak cu kan lung fian a har tuk. Thuk pi in hmailei ca khua kan ruat kho lo. A tu lio ca lawng hi kan ruat. Cucaah Israel bantuk le Kenya nu bantuk hna cun rian kan tuan kho lai lo. A ruang cu kan thinlung hi a kan dawntu le khamtu a si. Laimi cu thingkung ramkung kan daw lo. Kan rem lo. Lairam ahcun chim lo in um ko cang seh. USA ram fim le ram thangcho kan phanh hmanh ah, thingkung thatnak kan thei kho lo. An rak cin ciami zong kan hau viar. Thingkung kan rem lomi hi, Laimi hi chan tiluan kan dawi khawhlonak a langhtetu thil pakhat a si.

Daw Aung San Suu Kyi nih Kalay in Thantlang in Tikir tiang helicopter in a hmuh dih tik ah, Lairam dihlak a hmuh ti tluk a si. Kan fingtlang le kan ram a phawnnak a hmuh dih hna ti tluk a si. Mifim tuk a si caah, Lairam ah hmailei ah zeidah kan ton te lai timi a hmuh colh ko. Kan thingkung ramkung a rawh tukmi hi, hmailei Lairam thanchonak dawntu le rawhnak chuahpitu ding a si, timi a hmuh caah a chimmi bia a si.

Lairam ah thingram a rawh ahcun, "tii a har lai; khuacaan aa rawk deuh lai. Nikhua a lin deuh lai; thli a chia deuh lai; cinthlaknak a har chin lengmang lai; atu Tikir Tikhawnnak dam hmanh kha a reu kho mi a si" timi a fiang. Cucaah Lairam ah thingkung zohkhenh le cinthlak a herhnak kong Aung San Suu Kyi nih a chim colh ko. Kan Laimi hruaitu tampi nih, Pi Suu Kyi bia hi fak pi in ruah le a tak in tuan i, thingkung cinnak project lianlian hi siam a herh.

Pi Suu Kyi cu, ram pumpi hruaitu a si caah, cu a chimmi bia hi Chin State cozah nih din tein ruah ding a si lo. Kan Chin State cozah zong hi biatak tein khuaruah an herh. Lairam cu Laimi nih kan ser awk bak a si. Lairam cozah nih Project tampi an ser i, cozah ah heh tiah tangka an hal kha a herh. Project suai lo in zeitindah central cozah nih cun tangka cu a tlakter lai? Daw Ang San Suu Kyi nih a chimmi bia kha biatak tein "action" lak i, Chin State ah thinkung million 300  cin kan duh? Project kan suai cang? Cu ka ah acre cu zat tibantuk in heh tiah suai i, cuticun Central Cozah ah budget ah tlakter ding a si.

Cuticun Lairam ah project tampi a um kho lai i, mipi rian tampi an ngei lai. Project lianmi pakhat ruang ah project dangdang le development dangdang a rat chih lai. Cun Lairam a hninghno fawn lai. Kan tiram a tha lai. Kan khuacaan a tha lai. Tii a tam lai. Cinthlak le zuatkhalh a rem lai. Thli a thiang lai i, kan ngan a dam lai. Thingkung a tam ahcun, a thatnak ding hi, chim cawk lo a si.

Cucaah Kawlram cozah lutlai bik nih an chimmi hi, tha tein "caan tha" ah ruat in, cu bia lila cu cherhchan le hman in Chin State cozah nih riantuan thiam le khuaruah thiam hi a herh taktak. VP Pu Henry Van Thio um lio te zong a si caah, Lairam caah  caan that lio te a si. Hi tluk caan tha hi Chin State cozah nih hman thiam le Project suai tik ah a lianlian suai ding a si. A hmetete tampi suai cu ram thanchonak taktak an si kho lo. Contractors i cuhnak le buainak men fang lawng a si.

Chin State cozah nih project tampi an suai lo ahcun kum zeizat hmanh kan hruai hna sehlaw, Lairam a thancho hnga tluk in a thangcho lai lo. Cucaah Daw Aung San Suu Kyi nih Tikir khua ah a chimmi bia hi, Chin State cozah nih zeitindah a phi kan chuahter khawh lai timi cu thuk taktak in ruah le lam kawl a herh!


