Sunday, April 7, 2019

Kawlram Ah A Tlau Cuahmahmi Miphun Pakhat

Kawlram ah hin, hlan lio chan ah Pyu miphun te hna an tlau timi cu a hlan tuk cang i, zei miphun ah dah an i chuah hnga timi hi theih khawh an si ti lo. Tu chan zong ah Kawlram miphun fatete hi, an tlau cuahmah hna i, nikhat khat cu an tlau dih te lai timi hi ruah cia a si cang. Cucaah miphun fa tete kan nunnak ding kong hi, biatak tein ruah cia a herh ko cang.

Hlan lio ah a rak chuakmi miphun Pyu pawl hi B.C kum zabu pahnihnak kuakap ah an chuak i, AD kum zabu 11 tluk ah an lotlau. Kum 1,000 tluk an rak fekfuan i, Pagan Pennak a rak chuah tikah an lo. Kawl miphun ah va can dawh an si. Cucu a hlat tuk cang caah, tuanbia hlun tuk a si cang caah, zei dah a cang set timi theih khawh a si ti lo. An holh le nunphung a loh caah a si ti ceu an theih khawh.
Pyu miphun an loh bantuk in, a tu lio Kawlram miphun fatete zong hi, kan lo ve sual lai timi zong hi phan a um ngaingai.

Nihin ni ah, Kawlram ah miphun pakhat a tlau kho ngai dingmi pakhat an um cang. Cu hna cu a tam tukmi cu an si lo caah, mipi tampi nih theihmi an si lo. An tlawm tuk cang caah, hmailei ah zei can dah an nguh te hnga timi hi ruah awk ngai in a um. An tuanbia cu, hi tin a si.

A liamcia kum 460 lio ah, a sual ngaingaimi Portuguese miphun Filipe de Brito e Nicote timi pa cu Kawlram cozah nih an rak thah. Cu pa cu Kawl nih cun "Nga Zinga" tiah an auh.

Cu pa cu thluak tha taktak a si. A tu Rangoon ralchan ummi Syriam (atu Thanlyin) khua ah umhmun a rak khuar. A cak tuk i, Thanlyin khua hrawnghrang ummi Buddha Bata biaknak pura le innlo in thil mansung vialte a rak fir dih. Cun dar in an sermi Buddha milem le darkhing lianlian zong a lak hna i, a tit dih hna i, miakpi meithal ah a ser hna. Shwe Dagon pura ummi vawleicung darkhing lian bii pakhat cu a lak. Tilawng in Yangon Tivapi cungah a phurh i a rih tuk caah a tla. An char kho thai ti lo. An zumhnak ah cerhthlawk lak pe 20 thuhnak tluk ah a tla tiah ruah a si.

Kyaik Khauk Pura (Hi tlangbo ah Nga Zinga nih ralkap umhmun a rak ser)
Thanlyin khua Kyaik Khauk Pura umnak hmun ah ralkap umhmun (sakhan) a tuah i, ralkap tampi 3,000 tluk a rak ngeih hna. Nga Zinga hi a sual ngai i, midang nupi hmanh kha a rak chuh hna tiah Kawl tuanbia ah an tial.

Nga Zingka cu Rakhine Siangpahrang Min Razagyi chan ah tangka phalh chawm in hlanmi ralkap (mercenary) a rak tuan. A rang a kai lengmang i, 1599 ahcun Thanlyin khua uktu bawi ah a tla. Thanlyin khua ah Portuguese miphun kha pem a fial hna i, mi tampi an rak pem. Hi lio caan Portuguese pawl hi man phalh chawmmi ralkap an rak tam deuh. Thanlyin ahcun Catholic biakinn zong an sak hna i, Catholic missionaries zong rian an rak tuan. Hi lio caan biakinn rawp hi Thanlyin khua ah an um len rih.

Thalyin khua ummi hlan lio Catholic biakinn rawpcakmi 
Nga Zinga hruainak tangah, an van cak tuk cang i, Thanlyin nih cun Rakhine Siangpahrang cu an doh. Rakhine he an i hua. Cun Ava khua siangpahrang nih Taungoo siangpahrang Natshinnaung kha thah a rak duh. Asinain Natshinnaung cu Nga Zinga sinah a rak zam. Natshinnaung cu rak ka pe tiah Ava Siangpahrang Anaukpetlun nih a ti nain, Nga Zinga nih Natshinnaung kha caah zumhtlak in a um ve caah, a up duh lo (Cun an chimnak ah, Natshinnaung hi Krihfa ah aa cang i, Nga Zinga far he an i um ti a si).

Kawlram Ava Siangpahrang Anaukpetlun cu Nga Zingka ruang ah a thin a hung cang i, 1613 ah Thanlyin cu an rak tuk. Fak ngai in an rak i kap. Thanlyin cu an kulh. Thla hnih chung an i tuk hnu le khua an kulh hnu ah, Thanlyin cu an tei. Nga Zinga zong cu an tlaih. Cu pa cu March 28, 1613 ah an tlaih i, a mah le a ralkap 50 he an rak thah hna. Nga Zinga le bang cu mi zapi hmuh awk caah rua par ah an tlai i, fak taktak in an tuah. Nithum chung temtuar le aihram hnu ah a thi an ti. Portuguese miphun za tam nawn kha Ava (Inwa) siangpahrang ram ah an rak hruai hna.

Nga Zingka an tlaih dih hnu ah Thanlyin in Ava lei hruaimi Portuguese hi minung 4,000-5,000 karlak tluk an si ti a si. Hi lio chan pennak hi Taungoo chan a rak si i, an khualipi cu Ava (Inwa) a rak si. Thanlyin in Ava phaknak ding caah zarh 10 tluk an rau tiah micheu nih an ti.

1628 ah Siangpahrang Anaukpetlun siangpahrang Thalun nih a van chawn. Portuguese le kahpia pawl vialte kha Kawl miphun he cawhmeh ding in tha a rak pek hna. Cuticun Sagaing ramthen chung ummi "Anya" timi area ah a rak chiah hna. Cu ka ahcun Portuguese an pupa pawl hi khua an rak sa. Cu hna cu Kawl nih "Bayingyi" tiah an ti hna. Nihin ah tam ngai an um rih.

Nihin ni ah hin, Mu Tivapi hrawng ummi Portuguese cu an mah dang tein an um kho rih. An biaknak cu Catholics a si i, an thlan hi khualai ah an tuah. A um cu an um ko nain hmahpungtin zong an ngei kho lo. An temtuar ngaingai. A cheu cu Kala muisam an keng cang. A cheu cu Kawl le Kala kahpia an lo. A cheu cu Mirang le Kala karlak ah an um. An mitmu a lian. An mittlang a chah. A cheu cu an pumrua Kawl nakin an lian deuh. A cheu cu Korkha an lo. Nu a cheu khat cu, an i dawh ngaingai.

Ko Chan Ngein Zaw le a tang. Chanthaywa biakinn hmai ah

Hi hna pawl hi, Catholic biaknak an si. An biaknak ruang le miphun dang an si ruangah Kawl Buddhist uktu le cozah nih thlanglamh an tong. Hlanlio Nga Zinga chan in Kawl cozah dohtu le an biaknak a rak nihsawhtu telefa an si caah, an neek hna. Kum tam tuk Kawlram ah an um cang nain, hmatpungtin zong an pe duh hna lo. Sianginn kai zong an i harh. Rian tha tlaih zong an i harh. An thinlung a rawk ngaingai. Asinain an zumhnak ahcun fek tein an um ve rih ko.

Kawlram i Cardinal hmasa bik pa Cardinal Charles Maung Bo cu Bayingyi miphun a si i, Mon Hla khuami a si. A mah cu Pope Francis nih February 2015 ah Vatican City ummi, St. Peter's Basilica ah Cardinal sinak a rak pek. Miphun fa tuk an si caah, cucu an caah thazaang nganpi a si.

Hi Portuguese cithlah Bayingyi pawl hi, Kawlram ah a um cuahmah i, nikhat hnu nikhat a zor cuahmahmi miphun pakhat an si. Ram ngaingai an ngei lo. Khua ngaingai an ngei lo. Kawl Buddhist lakah an i cawh. Cucu an caah thinphang ngai a si. Kum 400 cu an hmun cang i, hi pin ah hin an hmun kho te hnga maw timi cu ruah awk ngai a si. Cucaah hi miphun hi, Kawlram ah duhsah tein a tlau cuahmahmi miphun pakhat ah an cang cang. An dirhmun hi tih a nung ngaingaimi ah an um.

