Monday, March 9, 2015

Minung Thawknak: Zeitik Ah Dah An Rak I Sem?

Hi atanglei ca hi, bible tuanbia zoh in tialmi siloin Scientist pawl nih an hmuhmi minung ruhlung (fossil) kong an tialmi tuanbia zohchih in tialmi asi. Bible ning in cun, Adam le Eve an rak ser lio hna hi, kum 7000 cung a kai lo i, atu i ruhlung an hmuhmi pawl cu, kum 2,000,000 leng an si tikah, Pathian zummi caahcun zuamcawhtu ngaingai thil an si hna...

Minung fimnak a thang i, hlanlio thil theih le hngalh khawh hi an i zuam chin lengmang. Abik in kan mah minung kong hi tambik hngalh an i zuammi asi. Minung semnak kong an theihmi le ruahmi hi, thilthar an hmuhmi nih a thlenter lengmang i, nihin ni tiang "minung thawknak" (the origin of man) hi an kawl lengmang.

Scientist pawl nih an ruahmi biahalnak nganbik cu, "Minung hi zeitik ah dah hi vawlei ah an rak um hmasat? Kum zeitik lio ah dah saram in minung ah an rak i thlen? Khawika ram ah dah minung hi khua an rak sak hmasat?" timi hi asi. Scientist tambik nih minung khua an sak hmasatnak cu, Africa nichuahchaklei Ethiopia hrawnghrang hi an zumh cemmi asi.

Asinain zeitik caan ah dah minung hi saram in minung ah an rak i thlen timi kong ahcun ruahning aa khat lo i, aphi ngaingai chuah khawhmi a um lo.

Bible tuanbia ruat lo in, scientist pawl nih cun, hi vawlei hi Big Bang in aa thawk; cun vancung thilri hna le vawleicung thilri hna hi, kum billion tampi hnu ah duhsah tein an rak i ser; thingram hna an um hmasat; cun saram zawng hna a hnu ah an chuak; cun a hnu bik ah zawng phunphai lakah a fim bik pawl cu, hriamnam hman an rak thiam; thingram aa thlen caah thluak an van hmang; thluak an hman tikah an thluak kha duhsah tein a kau deuh ziahmah i, saram sinak kha duh sah tein a lo i, atu chan minung chuahnak ding caah kum million tampi a rau tiah an ruah.


              Awah Valley hrawnghrang (https://www.google.com/url)

Aliamcia kum hnih lio ah, Ethiopia ram ah minung kharuh a hlun taktakmi an hmuh. Cucaah cucu hlanlio minung hringsortu pipu hna ruh asi i, tuan deuh ah minung ruh an rak hmuhmi vialte hna nakin an hlun deuh caah, minung hi kan ruahnak leng in tuan deuh ah, vawlei ah an rak um ko cang tiah an ti.

Tuan deuh ah an rak hmuhmi ruhro pakhat cu amin ah Lucy tiah an sak i, cucu zawng he aa lo ngaimi-atu chan minung kan i thawhkehnak pipu ruhro asi an ti. Cu Lucy nih cun, atu chan minung kan minung cikor an rak i thawknak muisam khi, zeibantuk dah an si hnga timi khi, maw vutvat khin a langhter khawh.

Atu chan minung kan rak i semnak an theih khawhmi kum hi 2.3-2.4 million lio ah asi an ti. Naite Ethiopia ram an hmuhmi cu, kum 2.8 million lio ah a rak nungmi atu chan minung kan pipu cikor ruh asi. Cu nih cun minung kan rak i thawhkehnak takak hi, kum 400,000 a tuah deuh tiah, kum tam tuk hnulei a liamcia caan ah a hei siter. Hi khabe ruhlung an hmuhmi minung hi, "Homo" tiah an ti hna.

Hi naite an hmuhmi khabe ruh an hmuhnak hi, pipu hna ruahkhua tampi umnak, Ethiopia ram nichuahchaklei ah a si. Lucy ruh an hmuhnak he aa hlat lo. Ahmutu hi Arizona State University scientist pawl an si i, a liamcia kum hnih lio ah an rak hmuhmi asi. An mah hi Ethiopia ah minung an i thawkka pipu hna ruhkhua a kawl pengmi an si. Hi chan Homo pawl kong hi, an tuanbia fiangte in theih khawh an si rih lo.

Lucy hi 1974 ah, Ethiopia ram Afar TrangleAwash Valley nelrawn ummi khuate, Hadar khua ah rak hmuh. Hi Lucy hi a liamcia kum 3.2 million lio ah, hi vawlei ah a rak tlawnglengmi minung hmasa-nu (hominin) asi tiah an ti. Lucy hi pe 3.7 ft a sang i, pawng 64 a rit. A ruhkhua tling ngai in an hmuh. Cleveland, Ohio ah a ruhlung vialte an fonhtonh i, an ser dih hnu ah, cozah hnatlaknak bantuk in Ethiopia ah an pek than hna.

Lucy he cikor aa khat deuh lo mi, "tuan deuh hominid cirkor" zong an hmuh hna. 1992 ah Lucy nak in ruhlung a tling deuh ngaingaimi  "Ardi" timi minung cikor ruhlung an hmuh. Cucu kum 4.4 million lio ah hi vawlei a rak tlawngleng cangmi minung cikor pakhat asi an ti. Cu kong cu 2009 lawngah ca in an chuah ti asi. Hi pawl hi cu Lucy he an sining aa dang ti asi.

