Vawleicung Airport Lian Bik Pakhat "Istanbul Airport"

Turkey ram hi Asia Minor ah a ummi a si. Vawlei a lainak bik hmun pakhat ah a um caah, khualtlawng an tam taktaknak ram a si. An ram zong hi a rum ngaimi pakhat a si. Kan nih Lairam hna ahcun, Surbungtlang Airport hmanh harsa taktak in kan tuah lio ah, Turkey ram i Istanbul khua ahcun an airport hlun-Istanbul Ataktuk Airport- cu, April 6, 2019 ah an khar i, airport thar an i thial cang.

Hi an chuahtakmi airport hi kum fatin in, khualtlawng million 70 lengmang tlunkal khawhnak a si (Yangon International airport nih hin kum khat ah minung million 6 lawng an lutchuak kho ti a si).  Cu tluk a liannganmi Istanbul airport pi ahcun thilri le minung phurmi vanlawng paohpaoh cu, an tumter ti hna lo. Khualtlawng phurmi paohpaoh cu, Istanbul Vanlawngbual thar ah an tumter cang hna. An khuaruah ning le hmailei thil an hmuh ning khi, a ngan kho taktak a si.

Aruang cu, Istanbul Airport thar kha October 2018 in an on than cang caah a si. Cu airport cu then khatnak (phase one) an lim cang. Cu then khatnak hmanh ahcun vanlawng tliknak pathum a um i, vanlawnginn (terminal) lianh hi killi pe in million 15 a si. A lian taktakmi a si.

Instanbul airport thar Phase One a si

Hi vanlawngbual hi then li tiang a um ding a si i,  then linak hi 2025 ah an lim te lai. A zapite a dih dingmi hi US$12 billion a si lai ti a si. A cung hmanthlak hi then khatnak lawng a si rih.

Istanbul vanlawngbual thar hi a kauh ah, killi meter 76 million a si lai (Pe in cun 818 million killi pe asiloah acre 18,780) a kau ding a si (Dallas-Fort Worth International Airport nakin acre 1,573 a kau deuh ding a si. Denver International Airport hi acre 33,500 kau a si caah, area achun a kau deuh). Vawleicung airport lian bik timi King Fahd International Airport, Saudi Arabia hi, area ahcun a lian bik a si i, hectares 76,000 a kau. A pawng ummi ram Bahrain ramnak in a ngan deuh).

Hi then khatnak lawng nih hin, kum khat ah khualtlawng million 90 hi fawi tein a luhchuahter hna lai ti a si. Then linak an lim tik ahcun, kum tin in khualtlung minung milliion 200 hi tha tein a zohkhenh khawh hna lai ti a si. Cu tik ahcun, hi vanlawngbual hi vawleicung ah minung tambik tumkai khawhnak vanlawngbual ah a chuah te ding a si. Area kauh ahcun pathumnak a si te lai.

Zeicadah hi tluk vanlawngbual lian an sak tiahcun, Turkey hi vawleicung ah tourist tambik an tlawnnak ram pariatnak ah a um i, kum chiar in million 37 leng lengmang nih an va tlawnmi a si caah a si. USA hi tourist tambik tlawnmi pathumnak a si.  Turkey ram tlawngtu an tam khunnak a ruang cu, Asia le Europe aa tonnak ah a um caah le an khualipi Istanbul zong hi Asia le Europe ah a kemhmi khua a si caah a si.

Istanbul khua lai ummi Asia-Europe thentu hlei

Atu lio ah vawleicung ah khualtlung tambik tumkainak vanlawngbual a simi Hartsfield-Jackson International Airport, Atlanta, nih hin kum chiar tein, khualtlawng million 107 an zohkhenh khawh hna.

Istanbul Airport thar ah hin, Ngunkhuai Haulo (Duty Free) dawr killi pe 592,000 kau a um lai. Cu area cu Turkey ram minthangmi taktakmi rili ti lam, Bosphorus nih an lung a pemtermi hna a si. Hi Bosphorus ah hin, Ngunkhuai pek a um lo tinak a si. Hi vanlawngbual thar ah hin, inn dang cio pasarih a um lai. Cu chung ahcun "Fashion Garden, Family Palace le Style Beach" te hna a um lai ti a si. An mah le min sining hawih in thil an zuar cio lai.

Airport thar ah hin, Yotel hotel a um lai i, khan 451 a um lai. Cu hotel cu "Land-side" le "air side" timi "A tum-lei le a zung-lei" luhchuahnak an um veve lai ti a si. Zuang-lei hotel ah a riakmi cu Duty Free dawr he an an i naih deuh i, airport lengah chuah hau lo in, ka dang ah zuan than khawh a si. Tum-lei hotel khan tlungmi pawl cu passport checknak le customs ah a lut rihlomi pawl an si. 

Istanbul Airport thar ah a ummi Air Traffic Control le Hotel

Hi Airport thar hi Istanbul khuapi in meng 12 a hla. Vanlawng zuangmi controlnak khuacuanhnak cu Turkey nunphung ah, an uar ngaingaimi "tulip" pangpar bantuk a si. 

Vanlawngbual thar an sernak a ruang cu, Turkey ram ah khualtlawng an tam tuk cang caah le Turkey Airlines hi an thancho ning le karh ning a ran tuk cangcaah a si. 

Beijing Daxing International Airport zong hi US$12 billion an dih i, a tu kum September ah hin an on ve lai. A tu lio ah hin, Beijing Khualipi International Airport hi, vawleicung ah minung an tumtai tam ah pahnihnak a si i, kum khat ah minung khualtlawngmi million 95 nih an hman. Airport thar an sak ko nain, Beijing Khualipi International Airport tu cu an phit lai lo. An hman thiamthiam lai. Khualtlawngmi minung i lawng deuh hna seh tinak caah an sak chapmi tu a si.

Vawlei ah minung an karh chin lengmang bantuk in, lamsul, hlei, tilawng dinhnak le vanlawngbual zong an ngan chin lengmang. A rummi le fimmi ram nih, vanlawngbual lianlian an sak cuahmah lio ah, kan nih Lairam ahcun Surbungtlang Airport le Vuichip Airport ser hmanh ah, cozah sin ah heh tiah sawk le mipi nih tangka thazaang chuah hmasat in ser a si tik ah, a fawi in a fawi lo. A caan ahcun miphun huap in khua kan ruat kho lo i, "airport hna kan i cuh." Cucu ruah tikah, airport lianlian kan ngeih hlan ah, kan khuaruah ning le lungput hi remh taktak kan herh timi a lang. 

Kawlram sining le ramdang sining epchun tikah, kan khuaruah ning, riantuan ning le hmailei ca vision ngeihmi hi aa thlau hringhran ko timi hi, Turkey vanlawngbual thar an chuahtakmi nih a langhter. 

Turkey ram cozah nih, Yangon International Airport nakin a let 12 dengmang a lianmi Istanbul Airport an chuahtak lio ah, kan nih Lairtam cu airport le college hna kan i cuh rihmi ruah tik ah, ngaihchia kan si. Kan lungput le khuaruahnak hi, chan tamtuk hnu ah kan um rih ko timi hi, careltu nih nan hmuhfian ko lai.

A Ci Mih Phan Ummi Vui

Vawleicung pumpi ah, vui hi phun thum ah an then hna. Cu hna cu Africa ram tupi chung ummi vui; Africa burbuk chung ummi vui le Asian vui timi an si. Africa taih ah hin, Sub-Saharan Africa an timi hmun kaupi a kenkip ah an um. Asia ahcun Asian Thlanglei le Nichuahthlanglei Asia ah an um. A dang Asia ram ah an um lo.

Cucaah Kawlram zong vui a ngeimi kan simi hi, ram vantha taktak kan si. Mizoram zong Ngenpi ah vui an ngei ve i, ram vantha taktak an si ve. Lairam zong hi Paletwa hrawng ahcun vui a um an ti i, hihi thah bak lo ding an si. Tha tein zuah ding an si. Nikhat caan khat ahun, kan Lairam caah a thahnem tuk te dingmi an si.

Hi vui hna hi, minung nih a thli tein an va thah lengmang hna i, nihin ni ahcun vui milu a zor tuk cang i, nikhat caan khat ah vui hi vawleicung in a ci a mit sual lai tiah an phan ngaimi a si. Kum zabu 20 nak a rak chuahka ah ramtang ah a ummi, African vui phun hi million tlawmpal a rak um i, Asian vui hi 100,000 tluk a rak um. Nihin ni ahcun Africa vui pawl hi 450,000-700,000 karlak an um i, Asian vui hi 35,000-40,000 tluk lawng an tang cang.