Cucaah Kawlram ummi Krihfa vialte zong nih thlacampi zong an hau i, thazaang pek zong an herh. Abik in Monywa le Sagaing hrawnghrang ummi Krihfa hna nih biaknak dang bantuk in zoh lo in, komh ding le thazaang pek ding hi a biapi taktakmi a si.

-----------------------------------

Zoh chihmi ca

1. Frontier of Myanmar at https://frontiermyanmar.net/mm/node/7201
2.






Monday, April 1, 2019

A Hmanlomi Ram le Vanlawngbual ah Vanlawng A Tum

Minung thluak zong hi aa palh kho. Computer zong hi aa palh kho. GPS zong hi aa palh kho. Cucaah motor lawng nih lam aa palh lo i, vanlawng zong nih lam palh i a hmanlomi ram le airport ah tum khawh ngai a rak si. Cu thil nih a  langhtermi cu vawleicung ahcun zeipaoh hi aa palh kho ko timi a si. A caan ahcun palh lo ding te zong khi palh a rak si tawn ko. Cucu Minung kan sinak a si.
Voikhat cu Falam Evangelist pa Saya Piangte an timi pa cu, Kalaymyo lei tlawn aa tim i, Falam in RTC lianpi aa cit. Ruah a sur. Khua a chia tuk. An motor cu muka an khuh dih. Piangte cu motor chung ahcun bia a chim. Nuam taktak in aa cit ko. Khua a langhlo caah, Khawika lei dah ka kal timi hrimhrim theih khawh a si lo. Kalaymyo lei kal cun a kal peng ko. Suimilam 3-4 tluk an van mawngh ah "Tum u law, lakphakti kan ding hna lai" tiah driver a van au. Piangte nih cun Lungbang kan phan cang rua tiah a ruah. Muka cu an van on i, Piangte cu a hung chuak. 
"Aw. Ka phanhnak khua hi Ramthlo a va bang ve?" tiah a van ti.
Khua tha tein a van zoh i, "Aize. Ramthlo peih ka phak ko hi. Kalaymyo lei ka kal rua ti na lak ah....Ramthlo ka phak ko hi" tiah a van ti. A ti awk tha ti lo i, "A pawi loh. Hakha tlawn feh tla a tul thotho" a ti le Hakha lo diam a lan ti a si.
Vawleicung ah hin Piangte lawng aa palh lo. Mi tam tuk nih an i palh cio. Cucaah motor le vanlawng ah accident an tong i, rocket zong ah accident an tong i, mifim tampi nunnak a liam theu tawn.

Voikhat cu, USA khua pakhat ah Laipa pakhat cu a va pem. Cu a pemnak khua ahcun sekhan ah kal aa tim. A tlunnak dawng hna nih, "Motor cu mawng ko. Sekhan cu a naite. Lam kan in chimh lai" tiah an ti. A nih nih aa thawh i, "Lam naite si zong ah GPS hman hi a tha deuh. Lam palh a har deuh" tiah a ti. Mi nih an chimhmi kha ngai ti lo in, a GPS cu a zulh le a kenkip ah downtown tiang a kalpi i, sekhan an khar hnu ah, sekhan cu an va phan ti a si. GPS nih lam palh sual cu, na tong bal dek maw?

Voikhat cu GPS nih aa palh sual caah, dawng khat hna motor cu rili ah a tla hrulh i, GPS company taza an rak cuai hna. GPS company nih "GPS nih map a piahmi hi, 100% a hman ti a si lo. A buaktlak in a hman timi lawng a si. Motor driver nih a thluak hman ve a hau, tiah ca kan tialmi a chung ah a um ko. Cucaah tuanvo kan ngei lo" an rak ti i, an rak tei hna lo.

Naite ah London's City Airport in, Germany ram, Duesseldorf ah a zuangmi vanlawng British Airways vanlawng cu, Scotland ram khualipi, Edinburgh ah lo diam in a zuang i a va tum diam. Duesseldorf ah tum aa timmi khualtlawng pawl cu Edinburgh an tum tikah an ar ko. A dongtu zong an ar ko. Vanlawngbual i riantuantu zong an ar ko. Pilot zong a ar ko. Vanlawng aa citmi, minung paohpaoh an ar di ko.

British Airways airline nih an timi cu, WDL Aviation nih Nikhatni ah vanlawng a zuannak ding hmun kha a pingpi ah an rak tuah sual caah a si an ti. Pilot zong nih vanlawng zuannak ding an tuahmi lamte kha a zulh. Vawlei in vanlawng a controltu zong nih a zuannak an suaining tein a zuan ve ko caah pakhat hmanh a zuannak lam cu aa palh lo an ti ve.

WDL Aviation nih "Zei ruang sette ah dah aa palh hnga?" timi an kawl i, a ruang sette an thei lo nain, "vanchiat ah thil a pingpang aa cawhmeh sual caah a si" tiah an ti. Vanlawng cu meiti an rawn dih hnu ah, Duesseldorf ah a va zuang than.

Don Scott Aiport ah a tum palhmi TWA vanlawng (1967)

Columbus khua ah hi bantuk buainak hi a rak um bal ve. Columbus ah hin Columbus International Airport pakhat a um. Khua in a chaklei ah vanlawngbual a kau ngaimi pakhat a um ve.

1967 ah minung khualtlawng 49 le vanlawng riantuanmi 7 a phurmi vanlawng 707 Jetliner cu, TWA pilot Howard Chittenden nih a mawnghmi cu, Columbus International Airport ah tum ding a si nain, pilot nih airport aa palh i, airport fate Ohio State University airport, Don Scott Airport ah lo diam in a rak tum. Vanlawng lian ngai a si i, Don Scott Airport tum ding cu tih a rak nung. Zeicatiah a tumnak ding airport nakin vanlawng tliknak kha canceu a tawi deuh caah a si. Pilot hi a thiam zong a rak thiam. A tum lai ahcun ka palh ti a theih nain vanlawng kha a kai kho ding a si ti lo caah ruah phaklo pi in, a va tum lawlaw ti a si.

Cu khualtlawng pawl zong cu, vanlawng an van tum tik lawngah, vanlawngbual hmanlo ah an tum an i theih ti a si. Bus in an rak thiar than hna i, Columbus International Airport ah Bus tu in an va tum. Vanlawng cu a lianpi a si i a rih tuk caah, a zuang kho than ding a si ti lo. Cucaah minung thutnak todan vialte an phawih dih. A chung i thilri vialte an lak dih i, zaangkhai tein an chiah dih hnu ah, Columbus International Airport ah a rak zuang than.

Don Scott Airport ah hin a tu lawng hi pilot nih aa palh i a tum a si lo. Hlanlio deuh zong ah B-17 vanlawng lianmi nih a rak i palh i Don Scott ah a rak tum bal cang ti a si.

Vawlei ahcun zeitluk mifim hmanh palh khawh a si. Thluak tha taktak ah ruahmi pilot thluak zong aa palh kho. "A palhlomi sihni an um lo i, a thilomi doctor an um lo" tiah Kawl phungthluk an chimmi hi a dik taktak.

Cucaah aa palh khomi minung nih an sermi thil vialte zong za ah za in a tlingmi an si lo. An i palh kho viar. Tahchunhnak ah, computer an ser lio ah, "0" kong an rak ruah khawh lo caah, "Y2K" kong hmanh ah fak taktak in mifim pawl an thluak a rak buai hna. Cucu naite thil a si. Cucaah, aa palh khomi minung nih sermi thilri paoh cu palhnak a um kho ve.

Cucaah, satellite zong nih aa palh khawh. GPS zong nih palh khawh a si. Computer zong palh khawh a si. Cucaah vawleicung ah hin, zei thil paoh hi aa palh khawh caah, hihi ruah a herh. Zei kan tuahnak hmanh ah, hngangam tuk ding a si lo. Palhnak timi cu, khawi zeika paoh in zei tik caan paoh ah a chuak kho timi ruah a hau.

Cucaah Solomon chimmhi hi, nifatin nunnak ah ruah ding le nunpi ding hrimhrim ah a herhmi a si:

"Bawipa kha na lungchung dihlak in i bochan law, nangmah fimnak kha i rinh hlah. 
Na kalnak kip ah a mah kha hngal law, a mah nih na lam kha a tluanter lai"

(Phungthlukbia 3:5)

Minung lam a kan hmuhsaktu le hruaitu cu Bawipa a si caah, cu Bawipa hngalh hi lamtluannak a si. Cucaah zei thil kan tuahnak paoah ah, thil fatein, thil nganpi tiang minung fimnak lawng kha rinhlo in Bawipa kha kan lungchung dihlak in bochan hi a tha bikmi a si. Lungchung dihlak ti tikah, kan lungchung i 99% bochan khi a za lo. 100% bak in bochan khi a si. Careltu nangteh Bawipa hi zeitluk fang tiang dah na bochan ve tawn? 100% na bochan maw? 99% tiang lawng dah na bochan?


