Pathian thilser hi ruah tikah khuaruahhar taktak asi ko. Zeicatiah hi Zeizongvialte (Universe) ah hin, vawlei, thlapa le vawlei dang 800 renglo le arfi rel cawk lo hi, an zuang lulh ko hna. Cu a zuang lulhmi lak ah hin, vawlei (plannet) asilomi, lungtum lianlian hi ning cang lo ngai in an zuang lulh hna. Van ah a zuangmi tlapa, arfi le vawlei dang hna hi cu, an mah le lam te an ngei i, cu an lamte in an kal peng. An lam hin an pial theng lo.
Asinain hi lungtum hna hi cu, lam an ngei theng lo. An mah vai in an i vai i, rang taktak in an zuang. Thil pakhat khat ruang ah an zulh tawnmi lam in an pial i, vawlei, thlapa le vancung ummi thil dang hi an va suk tawn hna. Mars vawlei le thlapa vawlei hna zong hi, hi lungtumzuang pawl nih voi tam tuk an sukden cang hna ti a si. Hi lungtum nih hin kan vawlei zong hi, voi tampi a rak sung cang.
Vawlei he naih ngai in lungtum zuan lio
Hi lungtum zuang hi, kan umnak solar system (Nika a velmi thil vialte hna an umnak hmun) pakhat te lawng ah hin, zeizat dah a um ti hi an thei kho lo nain, a tlawm bik ah 1,000,000 a um lai tiah an ruah. Hi chung ah an theih khawhmi cu, zatuak ah pakhat (1%) lawng asi rih. Adang hi an thei kho rih hna lo.
Hi lungzuang pawl hi, theih an har tuk. Cucaah vawlei he naih deuh in a zuangmi Asteroids pawl theih khawhnak ding caah, NASA nih "computer software" pakhat an serchuah.
Nihin ni ah hin, vawlei a supah khomi lungzuang (asteroids) hi 1,000,000 tluk hi hi kan solar system ah an um ti asi i, hi chungah 10,000 lawng an hmuh khawh rih.
Cucaah, kan vawlei hi cu tluk tihnungmi dirhmun ah a um caah hin, vancung thil kong theihngalmi (astrophysicists) le Queen tuitarist Brian May nih cun, "Minung hna hi, cawi chungmi caan chung ah kan nung" tiah ati phah. Caan hi kan i cawi, kan i hlan ta bia asi ai tuhnak asi.
Asteroid nih vawlei a pah ahcun hitin a puak kho lai
Kan vawlei hi lungzuangmi nih a pah ahcun atom bomb thawng tampi puahmi nakin vawlei a hrawh khawh deuh lai ti asi. Hi Lungtumzuang a ngiami hna mifim an tam deuh paoh ah, kan vawlei hi humhim khawh deuh lai ti asi.
Hi lungtumzuang hi zeitluk in dah a tha a thawn timi ruah ah tih a nung taktak. Russia ram ah, 1908 ah a rak tlami lungtumzuang thazaang cu Hiroshima i an thlakmi atom bomb nakin a let 1,000 in a cak deuh lai tiah an ti. Hi bantuk lungtum nih atu lio minung tamnak khuapi hi a tlak hnawh ahcun, khuapi lianlian milliion tampi umnak khua hi thiang hirhiar tein a hnawh in a hnawh khawh lai ti asi.
2014 Naite ah Russia ram ah lungtumzuang cu a tla than i, vanthat ah tibual ah tla. Cu pin ah a linh tuk caah vawlei he aa naihnak a phak ah, a kuai bang i, vawlei a tlak taktak tik ahcun a tha a zor deuh ti asi. Cu hmanh ahcun inn le motor zeimzaw zat a hrawh i, minung tamlak te hma an pu. A ran tuk caah a tha (force) nih rawhralnak tam ngai a chuahpi.