Kawlram ah hin, ramtang ah a ummi vui hi 1,400-2,000 karlak lawng an si cang lai tiah ruah a si. Ann tlaih ciami hi 5,000 tluk a um ti a si. Ramtang vui an zor khunnak a ruang cu, a ho lak an duh ca lawng silo in, a vun le sa ei ding caah an thah hna caah a si. 2016 in 2018 kuakap kar hmanh ah hin, an thahmi 40 karlak hrawng hi a ruak an hmuh hna.

Misual vui thah hmangmi nih 2018 ah Kawlram ah an thahmi vui

Vui thah te hna hi cozah nih an khap ko nain an thah tawnmi hi sual taktak a si. Voikhat cu Mizoram Ngengpi ah a ummi vui zong Laimi nih an thah ti a si. Ningzak le ngaihchia taktak a si. Kawlram ah hin, vui hi a ho ca lawng siloin a sa le vun ruangah an thah caah, a pa le a nu thimlo in thah khawhmi paoh an thah hna caah, vui milu a zor ning a rang khun ti a si.

Ngaihchiat awk ngai a simi cu, vuiho hi sipuazi caah an hmanmi hi a si.  Vawleicung mirum tampi nih vuiho hi chawlehnak ah an hman caah, nihin ni ah ramtang a nungmi vui hi an tlawm chin lengmang. Cucaah cozah kip nih, vuiho sipuazi tuahmi hi cozah nih an ral taktak cang hna. A taktak ahcun vui hna an thah tawnmi hi, an sifah le harsat ruang ah siloin fawizang tein rum an duh caah a si deuh. A cawtu le zuartu zong rum an duh caah, cozah nih an khap timi an thei ko nain an i zorhmi le cawkmi a si. Vui thah hi sual taktak a si i, a thattu, a cawtu le zuartu zong misual taktak an si ko. 

Naite ah Malaysia cozah nih, vuiho le vuiho in a sermi thil tons (4) bak an hrawh. Cucu a man in tuak tikah 13.26 million ringgits ($3.2 million) a si lai an ti. Cucu vui thah an duhnak caah, an tlaihmi vuiho an khanghmi a si. 

Malaysia nih an hrawhmi vuiho dawhdawh cheukhat

Water, Land and Natural Resources Minister Mr. Xavier Jayakumar nih a chimmi cu, "Hi vuiho le vuiho sermi thilri vialte hi 2011 in 2017 karlak ah, kan luh hnawh hna i kan tlaihmi hna an si" tiah a ti. Cu vuiho thilri ahcun, tumbul, thi, rawieinak fung ah sermi pawl an si i, tu Nihnihni ah thawngpang thanhtu pawl an hmuhsak hna. Hi thilri vialte hi Negery Sembilan ramkulh a thlanglei kam khua hna ah an tlaihmi an si. 

Hi vuiho le vuiho thilri pawl hi an khangh dih hna. Cozah nawlpeklo in a thlithup in ramsa sipuazi caah thahnawnnak a umnak hnga lo le Malaysia hi chawletchawhrawl pawl nih, mah bantuk vuiho zuarnak ah an hmanlo nak ding hi, Malaysia cozah nih aa zuammi a si. 

Yangon ah khangh ding in an chiahmi vuiho le saram ruh pawl

Yangon ah khangh ding in an chiahmi saramlu pawl

Naite March 3, 2019 ah Yangon kua Zoological Garden ah World Wildlife Day (WWD) an tuah i, cuka ahcun an tlaihmi vuiho, saram phaw, saram ruh le saram lu le ki phunphun an piah i, an hrawh. Minung tampi nih an zoh. Ramdang in thawngpang thanhtu zong an ra. 

Naypyidaw ah vuiho le saramlu pawl an khangh lio

March 4, 2019 ah Naypyidaw zong ah Kawlram cozah uktu hna nih, an tlaihmi-vuiho, saramlu, saramruh le saram phaw pawl- khanghnak an tuah ve. A ruang cu ramsa lei runven duhmi hna pawl nih, Kawlram in Tuluk ram ah vuiho le ramsaruh le saphaw zuar hi a karh tuk tiah, Kawlram cozah mawh an phurh caah a si. Naypyidaw an khanghmi hi US$1.3 million man a si. Yangon i an khanghmi he fonh ahcun, million tampi man a si lai.

Myanmar's Natural Resources Ministry nih Naypyidaw i an khanghmi saram chungchuak thilri ah hin, vuiho 277, vuiruh 227 le saramdang ruh, ramsaki 1,544 le ramsa saphaw 25 aa tel tiah an ti. Hi kan tuahmi nih hin, ramsa duh paoh in thah le sipuazi caah a thlithup in tuah hi cozah nih an khap timi hi mipi an theih ding caah le hi bantuk upadi buar bu in ningcangloin ramsa an thahnak hnga hnga lo ding caah a si tiah an ti. 

Kenya ram ummi-Save the Elephants (Vui khamh hna u) timi bu nih an chimmi cu, hi khanghmi vuiho pawl hi a cheu cu Africa in a rami an si i, a cheu cu Kawlram ta an si. Tuluk ram zuar ding tiah timhlamhmi an si an ti. 

Tuluk hi vawleicung ah vuiho tambik a cawtu ram an si. Tu kum ceu in Tuluk ram chungah vuiho cawkzorh hi an khap. Cu ti an khapmi nih, Africa ram i vui thahnawnnak hi tlawmte cu a zorter deuh lai kan zumh tiah, ramsa rungvengtu bu pawl nih an ti. Tuluk hi an pawi taktak. Saram phaw phunphun, saruh phunphun le saki a phunphun tibantuk hi, ramchung sii caah an hman hna i, cu thil nih saram thahnak hi tampi a chuahpi Cucaah Tuluk miphun nunphung le zumhnak hi, ramsa thahnak a chuahtertu thil pawi taktak a si. 

Lairam zong ah hin, ramhual tha tein ngeih le ramsa runven hi kan herh hringhrang ko cang. Cozah nih cun Khonutung Tlang hrawnghrang an hualmi le a dang Hriphi khua hna ah tlawmpal an hualmi dah ti lo cu, ramhual taktak hi tam kan ngei lo. Asinain khuate Ruakhua tibantuk hna nih, Thautu le Thautlang hna an hual hna i, cucu thil tha taktak an si. Cozah nih hual lo zong ah, khuate nih khua fak pi'n in ruah le tuak i, khuakhat le khat bawmh in saram hual hi tuah hrimhrim a herh ko cang. Cu lo ahcun Lairam ah a sungharmi sa-Ngengpi, sazuk, vom, cakei, vanvuk, vapual le va dang a phunphun hna hi him tein chiah le zohkhenh an herh cang. Cu ti kan tuah lo ahcun, Lairam ah sa pakhat hmanh um lo in a lawngkarang in um khawh a si. 

Kawlram Ni Lin le Dinti Harnak

Vawleipumpi a lum chin lengmang timi cu, UNO thawk in vawleicung scientist tam deuh nih an pawm cangmi a si. Politicians cheukhat nih cun, hruaitu an chuah khawhnak ding caah, vawleipumpi a lum chin lengmang timi hi, a pawmlomi zong an um ve ko. A ruang cu vawleipumpi lumnak an pawm ahcun, a lumtertu dat (CO2) thumhnak a hauh lai caah, sipuazi a tla lai ti an phan caah a si.

Vawleipumpi lumnak a diklo tiah an ti len zong ah, biatak cu doh khawh a si ti lo. Khuacaan a lum chin lengmang timi cu, minung a simi paoh nih cun el awk thalo in a um cang. Ram kihnak Europe chaklei, Canada le Russia chaklei hmanh ah, thal ahcun an lin tuk cang. Tikhal nih a khuh zungzalmi  Everest Tlangpar tikhaltlang hmanh an ti dih deng cang i, India le Bangladesh hi hmailei ahcun ti harnak fakpi a chuak te lai ti a si. Vawlei a tanglei ummi Australia zongah a linh a zual ngaingai i, khua a cheukhat cu celhchuak lo in a lin ti a si.

Kan Kawlram zong hi, duhsah tein a lin chin lengmang i, pawngkam rawhnak le tiharnak a chuak chin chin lengmang cang. Nai Ningani (April 25) ah, Yangon cu a linhnak hi degree 42 C  (107.6 F) a phan. Cu hlan i April thla i a rak linh bik hi degree 41.1 C a rak si bal i, cucu 1881 ah a rak si.

