Vawleicung ram tampi minung hna nih vawlei minhnak cu an ton lengmang. America, Russia, China, India, Brazil, Chile, Iran, Nepal, Bhutan le Pakistan tibantuk hna ah vawlei minhnak cu an tong lengmang ko hna. USA le bang ahcun hmunhma rempipi an tla i, innlo tampi a rawk lengmang. Kum fatin in minung 25-50 kar an thi peng i 3.5 billion sunghnak a chuak peng ti a si. USA kan phak hnu hmanh ah, leiminhnakhi tam tuk a chuak cang. 2014 ah Oso leimin nih khuate a phum i minung 43 an rak thi. Ohio hmanh ah, hmunhma rempipi an min le an tla ko.
USA ah hmunhma rempi hitin a min ve ko. Oso, Washington State (2014)
Nai Hakha vawlei minhnak hi a ruang kan zoh hna. Minung thluak in tuaknak ahcun a ruang pahnih a um. Pakhat cu kokek thil ruang ah asi i, pahnihnak cu minung tuahsernak ruangah asi. Cu aruang hna cu:
1. Vawlei Muihmai
Hakha cu pe 7,000 renglo sangmi Rungtlang pang ah a um. A umnak hmunhma a cheng. Hmunn cheng paohpaoh cu, akokek tein an minh a fawi. Hi bantuk minhnak hi vawleicung ramkip ah hmuh khawh asi. Lairam zongah hmun tampi a min lengmang ko. Tahchunhnak ah, achennak hmunhma a tamnak Chile, Nepal, Bhutan le Iran tibantuk hna hi an min duh ngaingai.
2. Vawlei Sawp
Ka chim cia bang in Hakha umnak Pyidawtha, Dawrthar, Sizung sang hna hi Rungtlang a rak minmi vawleivawr aa dilmi cungah a ummi si dawh asi. Hakha vawlei hi leivawr phun in a um caah "tha a ngei lo. A tha a der caah, vawlei tolh a fawi. Vawlei a vang; a dor; a chungah ruahtii tampi a lut kho. Ruah a sur tikah ah ruahtii kha khulrang tuk in vawlei chungah an lut. Cucaah cerh tiput ah an cang. Tilu le tiput nih vawlei dip duhsah tein a khorh i a niamnak ah a kalpi. Vawlei tam tuk a zawrter tikah adonghnak ah atanglei vawlei nih a tuarh lo tik ahcun, vawlei minhnak a chuak.
3. Vawleichung Lungdar
Hakha umnak Rungtlang chungmuru ah hin, lungdar kaupipi um dawh asi. Cu lungdar cungah a ummi vawlei cu an tha a der caah, duhsah tein an tolh lengmang i, a caan a zaat tikah an min. Minung an tam deuh, innlo an sang deuh i an rit deuhdeuh. Cucaah vawlei minhnak hi a tam chin lengmang. Hi pinlei zongah, innsak tikah an i ralrin lo le nincanglo in inn an sak ahcun, vawlei tolh a rang chin lai i, vawlei minh hi a tam chin lengmang ko lai.
4. Tongva In Aa Thawk
Hakha leimin hi acunglei in a tlami asi lo. A niamnak bik Tongva in aa thawkmi asi. Tongva in aa leem i aa zuuk ziahmahmi asi. Atanglei tuk in aa thawkmi asi caah, acungpahlang in kham khawhmi asi lo. Kham ahcun Tongva in kham ahau ding asi. Cucu aho hmanh nih ti khawh ding asi lo. Asining zoh tik ah, a min hnga dingmi a dih hlan lo chung le achung muru ah a ummi lungdar tiang a phak hlan chung a min peng lai. Cucaah khua umnak hmunhma thial lawng rian asi.
6. Cangdonh Leikuang
Vawlei a sawpnak le a vannak hmun ahcun, tii aa dilnak hmunhma paohpaoh hi, a daam peng i minh an fawi chin lengmang. Cucaah cangdonh leikuang le ngakan tibantuk hna zong hi vawlei minh a zualtertu an si ve. Zeicatiah tii aa dilmi kha vawlei tang in an pil i, vawlei kakmi chung in vawlei chung kha a va hawrh viar caah asi.
7. Minung Tuahsernak Ruangah Leimin
Minung thanchonak nih thanchonak cu a chuahpi nain pawngkam (environment) rawhralnak a chuahpi. Kokek thilri hna minung an hrawh tik hna ah chiatnak thil dang a rak chuak ve. Hakha leimin hi zoh lengmang tikah minung nih thanchonak kan tuahmi nih, vawlei minhnak a chuahpi ve.
Hakha thanchonak kong he pehtlai in, naite ah Rev. Dr. Lal Uk ka hal. Cozah nih khuaheltu lam hna an cawh tik le khuachung lampi tam tuk an kauh tikah, zeitluk in dah khua vawlei le pawngkam runvennak aum? USA ahcun lamsul le zeidang thanchonak an tuah tikah hitin pawngkam an venning asi tiah ka ti. A ka lehmi cu zeihmanh pawngkam vennak aum lo. Thanchonak kha a hringhrimlo in tuan asi ko tiah a ti. Cuti asiahcun Hakha khua ah pawngkam le khua rawhnak tampi a chuak te lai tiah ka ti. Zeicatiah thanchonak nih vawlei le pawngkam rawhnak a chuahpi tawn caah asi.
Tutan Hakha minmi zong kokek in hmunhma a chiat le vawlei a fehlo caah asipinah minung nih an tuahmi thanchonak ruangah asi timi hmuh khawh asi. Cucu zeitindah asi?
