Laimi le Zunthlum Zawtnak

Hlan lio ah Laimi hi zumthlum zawtnak a ngeimi an rak tlawm ngaingai. Thniksaknak a um lo ruangah, minung zeizat dah zumthlum zawtnak an ngei timi an rak theih lo bia zong a si kho men. Nihin ni ahcun Laimi lakah zumthlum zawtnak le thikai hi a karh ngaingaimi damlonak pakhat asi. Aruang zeidah asi hnga ti ka ruat tawn.

Kan ram a har caah, Laimi cu cini, thanthling le athlum-al kan ei kho tui lem lo nain, zeicadah zumthlum ngei kan tam chin lengmang hnga timi ruah ngai a hau cang. Laimi zong nih zumthlum kan ngeihnak hnga lo ding caah, kan eidin ningcang zong ralrin a herh ngaingai cang.

Minung chungril (organ) pawl an umtuning fiannak caah, atanglei minung chungril umtuning hmanthlak hi theihfian a herh caah ka langhter hmasat.

Zunthlum he pehtlai in "la" (pancreas) timi hi kong hi theih a herh. Pancreas hi insullin chuahtu asi. Cu insullin cu takasa ah a ummi a thlummi dat kha thazaang (energy) ah a sertu asi. Zunthlum zawtnak ngeih hnu ahcun, "la" nih insullin a chuah ti lo i, taksa chung ummi athlummi dat kha taksa ah aa kua ti lo. Engergy ah an cang kho ti lo i, cu thil nih zunthlum ngei ah a chuahter nak hna asi.

Minung taksa chung thil min hna

Zumthlum Ngeimi Zat

Zumthlum hi Type 1 le Type 2 ti in a um. Vawleicung dihlak zumthlum ngeimi vialte lakah, Type 1 ngeimi dihlak i 5-10% an si. Milu in 11-22 milliion an si.  2006 chungah ngakchia kum 14 tang 440,000 nih Type 1 zumthlum zawtnak an ngei ti asi. Type 1 ngeimi hi kum chiar in 3% lengmang an karh ti asi.

Ram khat le khat an karh ning aa khat lo. Findland ahcun minung 100,000 ah 57 nih an ngei; Japan le Tuluk ram ahcun 100,000 ah 1-3 nih an ngei; Europe chaklei ram ahcun 100,000 ah 8-17 karlak nih an ngei ti asi. USA ahcun, 2015 ah hin kum 20 tang ngakchia 208,000 zumthlum zawtnak a ngei tharmi an um ti asi.

Hispanic asilomi Mirang miphun he epchun tikah, Asian Americans, Hispanic Americans, Hispanic-Black Americans hna hi zumthlum ngeih an i fawih deuh ti asi. Kum chiar tein USA minung 234,051 hi zumthlum he aa pehtlaimi zawtnak in an thi i, hi chungah 69,071 cu zumthlum in an thi.

Laitlang Laimi zeizat dah zumtlum ngei an si hnga? Ramdang ummi tah zeizat dah zuntlum an ngei hnga?

Zunthlum Thawknak

USA ka phanh hnu ah, USA Laimi tampi he kan i tong. Zumthlum zawtnak a ngeimi tam ngaite ka ton cang hna. Zunthlum zawtnak hi a ruang tampi ruangah ngeih khawh asi i, atanglei thil hna hi a ruang biapi bik an si.

1. Nuhrinnak 

Type 1 Zunthlum zawtnak hi, ci (genes) tampi he aa cawhmeh in a chuakmi asi. Cikawr in a kal khomi asi. A pa kha Type 1 zumthlum a ngeih ahcun a fale kha type 1 zumthlum ngeihnak ding caah 10% lam a um cia i, a unau an ngeih ahcun 4% a um cia i, a nu type 1  angeimi asi i nau a ngeihmi kha kum 25 hlan asi ahcun 1% asi an ti. Pa le zumthlum a ngeimi ah risk a tam bik tinak asi caah, pa le zumthlum ngeimi fale cu ralrin khun a herh.

Zumthlum hi, ci in a kal khawh pah caah, anu le pa zuntlum zawtnak ngeimi an si ahcun zatuak ah zuntlum ngeihnak ding ah a lam a um ti asi. An ngei hrimhrim lai ti cu a si lo. Cucaah naupawimi nu hna khi, zunthlum zawtnak atu le tu an cheknak hna asi. Anu zumthlum a ngei sual lai timi phan ruang ah le anu a ngeih ahcun naute zumthlum a chonh sual lai timi phan ruangah asi.

Naupawi lio ah khin, minung taksa nih athlummi dat tampi a herh caah, an taksa nih athlummi dat tampi a chuahter. Cucaah athlummi thilri tlawmte an eidin zongah an taksa ah a thlummi dat tamtuk a rak karh. Cucaah naupawi lio ah, zumthlum ngeih a fawi ngai caah, a hlei in ralrin a herh.