                                             ___________________________



Chihchiah

Chin Ramkulh in a tlun lio ah Daw Aungsan Suu Kyi chimmi bia English in an chuahmi ka van tar chih. Hihi Myanmar Embassy, Washington D.C., nih an tialmi website ah an tarmi a si. A tlangpi cu, "Thingram a rawhmi ralrin peknak" ti bak a si. Lairam le Laimi ralrin a kan pek. Cucu Laimi nih kan fak pi in ruah awk a si hnga lo maw?

Warning on forest depletion

State Counsellor Daw Aung San Suu Kyi said when she flew to Chin State by helicopter she was delighted by its beauty.

“I also noticed Chin State needs to conserve the environment in the long run. What I mean is forest depletion,” said the State Counsellor. “We live in the world for a while. During the time we are alive, we, human beings, have to take responsibility to conserve the environment, including land and water resources.”
“We are not owners of land and water resources. We are caretakers. So, we have to understand that we have to conserve them and pass them to the next generation in good condition,” said the State Counsellor.
“Even more important is the socio environment, and all the national brethren of Myanmar have to take responsibility for their attitude, because the current generation has an opportunity, to a certain extent, to influence the attitude the next generation adopts,” she said.
“I would like to urge the current generation to make the best of use of opportunities to cultivate the next generation,” said the State Counsellor.


Online Hlennak le Dehnak

A tu kan chan cu "Vawleicung dawr kal zor i, online dawr kal a karh chan a si." Thil fate  in, thil nganpi tiang online in cawk khawh a si. Motor in computer in drone tiang cawk khawh a si cang. Online in kawl khawhlo le cawk khawhlomi thil a um ti lo ti tluk a si. Ngaknu hmanh inn ah len hau ti lo in, "online in len (online dating) chan a phan i, online in aa leng i aa thi-ummi nuva an tlawm ti lo." Chungkhar hmanh online in dirh hram thawk a si cang. Laimi hmanh, parcel nak sang deuh in, online in aa leng i aa thi-ummi an tlawm ti lo.

Online dawr kal le thil cawk hi a thatnak tampi a um. A chiatnak zong tampi a um. Micheu caah miaknak tampi a um bantuk in a cheu caah sunghnak tampi a um ve. Cucaah online dawr kal hi ritlak a tam deuh i ralrin zong a hauhnak a tam deuh. Zeicatiah vawleicung dawr taktak nakin hlen a fawi deuh caah a si. Vawleicung dawr ahcun "Zei hi dah a tak a si i, zei hi dah a lem a si?" timi theih a fawi. Minung taktak he bia ruah a si. Online ahcun a tak le a lem theih a har. Biaruahmi minung zong muihmuh a si lo caah, zei bantuk minung dah ka chonh? Khawika rammi dah a si? A biachim holhrel le a cawlcangh hi zumh tlak a si maw si lo timi hngalh a fawi ti lo. Cucaah a thilri zong ah palh khawh a si i, a minung zongah palh khawh a si. "Double" in palh khawh dingmi a tam tuk.

Phone le online (internet) in i hlennak le dehnak hna hi, Mirang holh in "Online scam and fraud" tiah an ti. Lih in thil tuah i hlen i an tangka le sining (identity) lak piak in thil tuah kha chim duhmi a si. Hi online hlennak le dehnak hi a tam tuk cang i, minung tampi sunghnak an tong cang. Hihi computer riantuannak a sannak ah a tam khun i a san zong a sang khun.

Fimzer chan a si caah, miphun dang cu chim lo, Laimi le Laimi hmanh aa hlengmi le aa dekmi an um pah len cang. Laimi sin hmanh ah, ralrin taktak a hau. Khua pakhat ah "Gas" caah Lai mi pa pakhat nih, midang min in aa tuah i, harnak a tongmi pakhat ka ton bal. Khua pakhat ah, Laimi pa pakhat nih, a dang Laimi pa min in internet le phone service a lak bal i, harnak a tongmi ka theih bal. Lai pa pakhat baak nih a hawipa min in credit card aa tuah i tamlak a sunghter than. Cucu keimah pumpak nih ka theihmi thil an si. Ka theihlomi tam tuk a um rih kho men.