--------------------------------------
Zohchihmi ca
1. Mix-up: British Airways plane lands Scotland, not in Germany
https://www.msn.com/en-us/news/world/mix-up-british-airways-plane-lands-in-scotland-not-germany/ar-BBVcwx0?ocid=spartandhp

2. https://www.dispatch.com/article/20120704/NEWS/307049831


Sunday, March 24, 2019

Vawleicung Ah Judahmi Huatnak A Karhmi A Ruang?

"Hi pa (Jesuh) thih ruang i, dantatnak cu kan mah le kan tefa hna cungah tlung ko seh" (Matt. 27:25).

Hi a cunglei bia hi, Pilate hmai ah Judah mipi nih Jesuh thahnak kong ah, "chiat an sermi bia" a si. Cu chiatser bia cu, Jesuh hrihrim nih nan tuah lai lo tiah a rak timi hna kha a si. Cu Jesuh bia cu:

"Biakamnak nan tuah tik ah chiatser biahrennak zei hmanh va tuah hlah u" (Matt 5:34)
Jesuh bia ngai lo in le Jesuh bia ralchanh in, Jesuh thih ruang i dantatnak an cungah tlunter ding in Judahmi hna nih chiat an rak ser lio hi, AD 33 kuakap ah asinain a tu chan tiang a theipar a um rih ko ruat. Zeicatiah Judah tuanbia ah hmuh khawh a si.

Chiatser hi tih a nung tuk. Zeicatiah chiatser tikah minung hmai le a nungmi Pathian hmai ah chiatser a si caah a si.  Ka ruat tawn. "Pilate hmai i Judahmi an chiatsermi hi Pathian nih a tlinter ko rua?" tiah ka ruat tawn. Zeicatiah, hlanlio Egypt, Assyria le Babylon i sal an tanmi cu, chimlo in um ko rih sehlaw, Jesuh thih hnu i Israel miphun harnak le thihlohnak an tuarmi hi cu, tihnung taktak le minung tuanbia ah philh awk thalomi an si.

Judahmi an tuabia hi zoh tikah, Pathian nih thluachuah a rak pek bak ko hna timi hi zumh lo awk a tha lo. Asinain Jesuh an thah hnu in, kum 2,000 dengmang hi, chim awk thalo in harsatnak le rawhralnak an tong. An miphun hi, vawlei ah ci a mit kho ding le ram ngei thai ti lo ding dengmang ah an rak i chuah.

Rome cozah nih AD 70 ah an ram an hrawh hnu in, vawleicung ramkip ah an vahvaihnak le temtuarnak vialte zoh tik ah, Israel miphun nakin a temtuar deuhmi miphun an um lai ka zum lo. An temtuar taktak.

Israel hi an chuahtak bak i a Vakvaimi Jews (diaspora Jews) an an i chuah. A pikpak in ram 60 tluk ah an vakvai ti a si. An ram an chuahtak bak. Ram kip ah mirum, milian, company ngei, mifim mithiam an si ko nain, huatral an tong peng. A kenkip ah an dawi hna. An zaam. Ram kip ah, refugee bantuk in an um peng. Ram tam ngai nih an dawi hna i, hlan deuh ah, fak bikmi dawinak cu 1290 ah England in an dawimi hna le 1492 ah Spain in an dawi hna hi an si. A dawitu hna zong Krihfa vunrang an si ko hna.

USA i Judahmi luhnak kong zoh zoh tik zong ah, a tambik cu Russia in an si. Russia ram ah Pogroms timi a rak chuak. Judahmi huatralnak a rak chuak i, Judahmi cu Russia ah um awk a tha ti lo i, 1880-1910 hnu deuh tiang Russia Jews 2.5 millions tluk USA ah an rak pem. Russia um nan duh ahcun Russian Orthodox church ah nan um a hau an rak ti hna caah a si. An um duh lo tikah hrem an tong i, cucaah USA ah an zaam. Ralpi Pahnihnak aa thawk lai in, German ram ah Hitler nih Europe Jews pawl cu a huat ve hna i, million 6 tluk a thah hna ti a si. Tampi an zaam manh ve. Chanthar Israel an van dirh kum 1948 in 1973 tiang zong Israel miphun hi, Arab ram in an dawi dih than hna. 

Hi ti an temtuarmi le rawhnak vialte hi, zei ruang dah a si hnga?" timi ka ruat theu tawn. A phi ka hmu kho lo. Ka ruah khawhmk cu, Bawi Jesuh an tlaih lio le taza an cuai lio ah, "Hi pa thahnak ruang i dandatnak cu kan mah le kan tefa hna cungah tlung ko seh" tiah chiat an rak sermi theipar a si ko tiah ka ruat. Judahmi nih chiat an rak i sermi hi, a tu chan tiang theipar an zun ti awk tlak a si. Pathian hmai chiarser hi, pumpak ca in chungkhar ca in ram le miphun rawhnak tiang a si kho ko timi hi, za ah za in ka zumh bak.

 Zeicatiah, Israel miphun tuanbia zoh tik ah, nihin ni zong ah hin, Israel mi hi ramkip ah huatralnak an tong peng. Europe lawng silo in, USA ram chung hmanh ah hin, Mirang thilian pawl nih an huat tuk hna. Minak le Asian nak hmanh in an huat deuh hna. Arab le Muslim ram pawl nih an huat rih hna. Europe ram tampi ah an huat rih hna. Cucu khuaruahhar ngai thil a si.

Israel cozah le USA cozah cu an i daw ko nain, Judahmi hi USA an rak pem ka in a tua tiang zongah, huatral an tong peng ko. An caah hin khawika hmanh ah himbawm tein umnak a rak um tuk lo. Cucu khuaruahhar a si. Jesuh an thah lio i, chiat an i serhnak theipar maw asi ko hnga? Pathian cu chan tampi tiang lehrul cham hmangmi a sinak maw a dong rih lo le a si hnga? Cucu kan thei kho lai lo.

A tu lio bak zong ah hin, Germany le a dang Europe ram ah Judah huatnak a karh hlei ah USA zong ah a karh thiamthiam rih. Judahmi thahnawnnak le thlanlung le thlanmual hrawh piak ti bantuk hi nai cikua tein a karh ngaingai. Ni  kum ah Pittsburgh ah Judahmi Synagogue ah meithal in kah an ton hnu zong ah, Judahmi huatnak le ralnak hi a karh ngaingai ti a si.

Nai Rinni asiloah Zarhpini ah, Massachusetts nitlaklei ummi, Judah miphun tuabia ah min ngei ngaimi thlanmual pakhat "Fall River Jewish Cemetery" cu, misualmi nih an zei maw zat an hrawh. Thlanlung tam ngai ah, a nakmi cahang fekmi in Judahmi huatnak  (anti-Semitic) biafang tampi an tial, Cun Hitler hmelchunh timi "swastikas" zong an suai tung hna. Cucaah palik nih an timi cu, "hate crime" (huatnak sual tuahnak) a si tiah an ti.

Thlanlung lung 25 hrawng an hrawh. Lungphun pahnih cu an khiah. A cheu cu an rin i hmanthlak zohchia in an suai hna. A cheu lungphun ahcun, "Hitler le President Trump" min an tial hna. Cu lungphun an hrawhmi cu thlanmual zohtu nih Zarhpini zanlei ah a hmuh i, Fall River Police Department ah report a va tuah i an theihmi a si.

CBS Boston nih an tialmi ahcun, Hitler uarnak cafang hi bantuk an tial hna a ti: "Heil, Hitler," "Hitler was right" timi le "Expel the Jew" timi an si.

A sullam cu "Hitler upat si ko seh. Hitler cu a rak dik ko." Judahmi dawi hna u" ti a si.

Hi mihuatu pawl nih, Hitler tuahmi a dik ko tiah an ti duhnak cu "Judahmi a rak thahmi hna le Germany in a dawimi hna kha an chim duhmi a si." America in Judah pawl hi dawi hna u timi a sullam he aa lo.