NASA scientist pawl nih hi lung hna an umtuning hlathlainak ding caah, lungtumzuang ramvaih (Asteroid Data Hunter) timi, computer lei "algorithm" system an tuah. Cu fimnak cun lam hla taktak ah a ummi, Mars le Jupiter vawlei hna karlak i, lungtumzuang tampi an i butnak hi, an zoh peng. Mars le Jupiter karlak hi, lungtumzuang tambik an umnak asi (Algorithm timi cu kanan le computer science fimtiamnak ah an hmanmi tuaknak formula asi). Hi fimthiamnak hi NASA nih zuamnak an tuah hnu ah, Planetary Resources he bawm in an tuahmi program pakhat asi.
Vancung ah a zuang cuahmahmi lungtumzuang
Lungtumzuang pawl hi hmuh le tlaih an har ngaingai. A ruang cu an ran tuk i, a tam tuk fawn. Vancung ah hmanthlak thlak tik zongah, a tam tuk caah thlak ciami thlak chap sual lengmang khawh asi fawn lai ti asi.
Cucaah vawlei caah tihnungmi lungtumzuang hmanthlak khawh le theih khawhnak ding caah, cu bantuk kong caah a thei kho bikmi, "special in sermi computer algorithm" a herh tiah an ti.
Thil pawimi pakhat cu hi "algorithms pawl hi za ah za in bochan awk an tha lo zeicatiah a diklomi lungtumzuang kha a dikmi bantuk in a tuahter khawh asiloah lungtumzuang kha a nganh khawh hawi ti asi.
Cucaah NASA nih Asteroid Data Hunter zuamnak ah tuah i, van ah a zuangmi thil paohpaoh tha deuh in zoh khawhnak computer system ser khomi cu $50,000 laksawng pek tiah zuamnak zong an tuah. Cu zuamnak i a tha bik laksawng a hmumi nih an tuahmi software cu hlan lio software nakin 15% lungtumzuangmi a hmuh khawh deuh hna ti asi. Cu software cu mah le inn computer i laptops le desktop ah alakka in download tuah khawh asi.
Cuticun hi lungtumzuang a kawlmi vialte hna nih hin, an computer cung in lungtumzuang hmanthlak hi an lak khawh lai. Cuticun arfi ngiatu hna zong nih lungtumzuang tharmi a um maw, hmuh mi hna hi hmuh cia dah an si timi kha, an computer cung in an theih khawh lai ti asi.
Lungtumzuang Nih Russia Asuk
February 15, 2013 ah, Russia ram Chelyabinsk khua pawng Chebarkul Tibual ah lungtumzuang pakhat a rak tla. Cu lungtumzuang cu van i a um lio ah adang lungtumzuang "Asteroid" he an i pah dih hnu ah, Russia ram ah a tla. A rantuk caah a tha cahnak hi tuak tikah, atom bomb 30 puah he aa tlukmi thazaang in a rak tla ti asi. Minung umnak khua chungah tla sehlaw, khua vialte a cip dih lai ti asi. Cu tluk tihnung mi thil nih cun, kan vawlei hi a su than lai lo ti khawh asi lo.
Chelyabinsk khu i lungtumzuan a tlak lio
Nai deuh in hmanthlakmi
AP nih an chuahmi
Inn he naih tuk in a zuan caah tlalangawng tam tuk a rawk
A zuannak thazaang nih a tlirhmi (shock waves) ruang ah, inn tam ngaite thlalangawng a hrawh i, thlalang tampi a khuai hna i, minung 1000 renglo hma an pu. Vawlei i a tlak hlan ah hin, hi lungtumzuang nih hin a dang a ngan deuhmi lungtumzuang mi suimilam pakhat ah KM 4,800 tluk cak in a va suk i, an kuai dih ti asi.
"Chelyabinsk i a tlami lungtumzuang hi, amahnak ngan deuh he an i suk hnu ah, a cheu a kuaimi kha vawlei ah an rak lanhnak asi" tiah Japan ram ummi University of Tohoku i, thil hlathlaitu Shin Ozama nih Scientific Reports ah a tial.