Scam hi FBI le U.S cozah zong nih biatak tein an doh tuk nain an tei kho taktak lo. Pakhat an tei ah a dang pakhat a chuak than. Cucaah zapi zaran nih theih khawhlo dingmi scam hi kan pawngte ah a um ko timi hi, kan fian le ralring tein nun kan herh. Culoahcun har le fe tein kawlmi kan tangka hi luklak ah ek lak in lak piak khawh a si.

A bik in fimnak a sannak, Europe le U.S ah hin kan i ralrin khun a herh. A ruang cu Website a lem tampi  a um caah a si. Tu chan cu fimchan a si. Fir chan le lihchim chan zong a si. Europe le U.S cu chim lo, Nigerian Scams hmanh nih hin, minung tamtuk an hlen cang hna. US ummi Laimi pastor pakhat le Evangelist pakhat zong Nigerian Scams nih an hlen hna le tamlak an sung bal.

Cucaah na email ah "Nigerian ram in mirum le company ngei ka si. Tangka cu zat cu van tun law cu zat cu a miak na hmuh lai" timi email phun na hmuh ahcun, "Nigerian ram in tuphaw aa khuhmi cenghngia an ra cang?" timi kha ruah cia a herh. Rul bantuk in fim a herh.

US ah mi tampi hlen an tonnak cu, "IRS kan si? Cozah zung in kan si?" tibantuk in hlen i tangka cawh hi a si. U.S ah a lar cemmi hlennak cu "Mi credit card in mah dawr thil cawkter" a si. Keimah zong ka credit card $45 in voi (4) an lak. Ka chek i ka theih. Ka lak khawh than i, ka credit ka rak thah bal. Cucu pumpak ka tonmi a si.

Voi khat cu ka hawipa pakhat nih, "Kan nu hi rian a tuan peng ko. A tangka hi kan hmang lo nain ka zoh le a karh kho bak lo. Zeidah a cang hnga? Kan thei lo" a ti. "Online in cheknak nan tuah maw?" tiah ka hal. "Kan tuah lo" a ti. Ka tuah piak hna i, online in an tangka cu ka chek piak hna.

Aa hmannak cu a rak tam ngai. A zapite $2,500 kuakap a si. Aa hmannak cu "Cincinnati Bell timi telephone company te hna, Duke Energy timi company te hna le a dangdang hmun li tluk a si." "Hihi zeidah na tuahnak le na hlohmi an si?" tiah ka hal. "Ka thei lo. Ka hlo bal lo. Cell phone zong ka ngei lo" tiah a ti. Hlen le lih a si timi ka fiang colh.

Bank ah ka va kalpi. Bank nih an timi cu, "Bank statement thla (3)  chung kan kuat ko. Zeitikhmanh ah a claim lo caah, kan policy a si caah kan bawm kho ti lo" tiah an ti. Keimah nih ka chonh piak i, tam lak te cu kan hmuh nain, zei maw zat cu a sung. Cucaah "Ka tangka lutchuak hi a hman maw hmanlo?" timi hi online in zarh khat ah voi hnih-thum cu check hrimhrim a herh.

Zeidang hlen hi cu a zia ngai. Hlen lakah hlen fak bik le a mualpho thlak ngaimi cu,  "Ngaknu tlangval uarnak (romance) in hlennak hi a si." Na ton ve sual lo ding a herh.

1999 kum ah, Dayton i UTS sianginn ka kai lio ah a si. India ram Delhi khua in ka hawipa pakhat cu, U.S ummi Philippines nu he online in an i duh. Biattak tein an i duh. Cu nu nih cun email in hmanthlak a van kuat. Kum no te a si. Fa pakhat ka ngei a ti. Fakhat ngei le pangpar tonh an ti bang, aa dawh taktak khi a si. Zei bantuk pa paoh nih helh le thit duh ding in aa dawh. Ka hawipa le cu Philippines nu cu sau ngai an i duh. Telephone in an i chawn. Nu nih cun, a tah hna a van tah hnawh. A nuar hna a nuar. Ka hawipa cu a mah te hmanh scholarship ngah lo le har chinchap ah. A tah hna a van tah tik ahcun a zaang a fak. A lung a nuam ti lo i, tangka hna kha a kuat. Phone card hna a cawk piak. A caan ah keimah hna nih tangka a ngeihlo caan ah ka cawih rih.