Lungphun pakhat ah ca an tialmi cu, "Oy Vey! Hi ram cu MAGA ram a si (This is MAGA country) tiah an tial. MAGA timi cu President Trump nih 2016 campaign lio i a hmanmi forhfialnak biafang (slogan) a si i, "Make America Great Again" ti a si. Hi Judahmi huatnak hi Massachusetts Ramkulh ah hin 2017 ah 42% a karh ti a si.

Hi Mirang thilian pawl hi, tihnung taktak an si. Hmailei ahcun kan mah Asian minung zong hi huatral kan tong lai lo ti khwh a si lo. Indianapolis hmanh ah, "No Chin" tiah ca an tialmi kha, Chin nihsawh thlanglamhnak biafak a si. 

Bible Genesis 12-26 karlak ah, Abraham hi Judah miphun hringsortu a sinak le Pathian biakamhmi fa a sinak kan hmuh. Bible kan zoh tikah, Israel mi cu Abraham chan BC 2000-1800 in Pathian nih a thimmi miphun, thluachuah a pekmi miphun an si ti kha kan hmuh. "Abraham thluachuah a pek bantuk in miphun dang zong nih thluachuah kan pek ve tiah an ti lai" timi Pathian biakam tiang kan hmuh. Abraham chan in, Isaac le Jacob chan in, Siangpahrang David le Solomon chan in, Pathian nih thluachuah a pekmi miphun an si tiah kan hmuh. An ram zong "cawhnuk le khuaihliti in a luangmi biakam ram" tiah timi a si. Vawleicung Krihfa paoh nih cun Israel cu tanh deuh an si ko.

Zei ruang ah dah American Mirang cheukhat nih Judahmi hi mah tluk in an huat hna hnga timi hi a ruah awk theih a si lo. A sullam hrimhrim hi theih khawh a si tuk lo.

Mifimmi tampi nih an zumhmi cu hlanlio chanpi in Judahmi hi an thluak a tha. Chawhleh chawhrawl zong ah tangka kawl an thiam. Midang nakin an sang deuh peng. Fimnak le thiamnak zong ah an cungnung peng. Tangka kha a karh in an cawih hna i, sipuazi an tuah. Cucu Krihfa zumhnak ah an rak duh tuk lo. Sual ah an rak ruah. Cun Judahmi umnak paoh ah, Judahmi nih an pawngkam kha an khuhnenh peng hna tikah, an hnahchuah hna le an huat hna ti a si.

Cu huatnak le hnahchuahnak cu a rak san tuk caah, ram cheukhat ahcun Judahmi hi chawleh an rak senh hna lo. Judahmi nih, vawlei ngeih khawh zong a rak si lo. An umnak ram kip ah an mah dang tein an um caah, an huat hna. An rem hna lo. An hmuhsit hna. Cu ti cun Judahmi huatnak hi, pupa chan in techin fapar tiang a kal i aa peh peng ti a si.

Khuaruahhar ngai a simi cu Charlottsville i Mirang thilian (white supremacist) pawl lam an zulh lio ah Judahmi huatnak bia bak heh tiah an au ko, Mirang lawngte an si. Lamzulmi hna nih meifar nganngan an i van i, "Siangpahrang David Arfi" aa telmi aalan zong an khangh. "Judahmi nih kan hmunhma na kan rolh kho lai lo," "thi le hlanti " timi Hitler Nazi pawl tlaihmi biafang (slogan) kha an aupi.

Fall River Judah Thlan an rin piakmi hna
Hi Mirang thilian pawl nih hin, Judahmi hi an huat ning hna ti awk a tha lo 2017 chungah USA ah hin hmun ngaruk ah thlanlung an hrawh piak hna.

Zei ruang ah dah hi tluk in Mirang thilian nih Judahmi an huat hna hnga? Judahmi nih zei sualnak dah an tuah? Judahmi teh an ngiar ve hna maw? timi biahalnak ruah tikah a phi a um kho tuk lo.

A si kho ngaimi cu, USA Mirang tam deuh cu German cithlah an si. Mirang thilian an rak tam. Hi hna nih hin an pupa chan in Judahmi hi an rak huat hna. Cucaah nihin ni zong ah Judahmi huatu an tam tuknak hi a ruang a si kho. An pupa chan in an thisa ah a lut tuk cang i, cucaah a tu chan tiang an huatmi hna a si kho mi a si. Germany lawng an si lo. Ukraine te hna, Spain te hna le Russia te hna zong ah Judahmi dohnak a rak chuak bal cang i, pipu chan in Judahmi huatnak hi kum 1,000 in a kal cangmi a si. Hlan lio i Judahmi huatnak a ruang bik cu ramkongkau siloin sipuazi le tangka ruang deuh ah rak si kho men. Huatnak timi kum 1,000 in a ci a mit kho lo.

Tachunhnak ah Kawl siangpahrang nih Rakhine ram a rak tuk i, Rakhine ram cu kum tampi a rak uk hna. An pathian kha an lak i Mandalay ah an chiah. Rakhine le Kawl huatnak kha cu chan in aa thawk i, nihin ni AA chan ah biatak tein a chuak than ko. Cucaah miphun huatnak kan timi hi, miphun a um chung kum 1,000 in huat khawh a si. Rakhine le Kawl cu minung le rul tluk in an i hua ti a si phah. Biaknak khah zongah miphun cu huat khawh bak a si ko.

Tuanbia thiammi nih an tuak i President Trump chan ah Judahmi huatnak hi USA ah a karh ngaingai ti a si. USA ah President Trump chan ah Jucdah ah zei ca dah Judahmi huatnak hi a karh khun hnga? President nih le Israel zong tha a pek ko hna. Jerusalem zong theihhngalhnak a tuah i US Palai zung zong Jerusalem ah a thial ko? A tu Golan Heights hmanh Israel cozah uknak tangah a um ko timi theihhngalh ding zong a timh fawn ko hna? A fanu vapa Jesh Kushner zong Judahmi a si fawn ko? Ziah Pre. Trump chan ah Judahmi huatnak a karh kun hnga timi hi ruah awk ngaingai a si.

France ah Judahmi duhlonak lamzulh lio
 
France ah Judahmi duhlonak lamzulh lio
President biaholh a thatlo ruang zong ah a si kho. Zeicatiah a tu kan President hi, miphun dang huatnak thinlung a ngei. Mirang a silomi cu a kan rem lo. Miphun dang zei a rel lo tukmi hna ruangah a si kho. Zeicatiah hruaitu President nih a lungput le biachimi hi a biapit tuk caah a si. Midang nih i cawn khawh a si. Lungthin puarsonak ah hman khawh a si. Midang cungah ral sernak ah hman khawh a si.

Minung cu, zei bantuk a si zongah minung a si. Minung huat cu a mah a sertu Pathian huat a si timi kan philh lo a hau. Cucaah mi zeihmanh nih miphun dang huat awk a si lo. Israel miphun an huat hna ahcun, a dang nih kan dirkamh hna a herh. Zeicatiah miphun dang huat hmangmi hi, kan doh hna lo ahcun, Laimi tuntuk miphun dang zong nih kan tuar lai lo ti khawh a si lo.



Zei ruang sette ah dah vawleicung pumpi ah, Judahmi huatnak a karh timi cu theih ding ah a fawi lo. Kan theih khawhmi tu cu America lawng silo in, Europe le vawleicung khua zakip ah, Judahmi huatnak hi a karh chin lengmang ti tu a si. America le Germany le Greece ah a kar khun ti a si.

Cucu zei ruang cem dah a si hnga timi hi biatak tein ruah a herh cang. An fim le rum tuk ruang ah mi nih an hnahchuah bia hna maw a si? Palestinian pawl ram an chuh hna ca maw a si? Asiloah Jesuh taza an cuai lio i, Judahmi pawl nih chiat an rak i serhmi ruang ah dah a si hnga? Careltu nang nih tah zeitindah na ruah ve?










Wednesday, March 20, 2019

California Ah A Chuak Te Dingmi Lihninhnak

Jesuh Krih nih, "Caan dongh lai ahcun hmun kip ah li aa hnin lai" tiah a rak ti (Mark 13:7-8). Nihin ni vawlei hi zoh tikah hmun kip ah lihninhnak hi a chuak i, aa hninmi hi a fak deuhmi zong a tam chin lengmang. Jesuh bia a tling kan ti hnga maw? Vawleicung ah lihninh a tam chin chin lengmangmi hi, caan dongh lai hlah maw a nai tiah a ruatmi zong tampi an um.

Vawleicung hmunkip ka kip ah lihninhnak cu a tam chin lengmang i, cu lak ah lihninh a tam biknak hmu pakhat cu, U.S nitlaklei Pacific Rilikam ah a ummi California hi a si.