Hi lungtumzuang hi, meter 20 (Pe 60 deng) a lianmi asi. Vawlei dawhnak nih a huapmi area a rak luh ah hin, suimilam pakhat ah KM 67,600 tluk rang in a rak lut i, thli he aa hnur tikah a lin tuk i, a puak a man i, an kuai dih. A cheu a lian deuhmi cu man lo in vawlei ah an tla.
Hi lungtumzuang hi, aw nakin alet 60 rang in a zuang i, vawlei in KM 30 tluk a hlatnak ah a puak. Cu a puakmi thazaang cu USA nih 1945 Ralpi II lio i, Japan ram Hiroshima khua i a thlakmi Atom bomb nakin a let 30 in a mual a fak deuh ti asi.
Lungtumzuang a tlaknak Chebarkul Tibual
Chelyabinsk khua i a tlami lungtumzuang hi an zoh tikah, thil phundang ngaite lunghring bantuk (jadeite) timi, tlalang bantuk a tleumi tete a chung ah an um. Cu thilri cu "shock veins" ti zong ah an auh (Laiholh in leh awk a tha lo). Hi lungtumzuang chung i lunghring bantuk te cu, a dang lungtumzuang he an i sukden lio ah an "ti"dih. Cu hnu ah an khal i an i fon than ti asi. Hi Jadeite (lunghring) timi phun hi, lunghring (kyauh-seing) a cannak ding caah a herhmi vawlei dat (minerals) an si i, a lin taktakmi linhnak pek hnu lawng ah, lunghring ah a cang kho mi asi.
CMGI X-Ray CT Scan in lungtumzuang chung an hmuhmi lunghring
Chelyabinsk khua i lungtumzuang a tlami chung i lunghring bantuk thil nih a langhter khawhmi cu, hi lungtumzuang hi adang lungtumzung he an i suk hlan ah, alaiva in tah tikah a tlawmbik ah metres 150 (pe 450) lian asi lai tiah an ti.
Sceintist hna nih Chelyabinsk khua i a tla i a kuaimi lungtum hi an hlathlat cuahmah i, hi lungtumzuang hi, vawlei ah a rak tlak lio i a zulhmi lam hi khawika dah asi timi hi an hlathlai lio a si. Mr. Ozawa nih, Chelyabinsk khua i lungtumzuang hi, "zohchunh awk tlakmi thil phundang te asi" tiah a ti. "Hihi vawlei ah a tla taktakmi, vawlei he aa naih ngaimi thilri pakhat asi i, a tlak ning vialte kha tha tein chinchiah khawhmi thil asi" tiah a ti.
Cheburkul Tipual chung in an charmi lungtumzuang
2013 Tlami lungtumzuang naihte zohnak
Chelyabinsk khua i a tlami lungtumzuang hi vawleicung tuanbia ah a puakmi thil vialte lak ah a fakbikmi pahnihnak asi tiah an ti. Apuakmi a fakbik cu 1908 i Russia ram Seberia hmun i a ummi Podkamenaya Tunguska Tivapi i a tlami lungtumzuang hi asi. Hi lungtumzuang hi, Hiroshima i an rak thlakmi Atom bomb nakin a let 1,000 in a mual a cak deuh. Cu nih cun suare KM 2,000 kau chung ummi, thingkung million 80 renglo a thah cek hna. Nihin ni tiang a cheu hmun cu thingkung thathi in an keu kho ti lo. Akawng thai.
Hi Tunguska i a cangmi lungtumzuang a kuaimi cheukhat asi ko rua tiah an zumhmi lungtum pawl kha, nikum ah an hmuh khawh than i, zei bantuk lungtumzuang dah asi timi hi an hlathlai lio asi. A theipar zeihmanh a fiang rih lo. Hi lungtumzuang nih hin, vawlei hi fak taktak in a rak suk tiah an ti. London in KM 10,000 tluk a hlatnak hmanh in an rak hmuh khawh ti asi.