2. Thanthling (Sugar) Tamtuk Ruangah

Minung kan taksa nih athlummi dat a herh ning hi aa lo cio lo. Acheu nih tam deuh a herh i, a cheu nih tlawm deuh aherh. Abuaktlak in, minung ngandammi nih kan taksa ah thanthling a um dingmi zat hi 4.4-6.1 mmol/L asi (mmol=milimolar; L=litre tinak asi). Minung pakhat athi ah khan, hi nakin thanthling (glucose) a tam deuh ahcun, cucu zumtlum lei ah a kal cang. US le Germany ahcun mg/dl timi an hman (mg=miligrams; dl=decilitre tinak asi).

Nifatin nunnak ah thanthling dat hi kan taksa nih a herh. Rian kan tuan, kan cawlcangh tikah kan taksa chungah a ummi thanthling dat kha an kang i, taksa ah thazaang (engergy) ah an i chuah. Asinain minung hi cawlcangh a tlawm i, taksa chungah a thlummi dat tam tuk luhter ahcun, taksa ah athlummi dat tam tuk a hlei in a um kho i, zuntlum ah a lan kho. Cucaah zumthlum ngeih phan ahcun, a thlummi dat ahleihluan in din lo ah a tha ding asi.

3. Eidin Ruang

Minung ngandamnak hi zeitindah rian kan tuan i zei bantuk thilri dah kan eidin timi nih a ngeih ngaingai. Tuchan ah Laimi nih kan din bikmi cu lakphaktii choo-singh hi puh awi ngai asi. Zeicatiah a thlummi dat a tam tuk. Cun ramdang ummi Laimi caahcun "soft drink" timi "coke, pepsi, mountaindo, energy drink le athlummi juice phunphun" hi kan din tuk hna mi hi, aruang pakhat asi kho. Cun zunthlum le "thau dat" (fat) hi aa tlak lo. Laimi cau sa kan duh tukmi le a thau kan duh tukmi hi zumthlum aa thawknak pakhat asi rih lai. Cun excercise tuah kan huam lomi zong a ruang pakhat asi lai.

4. Pawngkam Ruang

Type 1 zumthlum hi pawngkam ruangah ngeih khawh asi an ti. Tahchunhnak ah, faphir pahnih chuakmi lakah, pakhat cu Type 1 a ngeih lio caan ah, a dang pakhat cu type 1 hi 30-50% lawng a rak ngei. An ci le thisen cu aa khat ko nain, faphir za ah 50%-70% karlak hi zoh tikah, pakhat cu type 1 zumthlum a ngei i a dang pakhat cu a ngei bak lo. Cu nih a langhtermi cu zumthlum hi minung kan thannak pawngkam nih a chuahter khawh ve mi damlonak pakhat asi timi a fianter ti asi. Cun Europe ram ummi Mirang (Caucasians) timi phun hi zoh tikah, an umnak ram hawih in zumthlum a ngeimi an tlawmtam hi a let 10 in aa dang kho ti asi. Cu aa dan khawhnak cu pawngkam (environmental) ruangah asi an ti.

5. Virus (Rungrul) Ruang

Type 1 zumthlum hi virus phun khatkhat nih a chuahter lai tiah an zumh. Coxsackie virus chungkhar asiloah rubella hi Type1 chuahpi khotu asi lai tiah an ruah nain an fiang rih lo. Virus nih zumthlum a chuahpi timi hi an hlat hlat lio asi.

6. Sii-ai le Sii (Chemicals & Drugs)

Sii-ai le sii hmanmi nih 'pancreatic cell" a hrawh khawh. "Pancreas" timi cu "pawpi kam ah aa benhmi rawlrianak tihang chuahtu thil asi."

"Pyrinuron" (Vacor) timi sii hi USA ah 1976 ah an rak chuah i, cu nih cun "pancreatic cell" a rawhter i zumthlum type 1 a rak chuahter ti asi. 1979 ah cu zii cu US cozah nih an phih nain ram cheukhat ahcun atu tiang an hman rih. Rungrul thanak ca le pancreatic cancer thlawpnak chemotherapy caah an hmanmi sii  "Streptozotonic" (Zanosar) zong nih, beta cell timi a va hrawh i, taksa nih insulin dat a chuahmi a zor ter i, zunthlum zawtnak a chuahter ti asi.

Insulin timi cu hormone dat pakhat asi i, taksa i a ummi athlummi dat (glucose) a tlawmtam kha a zohkhenhtu le kilvengtu asi. Thau dat zong a kilkawitu asi. Taksa nih thawnnak (engergy) an ngeih khawhnak hnga ding caah, athlummi dat le thau dat kilkawitu asi. Insulin a tlawm tuk ahsun asiloah insulin rian a tuan khawh lo ahcun zunthlum zawtnak ngeih khawh asi.