California hi, U.S ah a rum bikmi ramkulh a si. Minung tam biknak a si. Innlo thatha an umnak le mirum milian umnak a si. Hollywood umnak a si caah, U.S i hlasak thiam, mintha le mithami dawhdawh nih innlo thatha an i cawknak le khuasaknak ramkulh a si. Dawh ah min a thang i khualtlawng (tourist) tambik an kalnak ramkulh a si.

Cu tluk in aa dawhmi le a nuammi ramkulh hi, a leng in zoh ahcun duh a nung tuk nain a chunglei ahcun tih a nung taktakmi "lihninhnak ram" (earthquake zone) ah a rak um. A liamcia caan ah California hi a fak ngaingaimi lihnin a rak chuah tawnnak hmun a si. Lihnin fatuai le bang cu tam tuk aa hnin i, U.S ram pumpi ah lihninh a tamnak cem hmun a si (Meiti an cawh ruangah a tu ahcun Oklahoma hi lihninh a tam deuh ti a si).

U.S Geological Survey tuaknak ah California ah hin a tanglei lihnik fakfak hi a rak chuak bal tiah an ti. Mah hlan ah hin tampi a chuak cang nain tha tein catialmi cu a tanglei hna hi an si.

  1. Fort Tejon; January 9, 1857                      (Fahnak 7.9)
  2. Owens Valley; March 26, 1872                 (Fahnak  7.4)           
  3. Imperial Valley; February 24, 1892           (Fahnak 7.8)
  4. San Francisco; April 18, 1906                   (Fahnak 7.8) 
  5. West of Eureka; January 31, 1922             (Fahnak 7.3)
  6. Kern County; July 21, 1952                      (Fahnak 7.3)
  7. Landers; June 28, 1992                             (Fahnak 7.3)

Landers i a rak chuakmi 1992 lihnin cu kan mah hna MIT kan kai lio a si. TV zongah a rak lang len. Hi lihnin ruangah hin, California thlanglei ummi khuapi Landers khua vawlei hi, a phei in pe 18 bak aa thawn i, a tung in pe 5.9 aa thawn ti a si. Minung pathum an thi i 400 renglo hma an pu. State pasarih tiang lihninh an rak theih. 

Hi a chunglei lihnin hna hi a fak biimi pasarih an thimmi hna an si. Hi nak ding deuh hi cu voi tam ngai aa hnin cang. Tahchunhnak ah, 1989 ah Loma Prieta lihnin hi California lihninh fak bik (7) chungah aa tel lo nain, 1989 World Series lio ah aa hninmi a si caah, a min a rak thang. Minung 63 an thi i 3,000 renglo hma an rak pu. 

1989 San Francisco lihnin nih highway lampi hlei a hrawhmi


California vawleitang umtuning le thil sining an zoh lengmang tikah, a ra laimi kum 30 chung ah hin California ah 6.7 asiloah cu nak cak deuh lihnin a chuak lai tiah an ti. Cucu 99.7% a fiang cang ti a si. California chaklei ah chuah ding hi 97% a si i, thlanglei ah chuah ding hi 93% a si tiah an ti. 

Cu tluk a fakmi lihnin nih California hi 1994 ah Northridge ah a rak chuak. Minung 9,000 hma an rak pu. $25 billion innlo rawhralnak a chuak. 

Pasadena i U.S Geological Survey i vawlei hninhnak kong a thiammi Ned Field nih cun, "A hrampi cu, hi lihnin hi a chuak taktak dingmi a si ko" tiah a ti. 

California hi vawleicung ah lihnin a tam biknak hmun pakhat a si. A ruang cu vawleichung a thuhnak ah a ummi lungdar lianlian-Pacific le North American Plates- an i tonnak hmun a si caah asi. Cu lungdar lianlian cu pakhat chaklei hawih in a kal i, pakhat kha thlanglei hawih in aa thawn. California kam ah an i tong. Cu an i hnurnak hmun ah, lihnin hi a chuak tawn. 

Pacific Plate (lungdar) pi hi, vawleicung lungdar ah a kau bik a si i, kili meng 40,000,000 (sq miles) a kau. North America Plate (lungdar) pi hi kili meng 29,000,000 (sq miles) a kau ve. 

Pacific Plate hi kum fatin in 56-102 mm tluk in, nitlak-chaklei hawih ah aa thawn. North America Plates hi nitlaklei hawih in kum khat ah 20-25 mm aa thawn. Cu ti an i thawn caah, vawlei chung meng tampi a thuhnak ah a kak i, vawlei aa cheu i lihnin a um tawnnak a ruang bik a si. 

Hi Pacific Plate le North America Plate an i tonnak hmun ah a um caah, California hi lihnin a tam tuknak a si. Cuaah California hi Mirang nih "Ring of Fire" (Mei Kutdonghrolh) tiah an timi area ah a um. California a thlanglei hi chaklei nakin lihnin a tam deuh i kum khat ah 10,000 kuakap hi lihnin a chuak tawn. Asinain an din te caah rawhnak ngaingai an chuahpi tuk lo.


Southern California Earthquake Center le California Geological Survey hin California ram pumpi ca hi an ngeihmi thilri nih a tuah khawh ning hawih in, ramkulh chung dihlak in an zoh. A caan ahcun, hmunhma pakhat lawng zong kha biapi ah chiah in an zoh.

Tahchunhnak ah, 2003 i ca an tialmi ahcun, San Francisco Bay Area ah hin 6.7 tluk tiang a fak khomi lihnin chuah ding hi 62% a si i, cu lihnin cu 2032 ah a chuak lai an ti. An hlathlai thar (study) thar ahcun 2037 kum tu a chuak lai. Cucu 63% a si an ti. Los Angeles Basin area ah hin chuah khawhnak ding caah 67% a si tiah an ti. Los Angeles area ahcun a liamcia caan ah an chimmi epchun ding a um lo.

Lihnin kong hi chim chung awk a har tuk caah, scientist zong nih hin "zei tik sette le khawika sette ah dah lihnin a chuah lai" timi cu an chim kho lo. Lihninhnak ram ah kan um caah, ralring tein um peng ding tu hi kan rian a si ko tiah an ti.

University of Southern California ah a ummi, Southern California Earthquake Center director Tom Jordan nih a chimmi cu, "Thaizing ah maw asiloah kum 10 chung ah maw zeitik paoh ah a chuak hrimhrim ko lai" tiah a ti ve.

California Ramkulh chung ummi, vawei-cheumi (faults) vialte hi, Southern San Andreas timi vawleikak mi he an i pehtlai. Cun San Andreas vawleikak hi thlanglei ah Parkfield in chaklei Salton Sea timi tiang a kakmi a si i, meng 750 a sau. Kum fatin in 20-35 mm aa then ti a si.

Hi San Adreas Fault (vawleikak) hi, zeitik paoah aa cheu te kho men tiah scientist nih an ruah. Hi hnu kum 30 chungah Northrige-size ah lihninh dingmi hi 59% zumh a si i, chaklei kam ah aa hninh dingmi hi 21% tluk a si tiah scientist nih an ti. San Andreas vawlei kakmi nih 1906 San Francisco lihnin a rak chuahter.

Lihnin a chuak te lai tiah ruahmi San Andrea vawleikak hmunkhat
Scientist pawl an lungre a theih rihmi cu, Hayward le San Jacinto vawleikak (faults) nih hin, Northridge-size tluk a fakmi lihnin hi hi hnu kum 30 chung ah, chuah khawhnak hi 31% a um tiah an ti. Hayward vawlei kak hi, minung an chahnak San Francisco Bay a palmi vawlei kak a si. Cu vawlei kakmi le Jacinto vawleikak hi a thancho ning a rang taktakmi San Bernardo khuapi ah an i tong. Hi ka zawn ah fak tuk in li aa hninh sual ahcun, minung tampi thihlohnak, innlo le lamsul rawhralnak fak tuk a um te lai tiah an ti.

Hi lihnin hi zeitik paoh ah a chuak khomi a si. Thaizing zong a si kho. Hi hnu kum 10 zong a si kho. Cucaah, California ummi minung paoh nih cun ralring te le timh cia tein um a herh zungzal ko. Zeicatiah cu lihnin cu zei tik set ah dah a chuah lai timi hi theih khawh a si lo caah a si.

Cucaah California ummi caahcun taksa khamhnak caah ralrin a hauh tuk bantuk in, thlarau khamhnak zong ah timh cia tein um chinchin a herh. Zeicatiah tih a nung taktakmi lihnin hi zeitik paoh ah a chuah khawh caah a si.