Hi Lungtumzuang nih vawlei a sukdenmi nih, Lake Cheko timi achuahter tiah, Intaly ram Bologna University in scientist bu pakhat nih an ti. Naite ah lungtumzuang a kuaimi zong an hmuh i, an hlathlai lio asi.
3-D in an ser thanmi Lake Cheko
Tunguska i thingkung a tlep dihmi hna
Tunguska hmun asuknak alaicer bik. Thingkung tha tein a keu kho rih lo
Russia hi chanthar tuanbia ah lungtumzuang nih fak taktak in voihnih a tlak cang. Adang zong a tlami an um rih. Russia ram cu fimthiamnak a sang tuk ko nain, hi lungtumzuang hi an rader nih a tlai kho lo. Cucu scientist pawl an khuaruahhar ngaimi asi.
Adang Lungtumzuang Nih Vawlei Asuknak
Vawlei hi lungtumzuang nih voi tam tuk a sukden cang. A liamcia kum 20 chung (1994-2013) tiang lawng ah hin, vawlei area ah hi lungtumzuang hi an rak lut i, a linh tuk caah valawi phan manh lo in an man manh. Vawlei area an rak phak hnu ah kuaiman dih. Hi atanglei map ah hin, vawlei area a rak sudengmi lungtumzuang pawl hmanthlak alanghtertu asi.
(Ref. www.dailymail.co.uk)
September 15, 2007 ah Peru ram i Carancas khuate pawng ah a tla. Cu hmun cu Lake Titicaca in meng 6 a hlatnak ah a um. Hi lungtumzuang nih a sukden i pe 43 a kau i pe 15 a thukmi khur a chuak. Hi lungtumzuang nih a sukmi ruang ah 1.5 magnitude lihnin a chuahter ti asi. Hi a suknak thazaang zeitluk in dah a cah tiah ahcun dynamite bom 4.5 tons puahmi he aa tluk ti asi. Hi lungtumzuang in a chuakmi ceunak ruangah minung 600 tluk an lung amit i, an zaw tiah an ti.
Lungtumzuang nih Peru ram a suk i a kuarmi
Ungava Peninsula, Canada ummi Pingualuit Crater hi vawleicung ah thinlung a thlang kho bikmi meteor lake pahat asi. 2007 ah an hmuh. Apawngkam bo pawl nakin pe 520 a sang deuh. A khur a thuh hi pe 1,300 a thuk. Tii a thuh hi pe 876 a thuk i, North America tibual thuk bik le vawleicung tibual ti lakah a thiang bik pakhat asi. Kum million 1.40 lio ah, lungtumzuang nih a rak sukdenmi asi. Ding tein tah tikah meng 2.14 a kau i, meter 3440 a thuk. Pe 10,320 a thuk tinak asi i, a thuk taktak. Khuaruahhar in a thuk.
Nihin ni ah lungtumzuang nih a rak tlak hnawh ruangah, vawleicung ah lungtumzuang tibual (meteor lake) asiloah lungtumzuang kuar (meteor crater) timi tampi an um. Hi lak ah min a thang bikmi cu Arizona ramkulh ummi Meteor Crater hi minthang bik pakhat asi. Hihi a liamcia caan kum 50,000 tluk ah lungtumzuang nih a sukden mi asi.
Hi lungtumzuang kuar (meteor crate) hi rili in pe 5,723 a sannak hmun asi. Ding tein tah tikah pe 4,000 a kau i pe 570 a thuk. A chung a thuhnak cem a laiva hi, lungtumzuang nih a pah lio i, vawlei le lung a kuaimanmi pawl in a khat i, a thuhnak bik taktak hi pe 700-800 tluk a thuk. Hi lungtumzuang nih vawlei a sukden lio i a rannak (speed) khi hlan deuh an tuaknak ah, suimilam pakhat ah meng 45,000 in a kal lai tiah an ti nain, naite an tuaknak ahcun suimilam pakhat ah meng 25,000 tluk asi lai tiah an ti.