Zumthlum Dawt Thum

Zunthlum hi dawt (3) in an then.

1. Prediabetes (Pre-diabetes)

"Pre" timi "hlan deuh" tinak asi. Tangcheu kai hlan sianginn khi "Pre-school" ti asi. Zumthlum ngeih taktak hlan, zumthlum ngei dengmangmi tinak asi. Zunthlum a dintuaimi asi. A caan ahcun "Impared Glucose Tolerance" tiah an ti i, chim duhmi cu taksa nih a thlummi dat a ing kho lo ti duhnak asi.

Prediabetes ahcun an damlo ning (symptoms) hi hitin a um:

*Taksa ah a thlummi dat punghman nakin tlawmte a sang deuh
*A caan ahcun zumthlum ngeih hi theih khawh asi lo.
*Miphun cheukhat (Hispanic, Native Americans le Minak pawl) ah hin, Prediabetes hi "Acanthosis Nigricans" timi vunhawng ningcanglo umnak an ngei. An vun a nak deuh, a chah deuh i, a rawng aa tleng mi a karh deuh.

Prediabetes kong ah fianternak hitin tuah asi.
* Kum 10 chungah Type 2 diabetes timi a fakmi ah phanh khawh asi.
* Eidin le nuning i thlen i, type 2 phanh lo ding in zuam a herh
* USA ah million 57 nih Pre-diabetes hi an ngei.

Type 1 Diabetes

Type 1 Diabetes hi, ngakchia kum 6-12 karlak minung le tlairawl kuakap nih an ngeih cemmi asi. Cucaah Ngakchia Zunthlum (Juvenile Diabetes) tiah an ti tawn.

Zawtnak (Symptom) Umtuning cu hitin asi:

* An tii a hal
*Atu le tu an zun an zung
*An rawl atu le tu a tam
*Rawl an ei tuk ko nain an pawng a zor i, a zor ruangah an rawl a tam
*An baa (fatigue) ngaingai. Taksa ah a athlummi dat a tlawm tuk ahcun an tha a di peng i cawlcang kho lo le thakza in an um
*An mit a mui. An taksa ah thanthling atam tuk ahcun an mit-thihri in tiihang a rak chuak kho.

Type 1 zuntlum cu hitin an fianter:

*Hlan ahcun Juvenile Diabetes le Insullin a ing kho lomi diabetes tiah an rak ti.
*Minung la (pancreases) nih insullin kha a chuah duh ti lo caah, taksa chung a thlummi dat (suger) kha thazaang (energy) ah ah a cang kho ti lo.
*Hi zunthlum hi adam kho ti lo. Athlawp lawng thlawp khawh asi.
*Zumthlum ngeimi 5%-10% hi hi type 1 diabetes an ngei.

Zumthlum Hniksaknak

Zumthlum a ngei maw ngei lo timi hi tahnak phun (2) aum. Cu hna cu an phichuak aa khat nain, an hniksak ning aa dang.

1. A1C 

A1C timi hniksaknak ahcun, a liamcia caan thla 2-3 karlak ah, taksa i a ummi thantling dat (glucose) kha an tah. Hi bantuk tahnak ahcun tirawk eidin sum a herh lo. Punghman tein nifatin an eidinmi zong sum a herh lo.  Hi tahnak pungsan ahcun A1C hi 6.5% a phak asiloah cu nakin a san deuh ahcun, "zumthlum" ah an chiah cang. An tah tikah hitin an tah.

Aphichuak                A1C

Normal                      5.7%

Pre-diabeter             5.7%-6.4%

Diabetes                   6.5% asiloah cu nak tam deuh


2. Kaa In Athlummi Dinter le Hniksaknak (OGTT test)

Hi hniksaknak ahcun, rawl eilo in an umter hna i, an taksa ah a thlummi thanthling (glucose) a sanning kha an hniksak. Thi an lak hlan ah suimilam pariat chung rawl an eiter ti hna lo. Tii lawng an dinter hna. Thaithawh ei hlan ah hniksak a si tawn. Hi hniksaknak ahcun 126 mg/dl asiloah cu nakin a tam deuh lawngah zunthlum tiah ti a si. Hi hniksaknak ahcun hitin an tuak.

Aphi                 Rawl eilo in um lio i taksa chung athlummi dat

Normal                100 mg/dl nak tlawm

Prediabetes          100 mg/dl-125 mg/dl

Diabetes               126 mg/dl asiloah cu nak cung a kai tikah 

Hi atlummi dat hniksaknak hi, suimilam 2 chung a rau. A thlummi tiihang dinter hlan ah thisen an lak i athlummi dat an tah. Cun athlummi tiihang an din hnu suimilam 2 hnu i thisen kha an lak i athlummi dat an tah than. Cuticun doctor nih minung taksa ah eidin a thlummi a luh tikah, taksa nih zeitindah a thlummi dat kha, taksa chungah a punzamter ning asi timi an zoh. 