Tu kum India khuacaan hi a lin tuk te lai tiah an ti nain a kih caan le lum deuh caan a thleng peng nain, Kawlram nilin cu caan sau tuk a taang peng ti a si. Kawlram khuacaan zohtu zung nih (Department of Meteorology and Hydrology) nih Yangon a lin bik silo in a dang khuapi panga hi an lin deuh rih an ti.

Chauk khua meiti cawhnak hmun

Kawlram ah a linhnak bik khua hi, Irrawaddy Tivapi kam ah a ummi Chauk khuapi a si tiah an ti. Hi khua hi meiti zong tampi a chuah caah khua rum ngai a si. A linh zong a lin taktak. April 12 in nifatin te hi degree 45 C a phan peng ko ti a si. Kan hnu Nilini ah Chauk khua cu 46.4 C (115.89 F) a phan. Khua tampi ah degree 40 C cung an kai caah, harnak tampi a chuak. Cinthlaknak caah ruah a um lo. Tii a um ti lo i, cinthlaknak le saram zuatnak zong ah harnak tam ngaite a chuak. Chauk, Pakokku, Magwe, Yenanchaung hrawng, Pagan, NyaungOo hrawng hi, a "Carmi Hmun" (Dry zone) timi an si i, dinti zong a har ngaingai tawn.

2019 hi El Nino um kum a si caah, kum dang nakin a linh deuh pin ah a rocar deuh ngaingai caah ralrin taktak a hau tiah khuacaan thiammi nih an ti. Hi El Nino ruangah, tu kum thal chung vialte hi Kawlram cu a lin ngai lai tiah an ti.

Hi El Nino um caan ah hin, khuacaan a lin deuh khun i, inngkang meitet zong a tam khun caah, mei ralrin khun a hau. Tiva ti, cerh, tibual le vawleitang ti zong an car khun caah, hi bantuk El Nino kum ahcun dinti zong a har khun. Hi El Nino rat kum hi, Laiholh cun "phiang kum" timi  a si i, kan nulepa chan in meikangh a tam deuh kum a si tiah an rak ti tawn. Cucu a rak dikmi a si.

Shan ram ah fak ngai in ti harnak an tong

Hi nilin ruangah, hmun kip ah cerh le tiva an reu. Cucaah a tu lio Kawlram ah dinti thatlonak khua tampi a um i, cozah nih dinti phawt chawm hau in a ummi khua tampi an um cang. Atu lio bak ah hin, Kawlram ah Ramkulh le Ramthen 14 chung ah hin, hmun 10 chungah dinti harnak a chuak ti a si. Minung in 630,000 hi dinti an ngei thathi lo ti a si. Kayah, Mon, Rakhine le Shan ramkulh chung le Sagaing, Bago, Magwe, Mandalay le Irrawaddy ramthen pawl ah dinti harnak fakpi a chuak. Cu ka hmun ummi khuate 208 le khuapi 93 chung cu, tii an har taktak ti a si. Kawlram khualipi Naypyidaw hmanh ah dinti thatlonak a chuak cang ti a si.

Mon Ramkulh ahcun tikhur vialte an car dih caah, zan khaudei hngah hmanh ah, rawl chumhnak khim tii an hmu kho lo. Cucaah tii a hlutu le cozah pekmi ah an i hngat i, a zaa lak in an pe kho fawn hna lo. Rawlchumhnak hmanh a zaat lo caah kholhnak tiang cu an pe kho hna lo i harnak tampi an tong ti a si.

Nikum ahcun Kawlram a laiva ram lawng ah dinti harnak a rak chuak i, tu kum ahcun Shan Ramkulh tlanglei ummi Pindaya, Kalaw le Nyaungshwe peng hrawng zongah dinti harnak tampi a chuak. Kawlram hi Asia-nichuahthlanglei ram vialte lakah vawleitang tii that ah palinak a si nain, a tu ahcun a si ti lo men lai ti a si. Cu tluk cun vawleitang tii zong a zor cang.

Kawlram ah minung an karh ning a ran bantuk in, leitang ti an dawpmi zong a tam chin lengmang i, a zor ning a rang chin lengmang ve. Thingram a loh tukmi le vawleipumpi a lum chin lengmang ruangah, vawleitang tii zong a rang deuh chin lengmang ve. Ruahsurmi a tlawm chinchin tikah leitang tii a zor ning a rang chin lengmang. Suahsurlo in sau tuk a um ahcun, Kawlram hi ti harnak fak ngai a tong kho te dingmi kan si.

Nihin ni ah ramkip ah dinti kong ah buainak a chuak chin lengman cang i, Lairam zong hi kan i ralrin lo le timhlamhnak kan ngeih a herh ngaingai. Khuacaan aa thleng, vawlei khuacaan hi a lum chin lengmang i, tlangcung tii hi an reu chin lengmang timi hi, kan fian bak a herh. Cun kan fingtlang a san le chen caah, kan vawlei ah vanruah zong aa khawng lo i, ti a har sual ahcun harnak fak taktak kan tong kho.

Cucaah, a tu tein kan Lairam thingram le pawngkam zohkhenhnak, tupi hmawng, cerh le tiva runvennak lei ah, timhlamhnak, ralrinnak le cawnpiaknak kan ngeih lo ahcun, caan raulo te ah dinti harnak fak taktak i a tong kho ve mi kan si. Kan tiva, cerh le tikhur hna hi, fawi tein a reu khomi ram kan si caah, ralrin le fimchimh taktak kan herh.

Cucaah Israel ram fimthiamnak te hna va cawn i, kan ram tlang chungah vanruah khawn a herh. Thingram hninghno tein tuah i, thingram a hram ah tii tampi a um khawhnak ding in kan cozah nih timhlamhnak ngeih a herh. Mipi zong nih ram dawtnak lungput in thingkung ramkung cin deuh le ram dawt deuh kan herh. Thingram kan dawt lo ahcun nikhatkhat cu kan ramkulh hi fak ngai in harnak kan tong te kho men!

Jesuh Nih Thih A Rak Tih Ve Maw?

Minung a simi le khuaruahnak ngeimi paoh nih cun, thih hi tih cio a si. Tar bekbereu zong nih thih an tih. "Thih ka tih lo" a timi zong nih thih lai taktak ahcun tihnak an ngei ko. Vawleicung hruaitu sual bik tiah ruahmi le mipuarhrang taktak timi Russia hruaitu Joseph Stalin te hna le kan mah chan ah hruaitu sual taktak Saddam Hussein te hna zong nih, mi cu duhpaoh in an rak thah hna nain an mah thih lai cu an rak tih ko. Mithat lainawng Osama Bin la Den te hna zong nih thih cu an tih ve ko. Minung lawng silo in, nunnak a ngeimi saram paohpaoh hi tihnak kan ngei i, thih hi kan rak tih cio.

Jesuh zong hi, Pathian sinak tling tein a ngeimi a si ve nain, khatlei ahcun Mary chung chuakmi minung thisa le thisen ngei ve mi a si caah, thih cu a rak tih ve ko. A ngakchiat lio te in, Pathian fa a sinak aa theih. Vawlei misual caah a ratnak aa theih. A ton dingmi, serhsat, zomhtaih, ningzah le nihsawh a huahnak ding vialte, a thih tik ah hawi thih thi lo in a temtuar dingmi le a thih te nak ding vialte aa theih cia dih ko. Thihnak in ni thum hnu ah thawhter than a si lai nak zong aa theih cia ko.

 Vailamtah cung i thih te lai nak a ruah ah hin, minung a sinak cun har a ti caan a tam tuk lai. A chungkhar, unau, a zultu hna a ruah ah, a lungfah le ngaihchiat caan a tam tuk lai. Nazareth khua i a  hawikawm a ruah hna ah, a lunglen caan a um ve hrimhrim ko lai. A nu, Mary hrimhrim hi a zaang a fah tuk lai, a sia a herh tuk lai timi cu chimhau lo a si. A thih tik i, a nu a ngaihchiat lai le tah lai a ruah ah, a celh in a celh lai lo.

Zeicatiah Jesuh nih hin, vailamtah thing cung i a thih ding hi a rak fiang cia ko. A rak chim cia ko. Cucaah, "Moses nih thetse ramcar ah dar rul a tar bantuk in Mi Fapa zong hi tar ka si ve lai" (Johan 3:14) nak ah a rak chim cia cang. Vailamtah cung thih cu, thih vialte lakah a fak bik, tihnung bik le ningzak bik thihnak a si zong Jesuh nih a theih ko.