U.S ka phanh ka a si. Thil sining khi ka thei kho lo. An i duh taktak in ka ruah ko. Nu tah aw zong cu ka van theih ve tawn. A tah tik ahcun ka hawipa cu a lung a nuam lo. A zaang a fak. Cu nu nih cun Dayton ah rak tlawn zong aa tim. Vanlawng ticket cawk piak ding tiang hmanh khi ka hawipa nih a timh. Cuticun sau ngai an i duh. A sinain a caan a phak cun ton khawh ding lam a fawi ti lo caah, an i pehtlaihnak a cat.

Nikhat cu, ka hawipa cu, "Nan i duh ti maw?" tiah ka hal. "It is wasting time and money" (Caan le tangka pam za a si) tiah a ti. "Caan le tangka pam za a si" timi a theih cu, a rak tlai tuk cang." Cu lio ah ka hawipa nih siseh, keimah zong nih siseh, kha bantuk online in ngaknu tlangval hlennak kong kha kan rak thei bak lo. A um kho ding pungsan khin kan rak ruat lo. Kum tam deuh U.S ka um hnu lawng ah "Uar hlennak" (Romance scam) a si kha ka fiang.

Romance Scam hi "Uar hlennak" tiah ka ti. Zeicatiah minung kha i uarter i, an tangka a lak khawh chung in lak piak a si. Velhle dawtnak le duhnak in aa thawkmi hlennak a si. Velhle hi tih a rak nung taktak. Zeicatiah velhle cu thlachiat a ruat lo. Amah ca lawng aa ruatmi a si caah a si.

Philippines nu zong cu, "fidi" bantuk a si. A rak tuah tuk cangmi le a cawng tuk cangmi a si caah, a van i tahter ahcun ka hawipa cu a celh in a rak celh lo. A zaang a fak tuk. Keimah hmanh khi ka lung a rak tha setsai lo. "Rak in tlawng seh. Kan donpi te lai" ti hna ka hei ti len. A hnu ka ruahmi cu, "Maw theihlo fah" ti ceu khi a si ko. A hnu ahcun, ka hawipa cu "A lu lawng a lei ko."

Cu nu cu "Philippines taktak a si zong thei hlah. A hmantlak le a chawntu kha an i khat maw, an i dang dah ti zong thei hlah. An i chonh lio ah hin, a vapa he an thu ti maw, an um ti maw timi zong thei hlah. Nuntung a si tak le ngaknu a si zong thei hlah. Khawika khua a um zong thei hlah." Ka fian hnu ah ka ruat. Cu bantuk minung he online duh hi, "Mithla he duh tluk a si" ka ti. Cu nu nih minung zeizat dah a hei hlen hna lai i, a paw zeitindah aa cawm lai? " timi khi ka ruat.

Nihin ni ah Laipa tam nawn hi "Facebook" in Lainu tam nawn nih "Uar hlennak" (Romance scams) an tuah cang hna. Keimah pumpak theih bakmi a si. A cheu cu dollars 500 renglo sung um.

Laimi zong kan fim tuk ve cang le Philippines nu bantuk hlen hmang zong kan um kho ve cang. Laipa le Lainu zong uar hlennak (Romance scams) kan i mih sualnak hnga lo ralrin a herh. Tangka sungh lawng siloin nupi fate zong sunghk khawh a si. Nupi le cheukhat zong vale he buai khawh a si. Lai nupi cheukhat zong Facebook ah aa mihmi kan um pah len cang. Ralrin a herh.