Zeitik paoh ah lihnin a chuah khawhnak hmun San Andrea Fault


----------------------------------

Chinchiah

California lihnin kong tam deuh rel duh ahcun a tanglei website ah rel khawh a si.

1. San Andrea Fault is ready to blow
https://newspunch.com/san-andreas-fault-is-ready-to-blow-says-expert/

2.

Sunday, March 17, 2019

South Korea Thli Hnomhnak le Buainak

Vawleicung ramkip nih, tu chun ni i, an buaipi cemmi thil pakhat cu thli hnomhnak (air pollution) hi a si. Thli a hnomh ahcun minung le saram caah zawt a rak fawi tuk. Cun minung nunnak zong thli hnawmmi nih a tawiter deuh ti a si. Nihin ni ah, fiamthiamnak a thang chin lengmang nain, kan vawleicung thli a hnomh chin lengmang caah, ramkip ah minung nun kum a tawi deuh cang ti a si.

Thli lak hin, dat phun tampi aa cawh. Nihin ni ah thli tambik a hnomhtertu cu Carbon Monoxide le Carbon Dioxide hna hi an si. Cucu kokek dat (natural gas), meti khu, lungmeihol khu le meikhu phunphun in a rami an si. Abik in motor khu le zehzung meikhu hi a zualtertu cem an si.

Vawleicung khua dawh minthang kha meikhu nih hi tin a zelh

Nai cu South Korea hi thli a hnawm tuk. A zarh in in a hnawm. An khualipi Seoul cu meikhu nih a zelh peng i, thli hi dawp khawh a si lo ti a si. Cucaah hmur huh bu in chawh a si.

 "Korea ngaknu dawhdawh zong an i dawhnak hmanh a lang kho ti lo" ti a si. An innlo dawhdawh zong a lang cun aa dawhnak hmuh khawh a si ti lo. A ruang cu meikhu a zaam tuk caah a si an ti. Khuacuanh zong a nuam lo i, tourist tlawngmi zong an zor caah, an tangkalut zong a zor deuh lai tinak a si.

Nai Nithumni ah South Korea cozah nih an ram i thli hnomhnak hi biatak tein doh ding an i tim i, ramchung upadi fek taktak in ser i, ni 15 chung ah upadi nunter i, thli hnomhtamhnak hi biatak tein buapi ding an i tim. Cu ti buaipi lo ahcun, South Korea an sipuazi hmanh hi a tumter khawhmi a si.

Atu lio US cozah hna nih "lungmeihol" hman hna tha an pek lio le thli hnomhnak te hna biapi an chiah lem lo lio ah, South Korea nih cun thli hnomh hi zei tluk in dah an ram ngandamnak caah tih a nun timi an theih caah, biatak tuk in an tuaktan.

A cheu nih hi Korean meikhu hi ramdang in a rak zuangmi a si tiah an ti i, Tuluk deuh hi an puh ve. Nihin ni ah Tuluk, South Korea le Japan hi meikhu kongah an buai taktak ko cang. An ram zong hi, a nuamhlo phah viar cang.

Meikhu ruangah, aa dawh le dawh lo hmanh theih khawh tilomi Korea ngaknu 

South Korea hi Asia ram dihlak ah, rum ah ram palinak a si. An rum tikah, an ram ah sehzung le motor a karh. Inn a karh i, thingram a zor. Cu tikah an thli a thiang kho ti lo.. Vawleicung thanchonak nih voi tampi cu vawleicung ah rawhnak tampi a chuahpi chih ve.

Thli a hnomhnak bik a hrampi le a ruang cu "lungmeiholh hmanmi sehzung khu le motor in a chuakmi meikhu hna ruangah a si" tiah an ti. Cucaahcun President Moon Jae-in's zong mipi nih an hmuh ning a tla deuh ngaingai ti a si. March ni 8 i president rian a tuan kho maw timi mipi thimnak ah, 46% a hmuh tawnmi in number (3) a tum phah ti a si.

Cozah nih tangka reserve an i chiahmi chung in, zei maw zat cu thli hnomhnak nih a chuahtermi rawhralnak hna caah hman ding tiah an ti. South Korea hi an rum ngai i, a tu lio i chiahchungmi tangka hi 3 trillion won ($2.65 billion) tu kum caah a si.

South Korea hi an ram a bi nain, motor a tam taktak pin ah lungmeihol hmanmi sehzung tam ngai a um. Cucaah Organization for Economic Co-operation and Development (OECD) member ram chung ah thli a hnomtam bik a si tiah 2017 an chuahmi ca ah an tial.

UNO nih thli a that le thatlonak (quality) an tahnak ning ah hin, thli a thiang timi hi PM 2.5 timi ah 10 micrograms cung  aum lai lo ti a si (PM=Fine particulate matter/PM2.5 tiah an ti).

Korea thli hnomh ning hi PM 2.5 levels ah 25.1 micrograms  a phan. UNO tuaknak ahcun 12 cung kai ding a si lo. March thla chuakka chung ah ni ruk chung bak hi, South Korea thli hi a ram ning pi in a hnawm ti a si. An thli a hnomh tuk caah, minung nunnak caah tih a nung ngaingai ti a si. Hi thli hnawmtammi ruangah, a donghnak ahcun mipi caah chiatnak a chuak. Cozah caah tangka tam tuk dihnak ding a chuahter cang.

South Korea khualipi meikhu nih a tuammi

Asia ram hi minung kan tam. Kan ram a hme. Innlo a sang. Motor a tam tik ah, thli a hnom bikmi ram hna hi, Asia ah an um. Beijing le Shanghai hna hi, kum chiar te thli hnomh ruangah buainak an tong peng. An khua hi um an nuam lo ti a si. Bangkok le Singapore zong voi tampi thli hnomh ruangah harnak an tong. Nihin ni ahcun, Yangon, Mandalay, Kalaymyo le Monywa te hna hmanh thli a hnom taktak ko cang. Lairam zong thli a thiannak ding hi kan i zuam a herh ve.

Thli hnomhnak hna hi Asia ram caah ngandamnak a hrawktu ding thil pakhat a si tiah UNO nih an ti. Cun Tuluk ram zong hi an thli le ti a hnomh tuk caah, cu thil pahnih cu Tuluk ram sipuazi a tlaktertu ding a si te lai tiah, sipuazi kong theimi mifim tampi nih an ti.

Thli hi minung ngandamnak caah a biapi tuk. Hrawm le cuap damlonak tampi cu thli a hnommi ruangah a si an ti. UNO tuaknak ah vawleicung minung a thimi 4 ah 1 cu thli hnomhnak ruangah a si an ti.

UNO tuaknak ah, "Kum chiar tein vawleicung minung 4.2 millions cu lenglei thli hnomh ruangah an thi; 3.8 millions cu innchung thli hnomh ruangah an thi i, vawleicung minung 91% cu UNO nih thli thiangmi tiah timi nak in a chia deuhmi le a hnawm deuhmi thli lakah khua an sa" tiah an ti. Cu 91% chung ahcun Laimi kan umnak ram vialte aa tel dih. USA, Australia, Kawlram, India, Bangladesh, Europe ram, Canada le New Zealand tiang in aa tel.

South Korea nih an i buaipimi thli hnomhnak bantuk hi naite ah Shan ram Tachilek cu meikhu ruangah thli a hnom tuk vanlawng zong voi (7) zuan ding kha voi (6) a zuang i, minung kha hmur huhnak an phawtzamh hna. Khawika set in dah aa thawkmi a si an thei lo. Ni tam ngai aa zel i, mipi zong harnak an tong ngai ti a si.

A tu Laimi kan umnak ram vialte zong hi, UNO tuaknak in cun, thli thiang timi ram pakhat hmanh an um lo. Thli thian hi zapi caah a biapimi a si. Cucaah kan umnak cio thli a thiannak ding caah, pumpak cio tuanvo kan ngei. Cozah lawng rinh ding a si lo.

Thli a thianak din caah, a herhlomi ah motor hna mawnghlo, cakuak zuklo, a herhlomi ah mei kau lo le mei duah lo ding  si. Hnomtam tha tein fim le hlonh ding a si. Pathian pekmi kan vawlei hi dawt le zohkhenh cio hi kan rian a si. Cucu kan tuah cio ahcun kan pawngkam thli hi a thiang deuh hrimhrim ko lai!