Jesuh chan ah hin, Judah ram cu Rome cozah nih an uk. Rome peknak a dohmi le misual pawl kha, midang zohchun ding ah Rome ralkap nih Vailamtah ah ah rak thanh tawn hna. A pikpak an thahnak kong cu tuanbia ah tam an tial lo nain, mi tampi an rak thah hrimhrim hna lai timi cu a fiang ko. Tuanbia tialtu hna nih "a bu in mi tampi vailamtahnak kong tu hi an tial tawn." Pumpak vailam an tahmi hna zong, Jesuh nih a rak hmuh men ko hna lai. Bible ahcun Jesuh nih a rak hmuh hna timi cu an tial lo nain a rak hmuh ko hna lai. Zeicatiah hihi Rome ralkap nih an tuah tawnmi a si caah a si.

Hlan lio ah hin, Rome lawng nih vailamtah thah hi an hmang lo. Judahmi zong nih an hman ve. Judah siangpahrang Alexander Jannaeus (103-76 BC) nih hin, Jerusalem khualaili bak ah Pharisees minung 800 hi hmun khat ah vailamtah ah a thah hna ti a si. Syria uktu ah chiahmi, Rome ramuktu bawi Quitilus Varus nih 7 BC ah Jerusalem khuami 2,000 bak te hi ni nikhat ah vailamtah ah a thah hna ti a si. Cucu Jesuh chuah lai te a si.

Rome nih hin mipi hmuh khunnak lampi kam ah Vailam an tah tawn hna

Roman Emperor Augustus Caesar (27 BC-14 AD) le bang nih cun, a chanchung ah "A tlizammi sal pawl hi minung 30,000 hrawng hi, vailamtah ah ka thah hna asiloah an bawile sinah ka kirter than hna" tiah, uanthlarnak bia a rak chim tawn. Augustus hi Jesuh kum 14 kuakap a si tiang Rome Emperor a si caah, a mah chan ah hin Judah ram zong ah a pikpak in vailamtahmi an um len ko lai. Cucu Jesuh nih hin a rak hmuh len khawhmi hna a si.

Rome nih Vailam an tah hna tik ah, an ningzak sehlaw law, tih a nunnak minung nih hmu hna sehlaw, kan doh ngam hna hlah seh tiah, mipi hmuhnak lampi ah hin Vailam an tah tawn hna ti a si. Cucu vailamtah mual a pho khunnak le a fah khunnak a si. Chungkhar tiang in ningzah le mualpho an tuar. An thinlung a rawk taktak ti a si.

Vailamtah cung thahmi hna cu, "capital punishment" timi "thih dantatmi" an si.  A sualnak ngan tukmi-cozah dohmi, mithat lainawng le dahmiah-tibantuk lawng hi, vailamtah ah an thah hna. An thah tik hna ah, khulrang in an that hna lo i khulrang in an thi kho lo. A cak deuhmi cu ni 2-3 hna an nung ti a si. A cheu cu langta nih an nung nain an sa an ei hna. A cheu cu thi tuan hna seh tiah, an ke an khiah hna. Vailamtah cung thimi hna cu "misual" taktak an si caah, ningzah le zomhtaih fak tuk an tuar. Mi nih hlawtmi an si. Minung nih an lu an thin hnawhmi hna an si. Phundang in chim ahcun, "fihnung teifiak thihnak" a si. Ningzah le zomhtaih huahnak bik thihnak a si.

Cucu Jesuh nih a rak hmuh lengmang ve ko lai. Cucaah vailamtahnak cung thih ding hi, Pathian fa, Jesuh ca zong ah tih a nung tuk thiamthiam ko. Thi le sa a nungmi caah cun a tihnung taktak a si. ISIS nih Vailamtah ah an thahmi hna zoh ah, an temtuar ning hi kan mah chan ah a fiang ko. Rome chan zongah mah bantuk a si ve ko.

Gethsemane Dum 

Matthew nih a kan chimhmi cu, Jesuh nih a thihnak ding kong a hei ruah ah a tih tuk ve timi a fiang. A thih lai temmam te ah, Jesuh nih Gethsemane Dum i thlacam ding in, Peter le Zebedi fapa pahnih hna kha aa kalpi hna. Cu a zultu a chimmi hna bia nih Jesuh nih a thih lai dingmi a tihnak kong le a  lungput kha fiang tein a lang. Jesuh cu "A ngaih a chia i, a awlok a chong" tiah Matthew nih a tial. Cu tik ah a zultu kha a thawh hna i, hi tin bia a chimh hna:

"Ka lungre a thei tuk hringhran i ka thi sual lai. Cucaah hi ka ah hin rak um u law hngilh lo tein rak ka hngak u." (Matthew 26:37).

Matthew nih a kan chimhmi cu, Jesuh nih hin thih hi a tih tuk ve caah, a Pa, Pathian sinah, voi thum kheng te, "Ka Pa, a si khawh ahcun hi hrai hi ka thial piak ko" (Matt 26:39, 42, 44) tiah a pa a nawl. "Voi thum tiang thla a cam. A chim cia kha a chim than" (26:42).

A Pa, Pathian nih vawlei misual khamhtu le an sualnak in tlanh awk ah a ka thlah timi kha Jesuh nih a theih ko. Khaukhih cia ka si; vailamtah in ka luat kho lai lo. Hihi Pa nih a ka khan piak ciami a si timi aa fiang bak ko. Amah aa fian lawng silo in, Pa zong a fiang; vancungmi zong an fiang. Mary zong a fiang. Vawleicung a pa-Joseph-zong a fiang. Cucaah cun pei a min hmanh ah, "Jesuh na sak lai" an rak ti i, Jesuh tiah min an saknak a si. Jesuh a sullam cu "A mi kha an sualnak chung in a khamh hna lai" (Matthew 1:21) ti a si.

Jesuh hi vailamtah cungah thlai le thah ka si lai. Ka luat kho lo. Hihi vawlei ah ka rak tum chan le rat chan a si timi aa fiang tuk ko nain, minung thisa a ngeih ve nakin a rak tih hringhran ko. A rak tih hringhran ko timi a langhter khuntu cu a thlacamnak ah voi (3) khengte "Ka Pa, a si khawh ahcun hi hrai in ka luatter ko" tiah thla a cammi nih a langhter tuk.

Jesuh nih hin, hi vailamtah thihnak hi, zeitluk in dah a rak tih le a ngaihlah timi cu, Luke thawngtha nih hi tin a kan chimh. Jesuh hi vancungmi nih an rak hnemh hnu hmanh ah, "Lungthin fak ngaingai in fak chinchin in thla a cam i a thlan cu vawlei ah thidor bantuk in a tla" (Luke 22:3,44) tiah a ti.

Sibawi thiammi hna nih an tuak i, lungretheihnak a san tuk tik le chungthin si a vangh tuk ahcun, minung hi molh lawng silo in, minung chungril hi a rawk kho; kan titsa chung ummi thihri te pawl khi an kekkuai kho i, kan vun leng ah thi hi a chuak kho ti a si.

Jesuh hi a thlan hmanh thidor bantuk in a tlak khawh tiang a lungthin a rak kekkuai timi zoh tik ah, "vailamtah cung thih hi a rak tih taktak ko" timi a lang. A rak ngaihlah taktak. A hinglung a rak temtuar taktak. A lungthin a rak kekkuai taktak ko timi hmuh khawh a si. Pathian tufa, sualnak ngeilo, nangmah le keimah caah temtuarnak hi, a kan dawt tuk ca le a kan zaangfah tuk caah a si.

Cucaah Pathian kan zumhnak ah temtuarnak le harnak na in, kan in tikah, hi Krih temtuarnak ruat bu tein nun le tuar ve a herh. Zeicatiah "Krih ca i riantuan thiah kan si tik ah hin, a zumh lei lawng si lo in, a ca i temh innak hmuh ding zong hi a si chih" (Filipi 1:29). Cu lawng ahcun Krih sunparnak hi kan i hrawm kho ve lai. Cucaah Krih zumtu paohpaoh nih cun, hi hla te hi ruat bu tein, kan nunnak hi hman a herh:

                      Vailamtahnak zungzal dinnak in ka zulh lai
                      Lunglawm in ningzah ka in lai...
                      Vancung ka inn ahcun a ka auh te lai i,
                      A sunparnak ka hrawm ve lai…..

Krih sunparnak hrawm khawhnak ding caah cun, Vailamtah hi dinnak in zulh a herh. Lunglawm in Krih nih a tuarmi ningzahnak tuar a herh. Cu lawng ahcun vancung ah a kan timhtuah piakmi kan inn ah, Krih sunparnak kha kan i hrawm kho ve lai.