Hi bantuk duhnak hlennak (Romance scams) hi U.S le Australia le Europe ah tambik sunghnak a chuahpitu thil pakhat a si. Duhnak hlennak ruangah, nikum 2018 ah vawleicung pumpi ah million 800 sunghnak a chuak tiah FBI i online scam le fraud lei a tlaitu nih an ti. Online duh hi "Velhle duh" a tam caah, i co tung lo i mah zatzat sungh cu a pawi taktak.

Uar hlennak ah hin, ngaknu hi tam deuh hlen an tong ti a si. Tahchunhnakah, US ram chung ah,  ngaknu kum 40 le a cung lei hi tambik hlen an tuar i, nikum ah an sunghmi hi $68.5 million a si; pa kum 40 le a cunglei sunghmi hi $13.8 million a si. Nu le pa kum 39 tang nih an zapite sunghmi hi $4.4 million a si. Cu thil nih zatlang nunnak ah a langhtermi cu "Nu hi kum 40 si hnu ahcun an van a rak sang deuh i rit an la deuh tinak a si" tiah an ti.

Careltu hi ngaknu na si i kum 40 leng na kai ahcun hlen na fawi deuh kho ngai i ralrin deuh na hau kho men.  Online scam le fraud ah hin ngakchia hmanh an hlen hna. Tar zong an hlen hna i, hlen a tong bik cu kum 70 cung an si ti a si. A ruang cu kum 70 cung cu thluak nih thil a tuak kho tuk ti lo. Chimmi paoh zumh a fawi cang. Ngakchia thluak bantuk an si khawh caah a si.

Uar hlennak ah hin tambik a sungmi pakhat cu Debby Montgomery timi nuhmeinu a si. Mormon Krihfa a si. A va pa a thi i, a um a har. A li a leng. Thla nga a rauh, November 14, 2010 ah "Online dating site" timi ah Debby cu a va lut. Cu ahcun a lungthin a khawih ngaimi pa he an va tong i, an i duh. Thla 22 tluk an i duh. Cu online tlangval pa cu, Eric Cole timi England ram in pahmei pa he online in an i duh. Debby Montgomery cu a rum ngaimi a si. Eric Cole nih cun Ph.D ka si, Malaysia in India ah thing sunglawi a zuarmi ka si. Kum khat ah million tampi thing zuarnak in a hmumi ka si. Krihfa ka si i, khual tlawn ka huam ngai le ram kip ka tlawng a ti. A holh zong England holh a si. Ni chiarte email an i kua i, thla khat hnih ah an i duh. A donghnak ah an i duh taktak i, a donghnak ah pa nih tangka a van cah i, Debby Montgomery nih cun voi thum a hei kuat.

Debby nih cun tangka a kuatmi cheukhat cu record aa chiah i, $70,000; 10,000 le 105,000 a kuatnak recoard a um. Cu hna cu Hong Kong, Kuala Lumpur, Kowloon le London ah a si. A donghnak tiang a kuatmi dihlak cu $1,000,000 a si. Cu hnu lawng ah, Eric Cold timi cu midang siloin Nigerian Scam i minung pakhat a si. FBI zong nih, "Khawika dah tangka an thoh i, khawika dah a dongh i, ho dah a cotu a si?" timi an thei kho thai lo.

Uar hlennak ah hin nuhmei le pahmei an tuar khun ti a si.

Zeidang tangka le chawva hlennak cu chim cawk a si ti lo. Kan tial cawk lai lo i a biapimi le thil cangmi tlawmte van tial ka duh chap. Klen le deh hi phun tampi a um. Cu lakah a tam khunmi cu:

(1) Thil man fak ngaimi deng tein zuarh "prize scams"
(2) Tangka mah zat hi rak tun law hi zat na hmuh lai timi "money scams"
(3) Ngaknu tlangval i hlennak "dating or romance scams" (uar hlennak)
(4) Na tuah lo ahcun vanchiatnak na tong lai ti in, "Pathian bia in hlen i tangka nem tein lak piak."
(5) Rian kan ngei; rian rak tuan; tangka hi zat van tun chung ti phun in hlennak
(6) "Identity theft" timi social, min le address hmang in mi min in "credit card" tuah le thil ba lak.
(7) Ngaknu ka si; ih-ti na duh maw ti riangmang in a donghnak ah credit card tangka lak piak

Minung kan karh bantuk in fimnak zong a karh i scams phun zong a karh chin ve. A tu chan ahcun, cawpi le rangpi va fir kha a um ti lo. Online in mi tangka kha hlen le fir chan a si cang. Cucaah "Online scams" ah hin minung tam tuk rap fawih in an i fawih. Online scam tambik an sunghnak cu hi tin a si tiah Scamwaitch.gov.au nih an tial.