Athlummi din hnu suimilam 2 hnu ah, athisen i a thlummi dat kha 200 mg/dl asi ahcun zunthlum tiah an ti. OGTT testnak ah zunthlum timi cu hitin a asi.

 Aphi                 Rawl eilo in um lio i taksa chung athlummi dat

Normal               140 mg/dl asiloah a tlawm deuhmi

Prediabetes         140 mg/dl-199 mg/dl

Diabetes              200 mg/dl asiloah cu nak tam asi tikah  


Khuacaan Thi Cheknak

Hihi Mirang nih "Random Plasma Glucose Test" tiah an ti. Asullam cu khuacaan tete ah thi va chek khi asi. Hi bantuk va chek tik ah 200 mg/dl nak cung a kai ahcun, zumthlum ngei ah chiah asi. Zunthlum zawtnak ka ngei men lai ti phan ahcun, zun le thi i chek pah lengmang ah atha.

Zeitindah Theih Khawh Lai?

Zunthlum ngeih lai damlonak (Pre-diabetes) hi, a fahnak theih khawh asi lem lo. Lunghrin awk zong a har ngai.  Tha tein chek le zoh hnu lawngah theih khawh a si. Hi Prediabetes ngeih hnu ahcun, kum 2 chung ah diabetes ngeih khawh asi cang. Asinain prediabetes paohpaoh hi, Type 2 ah a lan hrimhrim lai tinak asi lo. Amah belte Type 2 ti asi i, damh khawh asi ti lo. Zorter khawh lawng asi.

Type 2 Diabetes Khamnak

Prediabetes timi zunthlum aa thawkka te ngeih lio i, tha tein eidin le si in i thlawp ahcun an thi punghman ah a kir than kho. Zunthlum a lo kho. Sii lei le ngandamnak lei mifimthiam hna nih, atangle bantuk in thil an hmuhmi cu hi tin asi:-

(1) Na pawng rihnak kha 7% na thumh ahcun (pawng 200 na si ahcun pawng 15 thumh ding)
(2) Nikhat ah minutes 30 in zarh khat ah ninga chung excersise na tuah ahcun

Type 2 Diabetes ngei kho dingmi na sinak kha, 58% a zor cang tiah an ti. Cucaah prediabetes ngeih zong ah thin phan ding a um lo. Pawng 10-15 zorter hmanh ah tam tuk phan dingmi a rak zor cang.

Laimi Nih Ralrin Ding

Zun thlum hi tih a nung taktakmi le hna a hnawk ngaingaimi zawtnak asi caah, Laimi zong nih kan i ralrin a herh. Abik in ngakchia cu zei an theih lo caah, nu le pa nih eidin ah zoh peng an herh. Culoahcun Laifa tampi zunthlum an ngei kho. Zunthlum cu eidin le nunning he aa pehtlaimi zawtnak asi caah, USA Laimi ko hi kan i ralrin a herh khun. Zeicatiah a thlummi kan ei ding tuk i, thlan chuak in riantuan a tlawm deuh cang caah asi. Chukcho kai, thilrit phurh, heh tiah nilin ah riantuan a um ti lo caah, kan taksa i a lutmi a thlummi dat hi an kang ti lo i, cucu kan ngandamnak caah tih a nung taktak. 

Cucaah, Zunthlum zawtnak kan ngeihlo nak hnga ding caah, Laimi nih hi atanglei bantuk in kan i ralrin a herh.

(1) Thantling atam tukmi "soft drink" (pepsi, mountain due, coke) phunphai paohpaoh hrial a herh
(2) Cini ei tuk lo ding asi
(3) Juice din tikah athlummi dat a tlawmmi thim ding
(4) Thau uar lo ding
(5) Thau ahcun pawng zorter ding
(6) Bawlungchuih, tlik, tennis le zeicang thlan a chuak khomi lentecelhnak tuah ding
(7) A thau tam tuk ei lo ding
(8) Sa tam tuk ei lo in, arti le anhringso le theihai tam deuh ei ding
(9) Juice le soft drink nakin tii din uar deuh ding
(10) Eidinmi tirawl le changreu phunphai ah athlummi dat a tlawmmi ral ding
(11) Zan ih lai ah a thlummi dat tammi hrial ding. Zeicatiah dinh ahcun a thlummi dat a kang kho ti lo.

--------------------------------------------------------
 Zohchihmi Ca

1. "Type 1 Diabetes" at www.myoclinic.org
2. "Diabetes" at wikipedia.org
3. "Diabetes" at www.diabetes.org
4. http://www.winonahealth.org/health-care-providers-and-services/specialty-care-services/diabetes-care/type-1-diabetes/