-------------------------

Australia Nilin A Zual

Vawleicung pumpi ah, ni linh hi a zual chin lengmang. Cucaah ram rocar ngai pakhat a simi Australia hi vawlei khuacaan thlennak nih, harnak a pek chin lengmang ve. Australia hi vawlei a thlanglei kap ah a ummi a si.  Khuasik ahcun a kik ngai nain thal ahcun a lin ngaimi ram pakhat a si. Vawlei a chaklei ah khuasik a si lio ah, Australia cu thal a rak si. An nih caahcun January hrawng hi a linh cem caan a si. 

Australia hi vawleipumpi lumnak ruang le khuacaan aa thlengmi ruangah, a lum chin lengmang ve i, meikang zong a tam chin lengmang. Innlo a kanghmi zong hi a tam ngaingai cang. Thetse rawn bantuk a sinak hmun zong  a a um i, a caan ahcun "thetse thlichia" a hran caan zong a um i, tihnung ngaingai a si tawn. An ram zong a car chin lengmang. Australia nichuah-chaklei ummi Great Barrier Reef timi rili tang thingram zong tam tuk hringhran hi a thi cang. 

2019 Australia Australia khuacaan hi a linh bik kum a si. January 17, 2019 ah khan ni ruk chung bak hi, degree 104 F cung a kai peng ti a si. January 12-17 kha Australia tuanbia ah niruk chung pehtlai tein a linh bik kum a si tiah an ti. An mah Australia mi zong nih, tu kum January tluk linh hi kan thei bal lo tiah a ti. 

Australia nitlak chaklei ah a ummi Marble Bar timi khua cu a linh tuk caah, Sunday (January 13) ah khan degree 120 F a phan. January chung ah a linh bik a si. Cu ka khua ahcun, ni 20 chung pehtlai tein degree 104 F cung a kai peng ti a si. 

January Australia linhnak degree C in an piahmi

New South Wales timi hmunram (region) ahcun ni 14 chung hi a linh bik mi ni an si i, voi 8 hi January thla chungah a linh bik a si. Nithum ni ahcun, "A linh tuk caah lam an phahmi kat-ta-ya kha a ti" tiah Nine News timi CNN he aa pehtlaimi nih an an ti. 

Australia a thlanglei le New South Wales le Victoria hna zongah a linh a san bik ni an si i, degree 120 F cung an kai. Port Augusta ahcun degree 118 F a si i, Griffith ahcun degree 115 F a si. 

CNN riantuanmi Simon Grainger, Bureau of Meteorology timi khuacaan kong thiammi nih, "A linh ning le linh caan aa pehning ruah tikah Australia nichuahlei tlangchung ram ah January a linh ning hi 1939 hnu ah a linh bik kum a si" tiah a ti. 

Minung hi an thlan a chuak dih. Noona timi New South Wales nitlaklei ummi khua ahcun a lumnak a niam bik nak a si i, cu ka hmanh ahcun  Nilini zan ah degree 96 F a si i, a lum bik zan a si ve than. Zan khuadei hi degree 96 peng a si tiah an ti. Australia thlanglei ummi Tarcoola zong degree 120 F bak a phan ti a si. Cucaah minung le saram caah celh chuaklo in a lin an ti. 

A linh tuk caah rilikam ah tii aa liomi hna 

A linh tuk caah "high ozone levels" timi nika ceunak linmi a san tuk caah le thli a hnomh tuk caah, Sydney hrawng ahcun leng chuah lo ding tiang in ralrin ding in cozah nawlngeitu nih nawl an chuah phah. Khuhhring ngeimi, damlomi, tar le ngakchia caah tih a nung khun ti a si. 

Mi tampi cu rilikam ah an kal i tii an i lio. Rilikam zong cu a linh tuk caah, mi tampi kha lungmih, luakluak, lufah, takfah, dangcar, tihal, thahri fah, thaw-tet, vunhawng thlennak, lungtur, thaw-dawp khawhlonak le thluak buaibainak zong an tuar ti a si. Rili kam i tii a liomi zong, nilin ruangah tam tuk buainak le harnak an tong ti a si. 


Nilin ruang ah a thimi rang pawl

Australia hi thla khat chung bak ah nilin khua-al fak tatkak (heat wave) nih a voi hnihnak a chuah hnawh a si. Hi nilin nih hin, Australia ram pangpar, thingram le thil nung thihnak tampi a chuahter. Nichuahthlanglei ummi Murray-Darling Basin timi rili ahcun nga million in an thi. A linh tuk caah, ramsa zong tam ngaite an thi. Papalak le va hmanh thingkung ah an i fu kho lo i, an tla ti a si. Ramsa zong tiva kam rumro ah khua an sa hna le a but in an i bu hna ti a si. Ramtang meikangh kha a tam tuk i, Australia caah sunghnak nganpi a chuak ti a si. 

January ah a linh tuk caah Australia hmunn kip ah hi tin rammei a kang

Pawngkam kilvennak uarmi hna nih cozah le ramkulh hruaitu hna nih tiva tii tha tein an zohkhenh lo caah le leikuang tuahmi hna nih tii an hman tam tuk caah, hi bantuk in nga te hna an thih tuknak a si tiah an ti. Inzuat satil zong tam ngai an thi. 

Darling River le Menindee Lakes hna ah ti an tlawm caah, cozah nih tii an thlah hlan ah nga million tampi cu oxygen thli thiang an hmuh ti lo caah an rak thi. Cucaah hi nga an thih tukmi hi Australia hi pawngkam kongkau ah aa thangtu a si tiah an ti. 

Haran: Biakam Hlun Khuapi Pakhat

Haran khua hi, Israelmi tuanbia ah a biapi taktakmi khua pakhat a si. Asinain mi tampi nih a kong an chim tuk lem lo caah, vawlei tuanbia ah theih tukmi le a lar tukmi khua a si lem lo. Naite ah Canaan ram in a upa Esau tih ruah ah Haran ah a zaami Jacob kong bible study ah kan cawng i, Haran kong hi theih a tlak taktakmi a si tiah ka ruah caah, hi capar ah ka tialnak a si.

Haran khua hi Israel tuabia aa thawknak khua khan a si. Zeicatiah hi khua ah hin Abraham pa Terah nih a chungkhar cu Canaan ah pem ding in a kalpi hna nain, hi khua ah a tang i, cu ka ah a thih tiang a um. Hi khua a biapitnak bik cu, Abraham le Pathian an i ton hmasatnak khua a si caah a si. Pathian nih Abram (ahnu ah Abraham) a auhnak le Canaaan ram pem a fialnak khua a si (Gen. 12:1-4). Lamkaltu 7:2-5 tu ahcun Steven nih hi tin a chim: "Abraham hi Haran an pem hlan, Mesopotamia ram i a rak um lio ah, sunparnak Pathian a sin ah a lang i bia a kamh." Asinain Genesis chimmi tu hi, mi tam deuh nih a dik in chim deuh a si.

Ur in Canaan ram ah Abraham pemnak lam

Genesis 12 ahcun Pathian nih Abraham a kawhnak hi Haran phanh hnu khan in a chim. Genesis ning in chim ahcun, "Pathian nih Abraham hmang in, minung sinah a thar in aa phuannak khua cu Haran khua hi a si" kan ti khawh. Zeicatiah Buanchukcho a dih hnu in le Babel innsang an sak i vawlei khuazakip an i thek hnu in, minung nih Pathian an biaknak hi Bible ah kan hmu ti lo. Noah fapa Shem chan in rel tik ah, a chan (9) nak ah Abraham a chuak. Hi chan (9) chung vialte minung nih, Pathian an biaknak kong hi, bible ah a um ti lo.  Cucaah Haran cu minung sinah Pathian aa phuannak khua a si kan ti khawh.

Haran timi hi, Hebrew ah (חָרָן‎ Ḥārān) ti in aa tial. Turkey ah a ummi khua pakhat "Harran" ('r' pahnih in tial) timi he aa khat riprep. Hebrew biafang zoh tikah, "Harran" timi a sullam cu "tlangcungmi" (mountaineer) ti zong a si i, "parched" (nilin ah thil car) asiloah "tihal" ti khi a si. Accadian holh "charana" ti zong a si kho i, cucu a sullam cu "lam" (a road) tinak a si.  