------------------------

Chinchiah

1. UNO nih hin thli le ti hnomhnak kong hi biapi tuk ah an chiah caah, ram kip ah zeitin dah thli le tii kan thianter lai timi pawngkam zohkhenhnak hi, a kum ning in training an pek hna. Tangka zong an bawmh hna i, vawlei pumpi caah rian an tun. Cu kong ca tam deuh rel duh ahcun a tanglei website ah rak zoh te.

https://www.who.int/airpollution/en/





Saturday, March 16, 2019

A Karh Chin Lengmangmi Mirang Thilian Pawl Miphun Dang Huatnak

Mirang Thilian tiah ka timi hna hi, a tu chan i miphun dang le vunhawng dang a huami pawl an si.  Hi hna hi, Mirang sinak a tanhmi tuklehpek pawl an si. Sociologist pawl nih cun, miphun dang huami le remlomi an si caah, "mihua bu" (hate group0. An nih hi Mirang tuangchah pawl an si caah, "Red neck" (Hngawng sen) tiah an ti hna.

Mirang thilian timi hi, "White supremacist" ti zong ah auh an si. Mirang cikawr, vunhawng, nunphung le thisen a tanhmi an si. Miphun dang nak in kan sang deuh, miphun thiang le sang deuh kan si, miphun dang hi Mirang nih kan uk awk hna a si. Mirang cungnung bik le vawlei hi kan mah nih kan uk awk a si tiah a timi pawl an si. Miphun dang nih tei lai hi a tihmi le phangmi an si.

Hi Mirang thilian pawl hi, Europe ram Mirang cithlahnak an si i, ram kip ah an um. Europe ah an tam khun. Cu zong ahcun Germany le UK ah an tam khun. America zong ah an tam ngaingai. Australia le New Zealand zong ah an karh chin lengmang. Hi hna hi, German cithlah an tam caah, Hitler zong a uarmi an si. Hitler cakhenh (logo) le aalan kha an i put tawn. USA ahcun, thilrang a fualmi an i hruk; an lukhuh a zum; aalan an i put tawn. Meifar ceu sang taktak in an i vanh tawn. An tuahsermi thil zoh hrimhrim ah hin, "misual" (evil) taktak khi an lo.

1925 lio i KKK pawl DC ah lam an zulh lio


USA ah Mirang thilian pawl hi, hlan chan in nihin ni tiang zong an um. Hlan ahcun Ku Klux Klan (KKK) an rak ti hna. Party pakhat bantuk in an rak thawng. Mithah lainawn le inn duah te hna an rak hman caah, cucu US cozah nih a kham hna i, an min hman khawh a si ti lo. Asinain an ruahnak le an lungput cu nihin ni tiang a um rih.

KKK timi cu an i bunh ti lo nain, an min phun dangdang tampi an hman. KKK thiamthiam an si ko. Min an thlen sawhsawh bia an si. Sociologist Steven Kineberg nih a timi cu, U.S immigration upadi ah hin 1965 tiang cu "Europe chaklei ram Mirang pawl hi, Mirang ciocio hmanh ah a cungnung deuhmi cithlah pawl an si" tiah aa tial a ti. 1967 tiang hi U.S ramkulh pawl nih hin, Mirang le miphun dang um hi an rak khap ti a si. Cu tluk cun Mirang nih miphun dang he thitlak hi an rak i nautat.

Hi Mirang thilian pawl hi, sal zuatnak a duhmi tlanglei ramkulh pawl (confederate) ah an tam. USA ah thlanglei thapemi an si. Thencheu a duhmi pawl an rak si. USA Ramchung Ral lio ah Mirang thilian pawl hi, thlanglei ramkulh pawl aiawh in ral tampi an rak tu. Nihin ah, US States 22 ah an um i an i butnak cem a cu a tanglei ramkulh ah an si.
A Cunglei Map hi U.S States i KKK tamnak cem state hna

Hi mihuatu bu pawl hi, miphun dang an huat lawng siloin, Mirang kha miphun dang nih a kan serhsat ti tiang a ruatmi an si. Mirang hi uktu siloin mi nih ukmi si kha an phang.

Cucaah miphun kip an huat hna. Cu lak ahcun Judahmi hi an huat khun hna. Lam an zulhnak paoh ah Judah huatnak bia an chim. Ca an i put. Judahmi (Israel) huami pawl Mirang thilian pawl hi, German citthlah deuh an si. Cu Judah huatnak lungput cu  "Anti-Semitism asiloah antisemitism asiloah anti-semitism" tiah an ti. Judahmi hi an ral tuk hna.

Hi Mirang thilian nih Minak le Muslim hi an huat hna. Buddhist zong hi an rem hna lo. Cun Latin American le Asian zong an huat hna. Miphun dang he epchun ahcun, Asian hi cu an huat ning hna a zia ngai. Mirang hmanh ah, thitetuai an rem hna lo. Hi hna hi a caan ahcun "Mirang thihchah" an ti hna. A ruang cu, Mirang a thami an rak tam tuk ve i, cu hna nih cun hi "White Supremacist" pawl hi an duh hna lo. An rem ve hna lo.

Charlottesville i Mirang thilian pawl lamzulh lio (2017)

Hi Mirang thilian pawl hi, 2016 hnu in an puarhrang chin lengmang i, US ahcun President Trump chan ah an zual ti a si. US ah Judah huatnak zong hi a karh chin lengmang ti a si. Miphun dang caah bia le tuahsernak in harnak tampi a chuahpi cang. Judah pawl thlan zong tam ngai an hrawh piak hna. An biakinn zong an hrawh piak hna. Cun Muslim Mosque zong ca an tial i, huatnak bia ca tampi an va tial. Muslim pawl hi, bia zong in nihsawh a tongmi an karh ti a si.

Nihin ni tiang in Germany ah hin Mirang thilian pawl hi an tam ngai. 2012 ah hin Germany ah "Orhleikam Mirang" (right wing) timi pawl hi 26,000 tluk an um i, hi hna lak ah "Chanthar Nazi ruahnak ngeimi" (Neo-Nazi) pawl hi, 6,000 tluk an um. Syria ram le ka dang Muslim ram in refugees an rak luh tukmi ruangah hi hna zong hi an karh deuh chin lengmang ve ti a si.

Hi Mirang thilian pawl nih hin Pre. Obama kha an huat taktak. A tu President Trump ti hi cu an dirpi. Tha an pek taktak. Pre. Trump biachimnak ah ca an tar tawnmi cu, "White guys for Trump" ti bak a si. Chim duhmi cu "Trump caah Mirang pa dir u sih" ti duhnak a si. Hi hna pawl nih cun, President Trump hi zei  bantuk a si zong ah, kan dirpi. Kan dirpi rih lai an timi a si. US hi Mirang an tam deuh caah, hi hna pawl hi an lung aa rual ahcun, thimnak um tik zongah a tling kho than rihmi a si.

Germany ram i KKK pawl (an meiceu hi Hitler hmelchunh a si)

Mirang thilian pawl hi tih an nung taktak. Thlachiat an ruat lo. An mah pawl hi vawleicung ah a sang bik, thi thiang bik le miphun dang nakin a cungnung bik ah aa chiami an si. Miphun dang paohpoah cu, "minung pahnihnak" (sub-humans) ah a chiami an si.

 U.S zong ah hin, upadi in cozah nih iap tuk hna hlah sehlaw buainak hi tam tuk an chuahpi lai. Civil Rights Movement hi cak tuk hna hlah sehlaw, Laimi le a dang Asian zong hi, USA ah khua kan sa kho tuk hnga lo. Hi hna hi lamzulh le buainak chuahpi an hmang. An mah duhlomi pawl nih lam zulhnak an tuah ve. Cu ti cun khua chung ah buainak a tawn. Hi White Supremacist ruangah a bu mithahnak le biakinn chung kahnak te hna zong an chuak.

Hi hna pawl nih mi an thahnak tlawmte kan zoh hmanh lai:

June 17, 2015 ah Charleston, VA ah Minak Methodist Church ah Mirang pa nih Bible study an tuah llio, zan suimilam 8 hnu ah a kah hna i, nu (6) le pa (3) a rak thah hna. Virginia zong hi, Mirang thilian tamnak hmun a si.

August 12, 2017 ah Charlottesville, VA ah Mirang thilian pawl lamzulhnak ah Mirang pa pakhat nih motor in a pah hramhram hna i, minung 3 an thi; 33 hma fak taktak in an rak pu. Hi Mirang thilian lamzulh lio ah an aumi cu, "White lives matter" "Jews will not replace us" ti a si (Mirang nunnak a biapi; Judahmi nih kan hmunhma a kan rolh awk a si lo) tiah ca an i put. An au pah.