1. Ngaknu tlangval uar hlennak (dating and romance scams)
2. Sipuazi tuahnak (investment scams)
3. Tangka a hlei in cawh (False billing)
4. Online thil cawk (online shopping scams)
5. Hrocer, thahnawn le tlaihkhih in hlennak (threat to life, arrest & others)
6. Hacking timi "mi min le sining fir piak le a donghnak ah an tangka lak piak"
7. Lamhlat pi'n an tangka fir piak (remote access scams)
8. Nigerian scams timi Nigerian in meiti mirum ka si; tangka van tun ve law a let in na hmuh lai timi.

Hi a cunglei scams lak ah No.8 "Nigerian scams" timi hi a tam ngaingai i, ram dangmi tampi an i fawihnak a si. Hi Nigerian scam ah hin, mi tampi an sung.

Tu chan ahcun, online ah hin website tam tuk a um. A cheu cu an tha ko nain a cheu cu an tha hrimhrim lo. Amazon te hna hi cu a himbawm ngaimi website an si. Company lianlian a simi Wal-mart le BestBuy tibantuk hna cu a himbawmmi an si. Craiglist le eBay hna hi an himbawm tuk lo. Zeicatiah hi website pawl in minung tampi hlen an ton caah le lih in website lem an um caah a si.

Online hlennak kong ahColumbus news a chuakmi pakhat cu ka philh kho bak lo. 2011 ah Craiglist website ah leikuang kaupi ah rian kan ngei. Zarh khat ah $300 kan in pek hna lai ti in rian an thanh i, lam hlatpi in Ohio ah riantuan ah pa (3) an ra. Cu hna cu Ohio Akron khua in Ralph Geiger (56), Norfolk, Virginia in David Pauley (51) le Massillon, Ohio in Timothy Kern (47) an si. Cu hna cu Ohio mi rianngeitu aa timi hna nih, muilai te ah ramtang ah, meithal in an rak kah hna. Pahnih an thi. Pakhat hma a pu i mui lak ah a zam i a luat. A thattu Richard Beaseley (52) le tlangval Brogan Rafferty (16) cu an tlaih hna. An tlaihnak hna a ruang zong cu, mi pakhat thah an timhmi kha a ban ah an kah i, a zam i a luat. Cu pa nih cun a phuan hna caah a hnu ah an tlaih khawhnak hna a si.

Craiglist ah rian ka ngei ti in, doctor pakhat nih rian cu a thanh ve. September 2012 ah nau pawimi nu-Deanna Ballman (23)- nih a va sawk. Cu nu cu Colorado in Pataskala, Ohio ah ah a rak i thialmi a si. Doctor pa nih cun cu nau pawi nu cu "heroin" timi bingrang a rak chunh i a thi. A hnu ah  hlan deuh i doctor a rak simi Ali Salim an tlaih. Nu cu a tlaihhrem ti zong a si rih.

Cuticun Craiglist ah hin minung tam ngaite nih harnak an tong bal cang. Cucaah online in thil cawk le rian sawk tikah ralrin a herhnak tete tampi a um. Tangka sungh cu a zia ngai. Nunnak hmanh loh khawh a rak si timi philh lo a herh. Pumpak inn le rian umlonak ding hmun hna i, "interview" an in auh hna ahcun mah lawng cun, kal ding a si lo.