Haran hi cinthlaknak le zuatkhalhnak hmunhma pical ngai a rak si. Abraham a pa, Terah hi, Canaan ram pem a rak i thawh ko nain, Haran a phak ah um hmun a khuar i a tang (Gen 11:31). Zei ruang dah a tan hnga timi kan thei lo nain, hi khua hi sipuazi a that caah a si kho men. Hi ka khua ah hin, BC 2000-1900 kuakap ah Pathian nih Abraham cu a kawh i, Canaan ram ah pem a rak fial. Cu ram ahcun telefa le ram pek i, miphun nganpi ah ser ding kha Bawipa biakam a si (Genesis 12).

Haran khuarawp an hlaimi hmun khat

Haran khuaram (region) hrawng hi, Paddan Aram asilole Aram Naharaim tiah an auh. Abraham hi kum 75 a si tiang Haran ah a um. Abraham le a nupi Sarah le an tupa Lot cu Haran chuahtak in Canaan pem an rak i thawh. A hnu ah Abraham i a tupa Jacob cu Haran ah a va zam. A nuta Laban fanule pahnih-Leah le Rachael- a va thit hna. Hi ka khua ah hin, Pathian nih Jacob cu nupi fate he, satil he thluachuah tampi a pek i, Canaan ram a phanh hlan in, mirum ah a ser.

Haran khua hi, hlanlio khuahlun taktak a si. Mesopotamia chaklei, Jullab tiva kam ah a um. Cu Jullab tiva cu Balih Tivapi i tivatengnge a si. Haran hi Turkey ram ummi a tu lio khua Urfa timi khuapi in nichuah-thlanglei Km 35 hlatnak ah a um. Syria le Turkey ramri pawngte ummi a si. Khuahlun taktak a si. Kum 1950-59 kua hrawng ah, Haran khuarawp cu an hlai i, innlo zeimaw zat an hmuh. Khua kulhnak vampang zong an hmuh.

Haran hi, Mesopotamia le Mediterranean Rili karlak i khual tlawnnak lampi an i tonnak hmun ah a ummi khua a si. Lam tampi aa tonnnak ah a um. Cucaah ralkap lei le raltuknak lei ah a biapi taktakmi hmun hma ah a um caah, siangpahrang ram lianlian kuttang ah a rak um lengmang. Hlanlio Babylon chawlet pawl an thilri chiahnak khua pakhat a rak si./Haran timi hi Akkadian holh in "harranu" ti a si. Cu a sullam cu Mirang holh cun "journey caravan" ti a si. Cucu Lai holh cun "khual tlawnnak/bupi khual tlawngmi" tinak a si. Cu biafang nih a langhtermi cu Haran hi khual tlawng le chawletmi tampi an i dinhnak khua a si tinak a si.

Cucaah cu bantuk in khua tha le khua thangcho a si caah, Abraham a pa Terah zong hi Ur in Haran ah a rak pemnak a si kho ve. Cun Terah pem lio ah hin, Ur hrawng hi a dai lo. Ral an rak i tu peng i, Terah hi khua a thanchonak le a daihnak deuh Haran ah rak pem sehlaw a dawh.

Haran khuapawng tuu tlawnnak (Jacob a rak vahvaihnak hmun hrawng a si)

Haran hi raltuknak lei ah hmunhma biapi taktak ah a um caah, cozah phun kip nih an rak tuk i an rak lak tawn. Hlan ah, Amorite miphun sermi Mari Pennak tang ah a rak um. Mari khua hi Babylon le Haran karlak um. Cu hnu hnu ah Hittite le Mitannian Pennak tang ah a um than.

BC kum zabu 8 nak le 7 nak ahcun, Assyrian pennak tangah a rak um (2 Siangpahrang 19:2; Isaih 37:12). Khua rum ngai a si caah, Haran hi BC kum zabu 6 nak ahcun Phoenician kuapi Tyre he zong cawkzorhnak ah hnatlaknak a rak ngeimi an si (Ezekiel  27:23). Bible zong ah a langmi khua a si. 

Cu hnu ah Assyrian le Babylonian Empire tangah an um than. Assyrian siangpahrang hna kuttang ah a rak um tawn i, a khua kha fek tein an rak kulh. Assyrians khualipi Nineveh a tluk hnu BC 612 ah caan tawite chung cu, Haran hi Assyrians an headquarter ah an rak hman.

Biaknak lei zong ah hmunpi a rak si. Abraham chuahnak khua Ur hi "Sin" timi "Thlapa pathin" (moon god) caah hmunlaili a si. Haran zong ah hin, "Sin pathian" caah biakinn nganpi a um tiah Mari lungcatial ah a um. Cu Sin pathian cu Assyrian siangpahrang Sargon le Assurbanipal nih, biatak tein an rak remh ti a si. A hnu bik Babylon Emperor Nibonidus (556-539 BC) i a nu cu "Sin pathian tlangbawinu a si i, Babylon in Sin pathian lem kha Haran ah a thial than i, a rak bunh than hna."

Haran i "Thlapa Pathian" (SIN) biaknak inn hlaimi (Ref. Bibleplaces.com)

Terah a thih hnu ah, Abraham le a tupa Lot le an sinum cheukhat le an satil run cu Canaan ram pem ah an rak i thawh. Terah cu Haran ah a thi. Canaan a phan thai lo. Abraham tupa Jacob cu a upa Esau thluachuah a co dih hnu ah, a nuta pa umnak hi Haran khua ah hin a rak zam. Cu ka ah Nahor fapa Laban fanu hna-Leah le Rachael- a va thit hna.

Hi Haran ah hin Jacob hi Rachel co ruah ah, kum 14 a pu Laban a rianh. Cu hnu ah kum 6 Laban sin ah a um rih i, a rian a bomh rih. Cucaah a zapite kum 20 (7+7+6=20) Haran ah khua a sa Gen 31:38, 41). Cu ka ahcun Leah he fapa pali-Reuben, Siemeon, Levi le Judah an hrin hna (Gen 29:31-35). Caan sau nawn hnu ah, Leah kha Jacob nih a ihpi than i, fapa pahnih-Issakhar le Zebulun-a hrin hna. Cu hnu ah fanu Dinah a hrin than (Gen 30:18-21). Leah he fapa (6) an hrin hna.

Caan karlak ah, Jacob cu Rachel salnu, Bilhah he Dan le Naftali an ngeih hna. Leah salnu, Zilpah he zong fapa pahnih-Gad le Asher- an ngei than hna. Cucaah, Jacob hi salnu pahnih-Bilhah le Zilpah- he fapa (4) an ngeiti tinak a si. Kum tam nawn hnu ah Rachel zong cu fapa a van ngei ve i, a  min ah Joseph a si (Genesis 30:23,24). Jacob nih hin, fapa (12) a hrin hna i, Benjamin dah ti lo cu, an zapi tein Haran ah ah an chuak dih. Cucu a biapi taktakmi tuanbia a si.

Jacob hi, Haran a um lio ah a pu Laban satil a rak cawng. Pathian nih thluachuah a pek i, telefa tam ngai a ngeih pin ah satil zong tam ngaite a ngei. Phun dang in chim ahcun a vahvaihnak Haran ram ah mirum le milian ngai ah aa chuah. Canaan ram a kir tik zongah, mirum taktak in a kir timi kan hmuh.

Khuaruahhar bik a simi cu, Haran a um lio ah a hrinmi Leah fapa-Judah chung in, David, Solomon te hna zong an chuak i, kan Bawipa Jesuh zong hi Judah cithlah in a chuakmi a si. Pathian cu "Bia" a si i, cu "Bia" cu titsa cannak ding caah, Leah fapa-Judah ciruang- hi a rak hman.

Cu Judah cu hi Haran khua ah a chuakmi a si. Cucaah Haran khua hi, Judahmi le Krihfa kan caah, a sunglawi taktakmi le philh awk a thalomi khua pakhat a si!!

----------------------

Zohchihmi ca

1. Haran: Mercer Dictionary of the Bible.

Kawlram Ah A Tlau Cuahmahmi Miphun Pakhat

Kawlram ah hin, hlan lio chan ah Pyu miphun te hna an tlau timi cu a hlan tuk cang i, zei miphun ah dah an i chuah hnga timi hi theih khawh an si ti lo. Tu chan zong ah Kawlram miphun fatete hi, an tlau cuahmah hna i, nikhat khat cu an tlau dih te lai timi hi ruah cia a si cang. Cucaah miphun fa tete kan nunnak ding kong hi, biatak tein ruah cia a herh ko cang.

