Ka tung a sang ngai cang. Ka nu hnuk cu dirbu in ka din tawn. Duhpoh in ramtang ah ka kal kho cang. Cep le khuangbai kan co tawn. Leng kan i kah. Bawlung kan chuih. Tii kan i lio. Sangkip ah ka leng kho. Ramtang ah meheh zong ka va cawng tawn. Asinain inn ka phak tik ah, ka nu hnuk cu ka tlaih i ka ding than. Ka hawi le nih hnuk ka din lio ah an ka hngah ko. Ka hawi le cu kum 2/3 ah hnuk an tlei dih cang. Ningzah awk zong ka rak thei lo.
Kum (6) nak chung ka lut i, June thla ahcun tangcheu kai ding ka si cang. Cucaah ka u le nih an rak ka hlen i, hnuk thlei ding an rak ka timh. Ka pa u fapa Pu Buan Nawl cu tang 6 hrawng a kai lio asi. November thla dih lai ah, "Na u le Nawn Nawn te sin ah lo ah kan kal lai. Zukat na co lai. Na nuam tuk lai" a ka ti i, Faiceu lo ah facang zun ah a ra ka kalpi. Ningani zanlei ah kan kal. Pa Buan cu a tlung than. Kei cu Zarh an ka hmanpi i, a hmai zarh Rinni tiang lo ah ka riak.
Ka nu ka ngai tuk. A rak fak tuk. A hngilh zong ka hngilh kho tawn lo. Zarh khat a rauh hnu ah, khua cu an ka tlunpi than. Ka tlunka ah, ka nu hnuk cu ka khat ka dawp i, cupin cu ka ding ti lo. Ka unu sinah an ka ihter i, cucun ka tlei thai. Ka nu cu a der ngai. A hrawm a puar. Nu kuak azu ko nain, a hnuk ka rak din lio ahcun ka nu rimchiat ka thei lo. A hnuk ka din ti lo hnu ahcun ka nu nukuak rim kha ka celh ti lo. A pawng zong ah ka um kho tuk ti lo.
Sianginn kan van kai. Ka thirual lakah tung sang cem ka si. Ka hawi le ka lonh dih hna. Ka der ngai nain tlik ah ka hawi ka tei dih hna. Paih ahcun an ka tei deuh tawn. Khua ka ruat. Ka nu hnuk nih thathnemnak (benefit) tam taktak a ka pek tiah kha ka hmuh. Ka nu hnukthlum nih, ka tung, ka taksa le pumrua ah tampi a ka thanter. Ka thirual sinah, hawinak in a ka lianter deuh tiah ka ruah.
Tang 8 tiang ka kainak Laihri tannak Thau Khua
USA ka phak hnu ah, "nu hnuk hang" kong ca ka rel tawn. Sizung ah holhlet ka tuan pah i, ngakchia le nu lei doctor tampi he kan i tong. Bia phun zakip kan i ruah. America i a chuakmi ngakchia hi piahtana tamtuk an ngei. Cancer ngei an tam tuk. Cun vun (skin) lei zawtnak ngeimi an tam. "Ezema" timi vuncar zawtnak an ngei tuk. Cucu a dam kho lo. A puang than lengmang. Cun ashma timi khuhhring kan timi a ngeimi an tam tuk. Cu zong du a dam kho lo. Cun ziaklomi (allergy) an ngei tuk. An tongh khawhlomi le ei khawhlomi a tam tuk. American Mirang le Minak fa lawng an si lo. Laimi kan fale zong cu bantuk piahtana phun cu an ngei tuk hna.
Ka fale zong hi, vuncar zawtnak (ezema) cu an ngei. Cucu ziaklomi thil zong nih a chuahpimi asi pin ah, an ngakchiat lio kum 2/3 an si in an chuak ko. Upa cem Hanna Lian hna cu chipi hi ei cu chim lo a rim theih zong a ngah lo. Ei ahcun athi ding in a um. Aa ziak bak lo. An dam kho tuk lo. Kan fale pahnih cu kan i buaipi bak hna. Hi bantuk piahtana hi, kan fale sining le Americaan ngakchia sining tam tuk ka hmuhmi a um. Lairam ngakchia kong ka hei ruat than. Keimah le ka thirual pawl kong zong ka ruat than. Kan tiram a hrang; kan khuacaan a chia; kan eidin a chia; vitamin a bau ko nian, kan fale bantuk in vunhawng damlonak hi kan rak ngei hna lo.
Cucaah ka fale sekhan ka piah pah hna in, ngakchia doctor nu pakhat ka hal. Kan fale ziaklomi an ngeih tukmi le an vunhawng a nenno tukmi hi, "nu hnuk an dinmi a tlawm tuk ruang ah asi hnga maw?" tiah ka ti.
A rak ka lehmic cu, "Atu hi American ngakchia pawl hi nu le hnuk an ding tuk hna lo. Cucaah ziaklomi an ngeih tuknak asi kho men tiah hlathlaitu (researcher) pawl nih an ruah. Asinain a si taktak maw taklo timi cu an thei kho rih lo. An lung cu a hring ko" tiah a rak ka ti. Cun nu hnuk an din lo caah an taksa ah zawtnak dohnak lei (immune system) zong a der deuh ko tiah an ruah. Nauhnuk ser chawmmi nih cun, nu le hnuk cu a tluk hrimhrim lo" tiah a ti.
USA hi nauhnuk rumro an i bochan. Cun an zawtlonak ding caah kakuaise rumro an i bochan. Kokek nu hnuk in fano cawm ding le kakuaise chunh lo in minung dam khawh asi ko timi an tuak ti lo. Sii rumro in minung cawm le zawtnak in ven an timh tikah, taksa caah a thatlonak zong a rak um ve.