Naite February thla chuakka ah Columbus, Ohio ah a ummi nupa hna-Kelly Albert le a vapa-cu eBay nih an tarmi Craigslist website ah motor tha ngaimi cawk ding an hmuh. A zuartu hna nih, "Ralkap kan si. Ka dang ah a  kan kuat i, aa thial chawm ding kan si. Cucaah khulrang tein zuar kan duh" tiah an ti.

eBay i thil a zuartu nih an timi cu ATV cawknak caah $2,500 hi eBay gifts cards in kan duh. Cun $1,000 hi a cawtu pa nih amahkhannak (buyer security) caah a hau an ti. Kelly Albert te nih cun, website ah an hmuh chap rihmi cu aa deng deuhmi ATV kha $1500 in an hmuh. Cu pin ah, a cawntu amahkhannak (buyer security) caah aa deng deuhmi $500 man an hmuh chap. Cucu website a kam te ah an van zuar chihmi an si.

A zuartu nih an thawk hna i, Mrs. Albert cu "Na cawk dih hnu ah rak kan chawn te. Numbers pawl aa tialmi kha na van rel lai i, na rel dih i escrow (ngunkhuai) account ah tangka a rak lut lai" tiah an ti.

Kelly te nupa nih cun a taktak ah an ruah i, an van cawk. ATV ca le Buyer security ca he an van cawk. A donghnak ahcun $5,500 an sung. An van hlat tik ah, a zuartu a ho si zong an thei lo. Tangka khawika dah a dongh ti zong an thei kho lo.

Central Ohio ah ummi Better Business Bureau ah an va chimh hna tikah, "Hi bantuk hi a dang zong Columbus area ah a tongmi an um len" taih an rak ti hna.

Kan Laimi pakhat zong eBay ah motor aa cawk sual i, $5,000 kuakap maw si a rak sung bal. A rak chimmi cu, "Motor Toyota Corolla an zuar le aa deng tuk. Ka chonh hna le ralkap ka dang ah aa thial ding kan si caah, khulrang in thial kan duh. Cucaah deng tuk in kan zuarnak a si" tiah an rak ti.

"Ka caw lai maw?" tiah a rak ka hal.

"Cawk ding a si lo. Toyota Corolla hi tluk a tharmi cu, cu zat lawng cun an zuar kho hrimhrim lai lo. Caw duh hlah. Hlennak (cheme) a si kho" tiah ka rak ti. An i chonhkhianh ning a that tuk caah a rak cawk. Nikhat hnu nikhat a hngah lengmang le a ra bal ti lo i a donghnak ahcun FBI tiang a rak chimh hna nain, zeihmanh an hlat kho lo. A cawkmi motor cu nihin ni tiang a phan ti lo.

FBI nih an tuak tik ah, motor hi lih in an zuar tikah an zuarnak a ruang tambik cu hitin a si an ti:-

(1) Ralkap chungkhar kan si i, ka dang ah khulrang in thial kan duh caah a si
(2) Kan nuva in kan i thenrawi caah ka dang thial ka duh  caah ka zuarmi a si
(3) Mah motor hi kan chungkhar a thimi an um caah a kan chiahtami asi le kan herh ti lo

Hi thil pathum in minung an hlen cem hna ti a si. Laimi ka hawipa zong an hlen. A dang zong a tongmi tampi an um ve.

Naite ah Laimi nih kan upat ngaingaimi Evangelist pakhat he kan i tong. Internet in online hlennak kong cu kan i ruah. A chimmi cu hi tin a si:

"Nigeria ram in online in tangka thawng cu zat a kan hlen" tiah a ti. An hlennak hna kong a van chim le khuaruahhar a si. Kan mah cio zong email in voi tampi hlen a kan zalh. Careltu zong hlen an in zalh hna caan a tam pi lai tiah ka ruah. Online in hlen hmangmi an tam tuk cang caah, theih fian setsailomi thil cu tuah lo bak ding a si. Laimi pastor le Evangelist zong hlen an ton ve tik ah, a dang zong ton khawh cio ngai a si.

Hi kong hi chim ahdun a dong kho ding a si lo. Nihin ah Columbus ummi Terry J. Boutwell (k.35) le Tiffany A. Strobl (39) le Miami, Florida ummi nu Salitha R. Schexnayder (39) cu USA ram pumpi ah, online in minung 600 sin ah, $5,000,000 man motor lih in an zuar caah an tlaih hna. Strobl cu nizan Nilini ah tangka million (2) renglo fir le ningcang lo in hmuhnak ruangah ka palh tiah a ti.