Hlan lio ah a rak chuakmi miphun Pyu pawl hi B.C kum zabu pahnihnak kuakap ah an chuak i, AD kum zabu 11 tluk ah an lotlau. Kum 1,000 tluk an rak fekfuan i, Pagan Pennak a rak chuah tikah an lo. Kawl miphun ah va can dawh an si. Cucu a hlat tuk cang caah, tuanbia hlun tuk a si cang caah, zei dah a cang set timi theih khawh a si ti lo. An holh le nunphung a loh caah a si ti ceu an theih khawh.
Pyu miphun an loh bantuk in, a tu lio Kawlram miphun fatete zong hi, kan lo ve sual lai timi zong hi phan a um ngaingai.

Nihin ni ah, Kawlram ah miphun pakhat a tlau kho ngai dingmi pakhat an um cang. Cu hna cu a tam tukmi cu an si lo caah, mipi tampi nih theihmi an si lo. An tlawm tuk cang caah, hmailei ah zei can dah an nguh te hnga timi hi ruah awk ngai in a um. An tuanbia cu, hi tin a si.

A liamcia kum 460 lio ah, a sual ngaingaimi Portuguese miphun Filipe de Brito e Nicote timi pa cu Kawlram cozah nih an rak thah. Cu pa cu Kawl nih cun "Nga Zinga" tiah an auh.

Cu pa cu thluak tha taktak a si. A tu Rangoon ralchan ummi Syriam (atu Thanlyin) khua ah umhmun a rak khuar. A cak tuk i, Thanlyin khua hrawnghrang ummi Buddha Bata biaknak pura le innlo in thil mansung vialte a rak fir dih. Cun dar in an sermi Buddha milem le darkhing lianlian zong a lak hna i, a tit dih hna i, miakpi meithal ah a ser hna. Shwe Dagon pura ummi vawleicung darkhing lian bii pakhat cu a lak. Tilawng in Yangon Tivapi cungah a phurh i a rih tuk caah a tla. An char kho thai ti lo. An zumhnak ah cerhthlawk lak pe 20 thuhnak tluk ah a tla tiah ruah a si.

Kyaik Khauk Pura (Hi tlangbo ah Nga Zinga nih ralkap umhmun a rak ser)

Thanlyin khua Kyaik Khauk Pura umnak hmun ah ralkap umhmun (sakhan) a tuah i, ralkap tampi 3,000 tluk a rak ngeih hna. Nga Zinga hi a sual ngai i, midang nupi hmanh kha a rak chuh hna tiah Kawl tuanbia ah an tial.

Nga Zingka cu Rakhine Siangpahrang Min Razagyi chan ah tangka phalh chawm in hlanmi ralkap (mercenary) a rak tuan. A rang a kai lengmang i, 1599 ahcun Thanlyin khua uktu bawi ah a tla. Thanlyin khua ah Portuguese miphun kha pem a fial hna i, mi tampi an rak pem. Hi lio caan Portuguese pawl hi man phalh chawmmi ralkap an rak tam deuh. Thanlyin ahcun Catholic biakinn zong an sak hna i, Catholic missionaries zong rian an rak tuan. Hi lio caan biakinn rawp hi Thanlyin khua ah an um len rih.

Thalyin khua ummi hlan lio Catholic biakinn rawpcakmi 

Nga Zinga hruainak tangah, an van cak tuk cang i, Thanlyin nih cun Rakhine Siangpahrang cu an doh. Rakhine he an i hua. Cun Ava khua siangpahrang nih Taungoo siangpahrang Natshinnaung kha thah a rak duh. Asinain Natshinnaung cu Nga Zinga sinah a rak zam. Natshinnaung cu rak ka pe tiah Ava Siangpahrang Anaukpetlun nih a ti nain, Nga Zinga nih Natshinnaung kha caah zumhtlak in a um ve caah, a up duh lo (Cun an chimnak ah, Natshinnaung hi Krihfa ah aa cang i, Nga Zinga far he an i um ti a si).

Kawlram Ava Siangpahrang Anaukpetlun cu Nga Zingka ruang ah a thin a hung cang i, 1613 ah Thanlyin cu an rak tuk. Fak ngai in an rak i kap. Thanlyin cu an kulh. Thla hnih chung an i tuk hnu le khua an kulh hnu ah, Thanlyin cu an tei. Nga Zinga zong cu an tlaih. Cu pa cu March 28, 1613 ah an tlaih i, a mah le a ralkap 50 he an rak thah hna. Nga Zinga le bang cu mi zapi hmuh awk caah rua par ah an tlai i, fak taktak in an tuah. Nithum chung temtuar le aihram hnu ah a thi an ti. Portuguese miphun za tam nawn kha Ava (Inwa) siangpahrang ram ah an rak hruai hna.

Nga Zingka an tlaih dih hnu ah Thanlyin in Ava lei hruaimi Portuguese hi minung 4,000-5,000 karlak tluk an si ti a si. Hi lio chan pennak hi Taungoo chan a rak si i, an khualipi cu Ava (Inwa) a rak si. Thanlyin in Ava phaknak ding caah zarh 10 tluk an rau tiah micheu nih an ti.

1628 ah Siangpahrang Anaukpetlun siangpahrang Thalun nih a van chawn. Portuguese le kahpia pawl vialte kha Kawl miphun he cawhmeh ding in tha a rak pek hna. Cuticun Sagaing ramthen chung ummi "Anya" timi area ah a rak chiah hna. Cu ka ahcun Portuguese an pupa pawl hi khua an rak sa. Cu hna cu Kawl nih "Bayingyi" tiah an ti hna. Nihin ah tam ngai an um rih.

Nihin ni ah hin, Mu Tivapi hrawng ummi Portuguese cu an mah dang tein an um kho rih. An biaknak cu Catholics a si i, an thlan hi khualai ah an tuah. A um cu an um ko nain hmahpungtin zong an ngei kho lo. An temtuar ngaingai. A cheu cu Kala muisam an keng cang. A cheu cu Kawl le Kala kahpia an lo. A cheu cu Mirang le Kala karlak ah an um. An mitmu a lian. An mittlang a chah. A cheu cu an pumrua Kawl nakin an lian deuh. A cheu cu Korkha an lo. Nu a cheu khat cu, an i dawh ngaingai.

Ko Chan Ngein Zaw le a tang. Chanthaywa biakinn hmai ah

Hi hna pawl hi, Catholic biaknak an si. An biaknak ruang le miphun dang an si ruangah Kawl Buddhist uktu le cozah nih thlanglamh an tong. Hlanlio Nga Zinga chan in Kawl cozah dohtu le an biaknak a rak nihsawhtu telefa an si caah, an neek hna. Kum tam tuk Kawlram ah an um cang nain, hmatpungtin zong an pe duh hna lo. Sianginn kai zong an i harh. Rian tha tlaih zong an i harh. An thinlung a rawk ngaingai. Asinain an zumhnak ahcun fek tein an um ve rih ko.

Kawlram i Cardinal hmasa bik pa Cardinal Charles Maung Bo cu Bayingyi miphun a si i, Mon Hla khuami a si. A mah cu Pope Francis nih February 2015 ah Vatican City ummi, St. Peter's Basilica ah Cardinal sinak a rak pek. Miphun fa tuk an si caah, cucu an caah thazaang nganpi a si.

Hi Portuguese cithlah Bayingyi pawl hi, Kawlram ah a um cuahmah i, nikhat hnu nikhat a zor cuahmahmi miphun pakhat an si. Ram ngaingai an ngei lo. Khua ngaingai an ngei lo. Kawl Buddhist lakah an i cawh. Cucu an caah thinphang ngai a si. Kum 400 cu an hmun cang i, hi pin ah hin an hmun kho te hnga maw timi cu ruah awk ngai a si. Cucaah hi miphun hi, Kawlram ah duhsah tein a tlau cuahmahmi miphun pakhat ah an cang cang. An dirhmun hi tih a nung ngaingaimi ah an um.

Cucaah Kawlram ummi Krihfa vialte zong nih thlacampi zong an hau i, thazaang pek zong an herh. Abik in Monywa le Sagaing hrawnghrang ummi Krihfa hna nih biaknak dang bantuk in zoh lo in, komh ding le thazaang pek ding hi a biapi taktakmi a si.

-----------------------------------

Zoh chihmi ca

1. Frontier of Myanmar at https://frontiermyanmar.net/mm/node/7201
2.

A Hmanlomi Ram le Vanlawngbual ah Vanlawng A Tum

Minung thluak zong hi aa palh kho. Computer zong hi aa palh kho. GPS zong hi aa palh kho. Cucaah motor lawng nih lam aa palh lo i, vanlawng zong nih lam palh i a hmanlomi ram le airport ah tum khawh ngai a rak si. Cu thil nih a  langhtermi cu vawleicung ahcun zeipaoh hi aa palh kho ko timi a si. A caan ahcun palh lo ding te zong khi palh a rak si tawn ko. Cucu Minung kan sinak a si.