Lairam ngakchia le America ngakchia ka epchun tawn hna tikah, America ram ngakchia nakin Lairam ngakcha kha hmual an ing deuh; an zawt zong a har deuh; ziaklomi zong an rak ngei lo deuh; an vunhawng zong a fekfuan deuh. Cun nu hnuk an din lo tikah, an taksa ah zawtnak dohnak lei (immunue system) zong a rak cak tuk lo. Cucu a ruang asi kho ngaimi cu, nauhnuk (formula) le nau-rawl ahcun, minung hnuk i a ummi dat vialte a rak tlin khawh dih lo caah asi kho men.
Atanglei ca hi zoh tikah, "Minunghnuk, cawhnuk le nau-hnuk" ah a ummi vitamin hna hmuh khawh a si. Minunghnuk ah a ummi dat (4) cu, nauhnuk ah an um rih lo. Hi dat pali nih hin minung nunnak ah taksa caah dannak tampi a chuahpi khawh men ko.
Hi bantuk in nauhnuk ah hin nuhnuk chung ummi dat hi a tlin dih lo caah, World Health Organization zong nih, nau hi rawlnem ei a zaat, thla (6) tiang cu nuhnuk dinh ding hi an forh hna. Kum (2) an tlin tiang hnuk dangdang dinh ding zong an forh hna.
Nauhnuk dinhnak nih nau le anu caah thathnemnak tampi a chuahpi. Hnuk dinhnak nih SIDS ngeihlonak ding caah 27% a zorter; thluak thatnak a thanter; hnakkhaw laicer zawtnak (middle ear infection) a zorter; tohkuai le cumpi tei khawhnak thazaang a karhter; no lio caan thi cancer (leukemia) zong tlawmte a zorter khawh; haa zong a thatter deuh i haa rawk a kham; upat tikah minung thaunak zong a kham; lungthin hmanlo umnak (psychological disorders) zong a zorter. cawmmi fa ca zongah a zorter khawh.
1950 kum khuakap ahcun, nuhnuk nakin nauhnuk hi a tha deuh in khuazakip ah ruah arak si i, ram kip nih nauhnuk tu hi rak dirter asi. Asinain atu ahcun nauhnuk nih nuhnuk hi a tluklonak a tam tuk ti asi. Nuhnuk ah hin, carbohydrate, protein le thau dat hna hi dikcak tein an um pin ah, nuhnuk nih hin vitamins, valeichung dat, rawlrialnak dat pawl le minung thisen caah a herh taktakmi homones pawlzong a serchuah.
Nuhnuk ah, zawtnak rungrul khamtu (antibodies) le lymphocytes timi zawtnak dohtu dat an um caah rungrul phun taksa chung ah lut kho lo ding in an kham i taksa an ven. Naute zong a nu nih a tonghtham, a zohkhenh le zitmuai nak thawng in, a nu taksa ruangah naute chung ah "rungrul dohnak le zawtnak tei khawhnak dat (immune system) kha a cahter deuh. Naute immuse system a cah tikah, zawtnak in himbawmnak a hmu.
Naute thla 4-6 kar ah hin, achung ah a ummi thir dat (iron) hi a zor deuh tawn caah, a thinchung ah a ummi thisen kha a cak tawn lo. Hi lio caan ah hin aleng in iron dat pek an hau tawn. Nuhnuk ah hin, iron hi tlawm deuh aa tel i, cucu a leng in dinh chawmmi "ferrous sulphate" nak in tih a nun lo deuh caah, ngakchia caah a himbawm deuh ti asi.
Hi pin nuhnuk a that deuhnak tam tuk a um rih. Pathian nih a kan ser ning tein minung nih nunpi hi a rak tha cem ko. Nihin ni ah ramkip ah nauhnuk dinh a tlawm chin lengmang. Cucaah tabawa asi ti lo tikah hringtu nu le hna i an hnuk umtuning kha a hman lo bia asi kho men. Atu chan ah hin, "hnuk cancer" (Breast cancer) hi a tam chin lengmang. Nauhnuk dinhnak nih hnuk cancer a zorter tiah chanthar doctor tampi nih an zumh. Hnuk cancer Lainu pawl dirhmun zoh tikah, hnuk cancer a ngeimi an tlawm taktak. Hi zong hi nauhnuk an rak dinhmi ruangah tampi aa pehtlai khomi asi.
Breastcancer.org nih ca an chuahmi cazin ah USA ah breast cancer ngeimi le a thimi hitin asi:
1. US nu 8 ah 1 (12%) hi an chanchung ah hnuk cancer an ngei ti asi.
2. 2014 ah hnuk cancer fak mizaw thar 232,670 an um; cancer din deuh ngei thar mi 62,570 an um
3. 2014 ah hnuk cancer a ngeimi pa 2,360 an um. Pa 1,000 and pakhat tluk an ngei.
4. 2014 ah hnuk cancer in nu 40,000 tluk an thi. Hriamnam, si-ai thlawpnak a that deuh caah mithi cu an tlawm deuh ngai i, a zawmi zong tam deuhpi an damh khawh cang hna.
Biadonghnak
USA ka phak hnu in ka nu nih a rak ka dawtnak le hnuk thlum sau tuk a rak ka dinhnak vialte kha a tahr in ka ruat than. Ka nu cu hnuk thlum a ka dinh ruangah a re a thei; a titsa a rak zor tuk ko nain, kei ka caah cun thawnnak, damnak, thluak that deuhnak, lianh deuhnak le ziaklomi ngeih lonak hna an rak si. Cucaah ka upa deuhdeuh i ka nu dawtnak le hnuk thlum a ka dinhnak kha ka ruah than tikah, ka nu dawtnak ka thei chin lengmang.
No comments:
Post a Comment