(a) Thingram Aloh Caah:
Hakhat khua hi hlanlio tupi bantuk in a um lio ahcun, ruah a sur tik zongah ruahtii kha thingkung hram le thinkung nih a dawp hna. Vawlei kha thingkung hram nih a fehter hna. Ram nih ruahtii kha vawleitang ah lut kho lo in vawlei cungah a vaivuanhter khawh hna. Khua a lian chin lengmang. Khua innlo le lamsul a karh tikah thingram an lo chin lengmang. Cu thil nih vawlei minhnak a chuahpi. Hi bantuk in khuapi an karh tikah vawlei minhnak hi, ram kip ah hmuh ding a um. Cucaah thingram tampi cin hi, vawlei minhnak hmun ah thapek a herh.
(b) Innhmun
Hakha khua hi, Pyidawtha in a cunglei paohpaoh ahcun innhmun samh ding asi ti lo. Ralkap sakhan zong ser ding asi ti lo. Paliklen pin cu thingram zuah viar ding asi. Gangaw lam an cawh, innhmun tampi an samh tik le Paliklen ah inn hmun hna thuk tuk an cawh tikah, kokek in vawlei a rak fek cia lo i, cu ruangah vawlei minh a zualnak asi kho.
(c) Taih-inn
Innlak ah lunginn le tlakrawh inn cu an rak rit tuk. Vawlei a nemnak le fehfuanlonak hmun ah, hihi sak phung asi lo. Hakha cu enginering nih innsak tikah tha tein zohkhenh piak a um rih lo. Zei rira lo in inn aa sak caah, vawlei cimh a tamnak asi. Ka sakmi inn a rihnak le a vawlei tha tein zoh chih a herh. Pyidawtha le Dawrthar tibantuk vawlei fehlonak hmun ahcun, "tlakrawh le lung inn" sak ding asi lo. Hihi cozah nih kham a herh.
(d) Lamsul
Hakha khua cu a cheng. Vawlei a van i a tolh mi vawlei phun asi fawn. Lamsul kau tuk le diltlang sang tuk in cawh a ngah lo. Diltlang a san tuk tikah vawlei kha a niamnak lei ah tolhnak thazaang a cak chin lengmang. Vawlei diltlang le innsang hna zong hi, vawlei dawhnak thazaang (earth's gravity) nih a rak dawh ve hna i, an minh a fawiter deuh. Atanglei map van zoh u law, Khuachung Sang in, Sizung Sang in Khuathar tiang an cawhmi khua a veltu lam khi, a fekmi asi lo. Hlan lio ah rak cawh cangmi lam, a min viar i, aa rawk viarmi lampi a si. Hlanlio ah truck kal khawhnak in an rak cawh cang nain, a tolh viar i a lo mi lam asi. Khi lam hrimhrim khi cawh ding asi ti lo. Hi lampi an rak cawhmi cu, Hakha tuanbia theih lo tuk le hmailei ah zeiah a cang kho timi ruahnak ngeihlo asi ko. Vawlei kau tuk le thuk tuk in an cawh tikah, a minh a fawinak chin a rak si.
Hi bantuk a chennak ah lam kau tuk cawh ding asi lo
Khuachung-Khuathar lam hi a feklo mi asi. Cawh ding asi lo (Ref.www.shantafoundation.org)
Lam cawh tikah hitin vawlei vawr holh ding asi lo. Hmunkhat ah pon ding asi.
8. Kokek Ruah le Tilu
Acunglei kan tial ciami vialte hna pin ah, Monsoon ruah (Furpi ruah) fak tuk in a surmi le sau tuk asurmi ruang ah Hakha a minhnak asi. Tutan ah Hakha lawng asi lo. Bangladesh, India, Nepal le Kawlram pine le taing 13 ah monsoon ruah ruangah harnak an tong ti kha kan hmuh. Asia ah minung 493 an thi cang. Hakha cu pakhat te zong kan thi lo i, ngaihchiatnak chungah lunglawmhnak asi.
Tutan Monsoon (furpi) ruah hi a huapmi a kau i, a sur ning a tuk tuk. Zeitluk in dah a tuh ti ahcun, lehmah 27 renglo a sur ti asi. Atanglei ah India, Bangladesh, Nepal le Kawlram ah zeitin dah ruah a sur timi a piahtu map le thawngpang chimtu asi. July thla canceu in aa thawk i, Lairam hi July thla dihlai ah a phak kha asi.
Ref. www.weather.com
Donghnak
Hakha vawlei minhnak kongah, ruah, tilu, vawlei a chenmi, tlang a sanmi, vawlei a vangmi ti pawl cu, kokek thil an si i, kan remh khawhmi an si lo. Asinain hi leimin kongah, minung tuahsernak tampi aa tel ve. Cucaah khuaram a himbawmnak hnga minung tuanvo tampi kan ngei. Cucaah inn sak tik ah siseh, lam sersiam le lamcawh tik ah siseh, thingram zohkhenhnak ah siseh tuanvo a ngeimi khuanu khuapa si a herh. Cozah hrimhrim nih inn hmun samh tik le lamsul tuah tikah mifim mi hna ruahnak lak bu tein khuaram ser a hau. Thanchonak riantuan tikah lamsul, leilung le tiram rawk lo ding in riantuan a herh. Culoahcun atu bantuk rawhralnak hi kan tong than kho lengmang ko!!!
No comments:
Post a Comment