Voikhat cu Falam Evangelist pa Saya Piangte an timi pa cu, Kalaymyo lei tlawn aa tim i, Falam in RTC lianpi aa cit. Ruah a sur. Khua a chia tuk. An motor cu muka an khuh dih. Piangte cu motor chung ahcun bia a chim. Nuam taktak in aa cit ko. Khua a langhlo caah, Khawika lei dah ka kal timi hrimhrim theih khawh a si lo. Kalaymyo lei kal cun a kal peng ko. Suimilam 3-4 tluk an van mawngh ah "Tum u law, lakphakti kan ding hna lai" tiah driver a van au. Piangte nih cun Lungbang kan phan cang rua tiah a ruah. Muka cu an van on i, Piangte cu a hung chuak. 

"Aw. Ka phanhnak khua hi Ramthlo a va bang ve?" tiah a van ti.

Khua tha tein a van zoh i, "Aize. Ramthlo peih ka phak ko hi. Kalaymyo lei ka kal rua ti na lak ah....Ramthlo ka phak ko hi" tiah a van ti. A ti awk tha ti lo i, "A pawi loh. Hakha tlawn feh tla a tul thotho" a ti le Hakha lo diam a lan ti a si.

Vawleicung ah hin Piangte lawng aa palh lo. Mi tam tuk nih an i palh cio. Cucaah motor le vanlawng ah accident an tong i, rocket zong ah accident an tong i, mifim tampi nunnak a liam theu tawn.

Voikhat cu, USA khua pakhat ah Laipa pakhat cu a va pem. Cu a pemnak khua ahcun sekhan ah kal aa tim. A tlunnak dawng hna nih, "Motor cu mawng ko. Sekhan cu a naite. Lam kan in chimh lai" tiah an ti. A nih nih aa thawh i, "Lam naite si zong ah GPS hman hi a tha deuh. Lam palh a har deuh" tiah a ti. Mi nih an chimhmi kha ngai ti lo in, a GPS cu a zulh le a kenkip ah downtown tiang a kalpi i, sekhan an khar hnu ah, sekhan cu an va phan ti a si. GPS nih lam palh sual cu, na tong bal dek maw?

Voikhat cu GPS nih aa palh sual caah, dawng khat hna motor cu rili ah a tla hrulh i, GPS company taza an rak cuai hna. GPS company nih "GPS nih map a piahmi hi, 100% a hman ti a si lo. A buaktlak in a hman timi lawng a si. Motor driver nih a thluak hman ve a hau, tiah ca kan tialmi a chung ah a um ko. Cucaah tuanvo kan ngei lo" an rak ti i, an rak tei hna lo.

Naite ah London's City Airport in, Germany ram, Duesseldorf ah a zuangmi vanlawng British Airways vanlawng cu, Scotland ram khualipi, Edinburgh ah lo diam in a zuang i a va tum diam. Duesseldorf ah tum aa timmi khualtlawng pawl cu Edinburgh an tum tikah an ar ko. A dongtu zong an ar ko. Vanlawngbual i riantuantu zong an ar ko. Pilot zong a ar ko. Vanlawng aa citmi, minung paohpaoh an ar di ko.

British Airways airline nih an timi cu, WDL Aviation nih Nikhatni ah vanlawng a zuannak ding hmun kha a pingpi ah an rak tuah sual caah a si an ti. Pilot zong nih vanlawng zuannak ding an tuahmi lamte kha a zulh. Vawlei in vanlawng a controltu zong nih a zuannak an suaining tein a zuan ve ko caah pakhat hmanh a zuannak lam cu aa palh lo an ti ve.

WDL Aviation nih "Zei ruang sette ah dah aa palh hnga?" timi an kawl i, a ruang sette an thei lo nain, "vanchiat ah thil a pingpang aa cawhmeh sual caah a si" tiah an ti. Vanlawng cu meiti an rawn dih hnu ah, Duesseldorf ah a va zuang than.

Don Scott Aiport ah a tum palhmi TWA vanlawng (1967)

Columbus khua ah hi bantuk buainak hi a rak um bal ve. Columbus ah hin Columbus International Airport pakhat a um. Khua in a chaklei ah vanlawngbual a kau ngaimi pakhat a um ve.

1967 ah minung khualtlawng 49 le vanlawng riantuanmi 7 a phurmi vanlawng 707 Jetliner cu, TWA pilot Howard Chittenden nih a mawnghmi cu, Columbus International Airport ah tum ding a si nain, pilot nih airport aa palh i, airport fate Ohio State University airport, Don Scott Airport ah lo diam in a rak tum. Vanlawng lian ngai a si i, Don Scott Airport tum ding cu tih a rak nung. Zeicatiah a tumnak ding airport nakin vanlawng tliknak kha canceu a tawi deuh caah a si. Pilot hi a thiam zong a rak thiam. A tum lai ahcun ka palh ti a theih nain vanlawng kha a kai kho ding a si ti lo caah ruah phaklo pi in, a va tum lawlaw ti a si.

Cu khualtlawng pawl zong cu, vanlawng an van tum tik lawngah, vanlawngbual hmanlo ah an tum an i theih ti a si. Bus in an rak thiar than hna i, Columbus International Airport ah Bus tu in an va tum. Vanlawng cu a lianpi a si i a rih tuk caah, a zuang kho than ding a si ti lo. Cucaah minung thutnak todan vialte an phawih dih. A chung i thilri vialte an lak dih i, zaangkhai tein an chiah dih hnu ah, Columbus International Airport ah a rak zuang than.

Don Scott Airport ah hin a tu lawng hi pilot nih aa palh i a tum a si lo. Hlanlio deuh zong ah B-17 vanlawng lianmi nih a rak i palh i Don Scott ah a rak tum bal cang ti a si.

Vawlei ahcun zeitluk mifim hmanh palh khawh a si. Thluak tha taktak ah ruahmi pilot thluak zong aa palh kho. "A palhlomi sihni an um lo i, a thilomi doctor an um lo" tiah Kawl phungthluk an chimmi hi a dik taktak.

Cucaah aa palh khomi minung nih an sermi thil vialte zong za ah za in a tlingmi an si lo. An i palh kho viar. Tahchunhnak ah, computer an ser lio ah, "0" kong an rak ruah khawh lo caah, "Y2K" kong hmanh ah fak taktak in mifim pawl an thluak a rak buai hna. Cucu naite thil a si. Cucaah, aa palh khomi minung nih sermi thilri paoh cu palhnak a um kho ve.

Cucaah, satellite zong nih aa palh khawh. GPS zong nih palh khawh a si. Computer zong palh khawh a si. Cucaah vawleicung ah hin, zei thil paoh hi aa palh khawh caah, hihi ruah a herh. Zei kan tuahnak hmanh ah, hngangam tuk ding a si lo. Palhnak timi cu, khawi zeika paoh in zei tik caan paoh ah a chuak kho timi ruah a hau.

Cucaah Solomon chimmhi hi, nifatin nunnak ah ruah ding le nunpi ding hrimhrim ah a herhmi a si:

"Bawipa kha na lungchung dihlak in i bochan law, nangmah fimnak kha i rinh hlah. 
Na kalnak kip ah a mah kha hngal law, a mah nih na lam kha a tluanter lai"

(Phungthlukbia 3:5)

Minung lam a kan hmuhsaktu le hruaitu cu Bawipa a si caah, cu Bawipa hngalh hi lamtluannak a si. Cucaah zei thil kan tuahnak paoah ah, thil fatein, thil nganpi tiang minung fimnak lawng kha rinhlo in Bawipa kha kan lungchung dihlak in bochan hi a tha bikmi a si. Lungchung dihlak ti tikah, kan lungchung i 99% bochan khi a za lo. 100% bak in bochan khi a si. Careltu nangteh Bawipa hi zeitluk fang tiang dah na bochan ve tawn? 100% na bochan maw? 99% tiang lawng dah na bochan?


--------------------------------------

Zohchihmi ca

1. Mix-up: British Airways plane lands Scotland, not in Germany

https://www.msn.com/en-us/news/world/mix-up-british-airways-plane-lands-in-scotland-not-germany/ar-BBVcwx0?ocid=spartandhp

2. https://www.dispatch.com/article/20120704/NEWS/307049831