USA lawng siloin Africa ram Nigeria le Morocco tibantuk ram hna in, lam hlatpi ummi kha an van hlen ko hna. Online hlennak cu khawika paoh in a si kho. Zeitluk hlatnak zong in a si kho i, lam naite zong in a si kho. Hihi suimilam pakhathnih chung ah a chuak khomi a si.

Online thil na cawk tik ah va ralring. Na theih setsailomi le na fian setsailomi cu ral tha tuk in va caw hlah. A bik in ningcang lo tuk in aa dengmi thil va caw hlah. Aw nem tuk le tha tuk an chawnmi kha va caw hlah. A man na det i fawi tuk in a tummi kha va caw hlah. Thil kha, "A man, a kum le a quality" tha tein va tuak. Aa kaih lo tiah na thinlung in na ruahmi cu va hrial.

Uarnak in online ngaknu na helh tik ah va ralring. Online in, a aw a nem tukmi, lem aa thiam tukmi,  tah le hnoh a thiam tukmi cu, va zum duh hlah. Nangmah an tah hnawh le hnoh hnawh bia siloin na dollars a tah hnawh le hnoh hnawh bia a si timi kha va thei." Cucu nangmah le na tangka caah himnak a si deuh men lai! Zeitluk in na fim le na ralrin hmanh ah, an nih cu a cawng tuk cangmi an si caah, na luat lo kho men.

Cucaah "Online in thil na cawk tik, ngaknu na helh tik le tlangval na helh tikah va ralring. Ka tuahmi hi a tak maw a si? A deu dah? Biatak maw a si? Lih dah? Ka zohmi website hi a dikmi maw a si? Lih website dah?" timi na ralrin lo ahcun sungh le zatlak he ka hlat lo timi va thei."

-----------------------------

Chinchiah:

1. "Here are the top online scams you need to avoid today" ah Online scam kong an tialmi hi rel ding tha a si. https://heimdalsecurity.com/blog/top-online-scams/

2. U.S cozah website tialmi "Report Scams and Frauds" zongah online scam kong hi tling ngai in an tial. Europe Scam, Nigerian Scam le IRS Scam tiang in a tling dih. "Housing Scam" timi inncawk le zorhnak i scam tiang a tling dih.  https://www.usa.gov/stop-scams-frauds

3. FBI: Victims of online fraud lost 800 millions to scammers last year
https://www.cso.com.au/article/575777/fbi-victims-online-fraud-lost-800m-scammers-last-year/

4. In love, Lake Worth woman Gave online stranger $1 Million, lost it all"

https://www.palmbeachpost.com/news/love-lake-worth-woman-gave-online-stranger-million-lost-all/vzsj9kbiO9d3g0JKJCal2O/

5. Online Scam le Fraud a tambikmi hna cu a tanglei thil hna ah hin an si ti a si.  Laiholh in leh awk an that tuk lo caah an mah Mirang ca an tial ning tein ka van tar hna. Online Scam hi tih a nun tuk caah, Mirang ca rel thiammi nih cun tampi rel i, Laimi mipi sin ah ralrin chimh le hmailei ah harnak ton lo ding hi, ruahnak i pek cio a herh.

Phishing email scams
The Nigerian scam
Greeting card scams
Bank loan or credit card scam
Lottery scam
Hitman scam
Romance scams
Fake antivirus software
Facebook impersonation scam (hijacked profile scam)
Make money fast scams (Economic scams)
Travel scams
Bitcoin scams
Fake news scam
Fake shopping websites
Loyalty points phishing scam
Job offer scams
SMS Scaming(Smshing)
Overpayment Online Scam
Tech Support Online Scams

Hmurhuh Huh Lo Ruangah February Ahcun 500,000 An Thi Kho

Covid-19 zawtnak U.S a phanh ka tein CDC doctors le scientists le NIAID (National Institute of Allergy and Infectious Diseases) director Dr....