William Kimbel nih LD 350-1 a piahmi khaberuh. Hi khaberuh hi 2.8 million asi cang. Hi khaberuh nih hin, minung kan i thawknak tiah an timi hna Homo hlan, kum 400,000 lio ah a nungmi an rak si cang tiah a fianter (AP Photo: William Kimbel) 
Hi chan ah hin, minung ah aa cangmi ramsa phun hi tam ngai an rak um ko nain, atu anungmi "kan mah minung ci" (Homo sapiens) lanwglawng hi, ci a thlah thai i anung lanmi an sii.
Cu khaberuh (jaw) a kuaimi ahcun haa (5) aa tel. Cu khaberuh cu Chalachew Seyoum timi Arizona State in degree hmumi, Ethiopian pa nih ruhro pawl a kawl nak ah, vawleitang in a rak chuakmi ha a hmuh hna i, cucun aa thawknak asi. 
Cu an hmuhnak kong cu, nai February 4, 2015 ah "Journal Science" magazine ah an tiai ti asi. Hi kong a tialtu hi, Arizona State i catialtu William Kimbel asi i, amah nih, "Hi ruh hi an kong tlawmte theihcia mi hna Homo in maw an rat asiloah cikor phundang dah an si hnga?" timi a fiang rih lo. Cucaah "Hi ruh an hmuhnak hmunhma ah, pipu ruahkhua kawl i, thil sining hlathlai deuh ding in timhlamh a si tiah" University of Nevada, Las Vegas in Brian Villmoare nih ati ve. Hmailei ah tam deuh pi zong an hmuh te men lai tiah ruachhannak a um.

 2.8 million a si cangmi khabe ruhlung a hmutu nih aa put lio
Hi research tuahnak ah aa tellomi hna nih an zoh tikah, hi khaberuh hi "Homo" timi cikor chungah aa telmi a si lai tiah an ruah. 
Hi ruh an hmuhmi ah hin, "Lu-ruh, hngawng-ruh, kut-ke ruh pawl aa tel lo caah, hi minung hi lam an kal tikah, Australopithecus afarensis timi Luci cikor pawl he an kalning aa dang hnga maw ti kan thei kho lo" tiah New York khua, Lehman College in Eric Delson nih a ti. 

    Lucy ruhlung an sermi a sir lei in

"Zeidang tel bak lo in, hi haa ruhlung kan hmuhmi hi, a liamcia kum million i a rak umcangmi Homo cikor asi khomi haruh a voikhatnak cem kan hmuh asi" tiah a ti rih. "Hi haa nih hin, a chambaumi tuanbia zeimawzat cu a van tlamtlinter nain a tling taktakmi ruhkhua (skeleton) taktak kan hmu kho rih lo. Cucu azungzal tein piahtana asi. Tam deuh hmuh chap rih kan hau" tiah a ti. 

Nature journal makazin zong ah, March 4 ah an chuah ve than i, Homo habillis timi, vawleicung ah hngalh khawhmi minung Homo cikor minung pawl i, an hmai a tanglei ruh zoh tik ah, hi minung pawl an nunning hi khuaruahhar in a rak niam ko ti asi. Cucu a liamcia kum 50 lio ah Ethiopia ram i an hmuhmi, kharuh ruhlung an pehtonh i an serchawmmi zoh in an chimmi asi. 

Hi Ethiopia i an hmuhmi ruhlung pawl hi, thilhlun lei scientist pawl nih heh tiah an zoh lio asi. Adang zong hmuh chap ding in vawlei an hlai cuahmah lio asi. Hi hna pawl ruahnak ahcun, hi ruhlung pawl hi, kum million tampi lio ah aa sermi a si an ti.

Awash Valley hlanlio minung ruhlung an hmuhnak bik hmun asi (wwnorton.com)

Biafunnak
Mifim mi hna nih, zeitik ah dah minung hi minung ah kan rak si ser hnga timi theih khawhnak ding caah, tangka million tam tuk an dih cang. Minung thazaang le fimthiamnak tam tuk lehpek an hman. Asinain a phi taktak an hmu kho rih lo. Aphi hmuh awk caah, lamhlat pipi an kal; nelrawn vawlei kip le si dawh asi timi hmun paoh cu an thlai lengmang. Thil fate pakhat an hmuh i, aphi an kawl. A dang pakhat an hmuh i, a phi kan hmuh cang rua lai an ti lio ah, piatana dang tu a rak chuak than hawi. Minung sernak hram thawknak cu an kawl lengmang. An kawl lengmang rih ko lai. Ahmuh bel an va hmu te hnga dek maw? 

-------------------------------------------------------------------------------------------

Zohchunhmi Ca
1.http://news.discovery.com/human/evolution/remains-of-first-known-human-found-in-ethiopia
2. Fossil timi hi ruh pakhat kum million tam tuk a um hnu ah, a rawp kho ti lo i, lung ah aa cangmi asi caah, "ruhlung" tiah ka leh. Kawlram Monywa-Kalewa karlak ah, thingkung thinglung (fossil) aa cangtmi tam tuk aum i, cucu thingnge bantuk bak hna an si ve. Saruh lung aa cangmi cu "ruhlung" tiah ka leh i thingkung lung ah aa cangmi cu "thinglung" tiah ka leh.


No comments:

Post a Comment

Hmurhuh Huh Lo Ruangah February Ahcun 500,000 An Thi Kho

Covid-19 zawtnak U.S a phanh ka tein CDC doctors le scientists le NIAID (National Institute of Allergy and Infectious Diseases) director Dr....