October 28, 2018 ah Pittsburgh, PA ah Mirang thilian pa nih Judah pawl an Synagogue i Pathian biak lio ah a va kah hna i, minung 11 a thah hna. Cu pa nih a au pahmi cu, "All Jews must die" (Judahmi vialte thi hrimhrim hna seh) tiah a au pah.

New Zealand ram Christchurch khua ah, March 15, 2019 ah Muslim mosque pahnih-Deans Avenue Mosque le Al Noor Mosque-ah, Ningani thlacammi hna meithal in an kah hna i minung 50 an thi i 48 hma an pu. Deans Avenue Mosque ah 41 a kahthat hna. A kaptu hi CCTV ah a lang i, motor kalmi zong a kah hna. A kuan a dih le motor chung ah a lak hnu ah a lut than le a tangmi a va kah hna ti a si. A kaptu zong hi Mirang kum 20 leng minung a si. Hihi New Zealand ram a muih cem ni a si an ti. Vawleicung ah a dai bikmi ram pakhat ah aa tel ve mi a si nain, Mirang thilian pawl hi an karh deuh chin lengmang ve i, hihi an ram cozah nih an thin a phan ngaimi a si.

New Zealand meithal kaptu pa nih a kahm hna an lak lio
Hi bantuk kahnak hi, Muslim ram zong ah Muslim nih an tuah; Buddhist ram zong ah an tuahnak a um ve. Hindu ram zong an tuahnak a um ve. Voi tam deuh cu biaknak ruang ah tuahmi a si i, a tu i Mirang thilian pawl mithah lainawnnak cu, "miphun" (race) le vunhawng huatralnak ruangah a si.

Miphun huatralnak hi Bible nih a duh bak lo. Bible ah thihnak tiang a phan khomi sualnak phun (7) a um i, cu lakah "huatralnak" (hate) hi tihnung bik sualnak pakhat a si. Miphun le vunhawng ruang i huatralnak hi, huatnak vialte lakah a sual bik pakhat a si.

Vunhawng le miphun huatralnak hi, kan tei khawhlo ahcun, miphun fatete hi vawleicung ah kan ci a mit kho. Biaknak fatete zong loh khawh a si. Mi zeihmanh hi, miphun le vunhawng ruangah huatral a ngah lo. Huat ding a si lo.

Zeicatiah "Miphun le vunhawng cu Pathian sermi a si. A hohmanh nih kan sinak kaltak khawh a si lo. Kan mah duh thimmi siloin Pathian nih a kan sitermi a si caah, a ho hmanh nih vunhawng le miphun huat cu, sertu Pathian huat a si. Miphun dang le vunhawng dang kha kan huat hna ahcun, Pathian huat a si timi theih bak a herh. Hi Mirang thilian pawl ruahnak hrimhrim hi cu, Pathian sining he aa hlat tuk. Bible cawnpiaknak he aa hla tuk.

Vunghawng le miphun ruang ah, Jesuh zong nih a duh lo. Paul zong nih fak taktak in a dohmi a si. Cucaah vunghawng le miphun huatralnak lungthin vialte hi, Krih lungput a ngeimi Krihfa paohpaoh nih cun doh dingmi sualnak thil nganpi pakhat a si timi theih a herh.

Hi vunhawng le muisam in huatralnak te hna hi, sang, khua le ram pumpi tiang a karh khomi thil le rawhralnak tam tuk a chuak khomi a si caah, mi vailte nih doh a herh. Abit in Europe. Canada, USA, Australia le New Zealand tibantuk Mirang tamnak ram ah, hi bantuk miphun dang le vunhawng dang huami an karh tuk ahcun, an ram hi rawhralnak in a khat khomi a si caah, kan zapite in Mirang thilian pawl lungput le ruahnak hi kan doh cio a herh.


-----------------------------------------------------------


Zohchihmi ca

Hi ca hi tling deuh tein rel na duh ahcun hi a tanglei kong ah hin rel khawh a si.

1.  Ku Klux Klan

https://www.splcenter.org/fighting-hate/extremist-files/ideology/ku-klux-klan

2. Where hate groups are concentrated in America

https://www.citylab.com/equity/2018/03/where-hate-groups-are-concentrated-in-the-us/555689/

3. A tanglei hi USA ah a ummi "Mihuami Bu" (Hate groups) pawl an si. Thlanglei ramkulh ah an tam khun.


2018 KKK hate groups
View all groups by state and by ideology.
*Asterisk denotes headquarters.
American Christian Dixie Knights of the Ku Klux Klan (Statewide, Alabama)
American Christian Dixie Knights of the Ku Klux Klan (Statewide, Florida)
American Christian Dixie Knights of the Ku Klux Klan (Statewide, Tennessee)
American Christian Knights of the Ku Klux Klan (Moselle, Mississippi)
American White Knights of the Ku Klux Klan (Statewide, Georgia)
American White Knights of the Ku Klux Klan (Statewide, Indiana)
Aryan Knights of the Invisible Empire (Statewide, North Carolina)
Confederate White Knights of the Ku Klux Klan (Statewide, Maryland)
Confederate White Knights of the Ku Klux Klan (Statewide, Virginia)
Confederate White Knights of the Ku Klux Klan (Wappapello, Missouri)
East Coast Knights of the True Invisible Empire (Columbus, Ohio)
East Coast Knights of the True Invisible Empire (Philadelphia, Pennsylvania)
East Coast Knights of the True Invisible Empire (Statewide, North Carolina)
Global Crusaders: Order of the Ku Klux Klan (Statewide, Alabama)
Honorable Sacred Knights of the Ku Klux Klan (Madison, Indiana)
International Keystone Knights of the Ku Klux Klan (Cedartown, Georgia)
International Keystone Knights of the Ku Klux Klan (Statewide, Florida)
International Keystone Knights of the Ku Klux Klan (Statewide, Mississippi)
Knights of the Ku Klux Klan (Harrison, Arkansas)
Loyal White Knights of the Ku Klux Klan (Pelham, North Carolina)
Loyal White Knights of the Ku Klux Klan (Statewide, Florida)
Loyal White Knights of the Ku Klux Klan (Statewide, Maryland)
Loyal White Knights of the Ku Klux Klan (Statewide, New York)
Loyal White Knights of the Ku Klux Klan (Statewide, Pennsylvania)
Loyal White Knights of the Ku Klux Klan (Statewide, Texas)
Loyal White Knights of the Ku Klux Klan (Statewide, Virginia)
Mississippi White Knights of the Ku Klux Klan (Bruce, Mississippi)
Noble Klans of America (Statewide, Maryland)
Noble Klans of America (Statewide, New Jersey)
Nordic Order Knights of the Ku Klux Klan (Dawson Springs, Kentucky)
Nordic Order Knights of the Ku Klux Klan (Statewide, Alabama)
Original Knights of America, Knights of the Ku Klux Klan (Philadelphia, Mississippi)
Pacific Coast Knights of the Ku Klux Klan (Alpena, Michigan)
Pacific Coast Knights of the Ku Klux Klan (Statewide, California)
Pacific Coast Knights of the Ku Klux Klan (Statewide, Oregon)
Pacific Coast Knights of the Ku Klux Klan (Statewide, Washington)
Patriotic Brigade Knights of the Ku Klux Klan (Gladewater, Texas)
Patriotic Brigade Knights of the Ku Klux Klan (Statewide, South Carolina)
Rebel Brigade Knights True Invisible Empire (Martinsville, Virginia)
Teutonic Knights of the Ku Klux Klan (Shelbyville, Tennessee)
Texas Rebel Knights of the Ku Klux Klan (Quinlan, Texas)
Traditionalist American Knights of the Ku Klux Klan (Custer, South Dakota)
Traditionalist American Knights of the Ku Klux Klan (Statewide, Florida)
United Dixie White Knights of the Ku Klux Klan (Statewide, Mississippi)
United Klans of America (McMinnville, Tennessee)
United Klans of America (Statewide, Alabama)
United Northern and Southern Knights of the Ku Klux Klan (Ellijay, Georgia)
United White Knights of the Ku Klux Klan (New Boston, Texas)
White Knights of Texas (DeKalb, Texas)

Hmurhuh Huh Lo Ruangah February Ahcun 500,000 An Thi Kho

Covid-19 zawtnak U.S a phanh ka tein CDC doctors le scientists le NIAID (National Institute of Allergy and Infectious Diseases) director Dr....