A tha a thawn tuk caah, vawlei he an i suk tikah lungtumzuang cu a man dih i, hmuh awk tlawmte lawng a tang. Hi a suk lio puahnak thazaang hi scientists nih an tuak tikah 10-megatons (10,000 kilotons) asi lai tiah an ti (Hiroshima i an rak thlakmi atom bomb hi 15 kilotons tluk asi laii, Nakasiki an thlakmi kha 21 kilitons asi lai ti asi). Cucaah hi puahnak thazaang hi Hiroshima atom bomb nak in a let 666 renglo a cak deuh i, Nakasaki an puahmi nakin let 476.2 a cak deuh tinak asi).
Arizona cozah hi, hi hmun hi tourist area ah naite ah an chiah i, tangka tampi luhnak hmunhma pakhat ah a tla cang.
Meteor Crater, Arizona
.
Lian deuh in zohnak
Atanglei hmanthlak hi Hoba meterorite timi asi. Namibia, Afroca ah aum. Vawleicung an hmuhmi lungtumzuang lakah a lian bik asi i, ton 60 a rit. Vawlei tampi a kuarhter lo. Cucaah scientist nih an tuak tikah, vawlei area chung a luh tik ah hin, thlitu nih a rannak a fumter caah asi lai an ti. Vawlei asuk lio ah hin, second pakhat ah meter 300 tluk lawng in a zuan caah asi lai an ti. Thingkuang bantuk pungsan in a um caah apungsan hi khuaruahhar ngai asi. Hi lung hi thir dat (iron ore) tampi aa telmi asi.
Kawlram Monywa khua pawng i, Twintaung Lake zong hi, lungtumzuang mi nih vawlei a suk ruang ah a chuakmi tibual pakhat asi tiah scientist nih an ti. Hi bantuk tibual pawl hi an i dawh ngaingai caah, tourist nih an zoh duh ngaingaimi tibual an si i tangka tampi hmuhnak an si.
Twintaung Lake, Monywa
Hi lungtumzuang pawl hi Mars le Jupiter karlak ah tambik an um. Thil pakhat khat ruang ah an lam an pial sual i, vancung i aa chawkmi vawlei dang zong an va sukden tawn hna. A caan ahcun vawlei dawhnak thazaang nih a huapk area chungah an rak lut. Hi lungtumzuang hi, vawlei area ahcun atu le tu an lut ko nain, an ran tuk caah a lin tuk i, vawlei pha lo in an puak i an kuai. Cucu "arfi zuang" tiah zan ah kan hmuh tawnmi khi an si. Acheu cu an kuai nain an lianh tuk caah, vawlei ah an rak tla kho. Cucu tih a nungki pawl cu an si.
Hi lungtumzuang hi an rang tuk. Cucaah tu chun ni i minung sermi rader nih hin tha tein a tlai kho hna lo. Tlaih khawh hmanh ah ven manh ding asi lo ti asi. Cucaah 2013 ah Russia ram i a tlak tik zong ah, an thei manh lo. Amah luh pi in a rak lut zuahmah ko.
Cucaah nihin ni scientist pawl nih, hi lungtumzuang hi biatak tein an hlathlat i, vawlei in meng 745,000 hlat i a rak zuan hmanh ah hin, an thin a domh in an i domh tawn. Nihin ni fimnak le computer nih cun hi lungtumzuang ral hin, kham khawhnak fimnak hi an ngeih rih lo caah, hi lungtumzuang nih hin, vawleicung minung tampi thihnak a chuahpi te sual khawh men ko tiah, thinphang ngai in bawh peng asi ko!!!
-------------------------------------------------
Zohchihmi Ca Hna
1. http://www.mirror.co.uk/news/technology-science/technology/help-nasa-hunt-earth-threatening-asteroids-5358857
2. http://www.abc.net.au/news/2014-05-23/asteroid-samples-analysed-after-earth-collision/5472798
3. http://www.dailymail.co.uk/sciencetech/article-2847173/When-country-likely-hit-meteor-Strikes-not-random-thought-study-claims.html
No comments:
Post a Comment