Friday, April 28, 2017

Lungrawh Damlonak (Depression)

Lungrawh damlonak (depression) hi tih a nung taktakmi damlonak pakhat a si. Thlawp zong a har taktakmi a si. Hihi thil fate in thil nganpi ruangah a chuak kho. Lungrawh damlonak hi, phun tampi a um. Aa thawknak cu lungretheihnak (stress) in aa thawkmi a si bik ti a si.

Stress aa thawknak

A ruang phun tampi in a chuak kho. Zawtfahnak faak ton ruangah, tangka harsat ruangah, chungkhar sau tuk damlo ruangah, khawnden ruang ah, thihloh ruangah, innchungkhar i theihthiam lo ruangah, nu le va pehtlaihnak thatlo ruangah, thenrawi ruangah, rian phuah ruangah, thinhun tuk ruang ah ti in a phunphun ruangah a chuak kho. Lungput that lo ruang le thluak le thisen ah dah (chemistry) hman lo ruang le tihphannak ngeih ruang ah a chuakmi a si.

Lungretheihnak a zual tik ah damnak lam tuah khawh lo ahcun "lungrawh zawtnak" (depression) ah a lan kho. Lungrawh damlonak ngeih hnu ahcun, hnu kir than a fawi ti lo. Sii le zeidang in sang taktak in thlawp a hau tawn. Cu hmanh ahcun 100% dam a har tawn. Cu lungrawh damlonak aa thawknak hi, "lungretheihnak" (stress) in a si. Pa nakin nu nih hi zawtnak hi an ngei kho deuh ti a si.

Minung zeizat nih dah an ngeih?

Nihin ni ah, sehlei fimthiamnak, rumnak, nuamhnak le thanchonak a karh bantuk in minung lungretheihnak zong a karh ve. Sehlei fimthiamnak (technology) nih thil tha tampi a chuahpi nain, buainak le lungretheihnak zong tampi a chuahpi ve. Seh riantuannak a thanchonak ram paoh ah lungretheih a zual chin lengmang ti a si.

Seh riantuannak a thanchonak ram, Japan, S. Korea, Tuluk, Europe le USA zong ah lungretheihnak hi a karh chin lengmang. Thil phun tampi ruangah a si. A caan ahcun tangka le sipuazi ruangah hin lungretheih hi a sang khun an ti. CBSnews.com ah an tialmi hitin a si:

2007 ah lungretheihnak USA ah a sang ngaingai i minung lungretheihnak a sannak hi 6.2 a si. 2014 ah lungretheihnak vialte i 64% cu tangka ruangah a si; 60% cu rian ruang ah a si; 47% cu chungkhar tuanvo ruang ah a si; 46% cu ngandamlonak ruangah a si. 

American Psychological Association (APA) tuaknak ah USA ah lungretheihnak hi a karh chin lengmang i point (10) in tuak tikah, 2014 ahcun 4.9 a si i 2015 ahcun 5.1 a si an ti. Minung 3,361 sinah lungretheihnak kong survey an tuah. Cu an hmuhmi ahcun, "nifatin in mi nih nihsawh thlanglamhnak kan tong" tiah an ti. USA ah midang nihsawh le thlanglamhnak ton te hna hi, lungretheihnak chuahpitu thil an rak si tiah an ti.
UK ah minung 10,000 sinah hlathlatinak an tuah i minung 4 ah 1 nih cun minung ka si ti lo tibantuk tiang lungretheihnak hi kan tong peng tiah an ti. Cu chungah zatuak ah 44% nih cun lungretheihnak hi kan tuar an ti. 44% chungah 28% nih cun a kum in kan tuar tiah an ti. 

Vawleipumpi ah lungrawh zawtnak taktak ngeimi hi 2012 ah million 350 an um tiah WHO nih an an ti. Cu chung ahcun USA bak ah upa kum tling lungrawh zawtnak ngeimi hi million 16 an si i, USA minung dihlak i 6.9% an si tiah an ti.

Lungrawh zawtnak hi a phunphun in a lang i, thinphannak te hna, tihnak te hna zong a zual tuk tik ahcun, lungrawh damlonak ah an i chuah kho ve.

National Institute of Mental Health (USA) nih USA ram chungah lungretheihnak le lungrawh damlonak phunphai ngeimi an tuak tikah hitin an si:

*Thinphan damlonak (anxiety disorder) hi USA ah thluak zawtnak (mental illness) mi tambik nih an tuarmi a si i, US ah kum 18 cung minung 40,000,000 nih an ngeihmi damlonak a si an ti. Cucu US ram minung dihlak i 18% a si.

* Thinphan damlonak hi thlawp khawh a si nain, thum-chuah-hnih lawng an thlawp hna

* Thinphan damlonak thlawpnak caah US ah $42 billion renglo a dih i, thluak zawtnak (mental illness) caah i an dihmi dihlak $148 billion chung i thum-chuah-khat a si.

* Thinphan damlonak a ngeimi hna cu lungthin rawkmi (psychiatric disorder) hna nakin a let 3 in a let nga tiang doctors sin ah an kal deuh i, a let 6 in sizung ah an um duh deuh.

* Hi thinphan damlonak hi cikor in a kal kho; tluak i dah (chemistry) umtuning diklo ruang le pumpak sining le pumpak nih hmuhtonmi thil harsa ruangah a chuak khomi a si.


Lungretheih damlo aa thawknak

Lungretheih damlonak aa thawknak hi lenglei thilri ruangah silo in thinlung in aa thawkmi a si. Cucaah Jesuh nih "thilri, hnipuan, hrukaih le eidin te hna ngeih lo ruangah nan lungrethei le awlokchawng (worry) in um hlah u; Pathian tu kha bochan u" tiah Pathian riantuan aa thwkka te ah mipi a cawnpiak hna. Minung kan nunnak ah, lenglei thilri chawva eidinnak in "lungthin put" hi a biapi deuh mi a si (Matt. 6:24-34). Minung lungthin put hi biapi tuk ah Jesuh nih a chiah caah, Pathian riantuan aa thawkka ah, minung thinlung a biapitnak kong lawngte cawnpiaknak in a ministry hi a rak thawk (Matt. 5-7).

Greek mifim Epictetus timi pa nih "stress" kong ah hitin a ti. "Minung hi an hmuhmi thil nih (an thinlung) hna a hnawh hna lo; thil an hmuhning tu nih hna a hnawh hna" (People are disturbed not by a thing, but by their perception of a thing) tiah a ti.

Cucu a dik tuk. Ni fatin hmuhmi thilri, chawva, chiatnak le thatnak, ngaihchiatnak le lawmhnak, rumnak le sifahnak, damnak le zawtfahnak vialte hna ruangah "stress" hi a chuak kho. Thilri mitthitnak hmanh in a chuak kho. Cucu a chuahtertu cu "hmuhmi thil" ruangah siloin kan thinlung in cu thilri cu zeitin dah kan hmuh i, kan pawm i, kan thinlung nih zeitin dah a cohlan timi tu khi a biapi deuhmi a si.

Tahchunhnak ah, kan zawtfah le sizung um tikah, kan mah zawtfah le tuarnak hlah maw a fakbik tiah kan ruah ahcun, lungrawk khawh a si. Asinain kan mahnak faak a tuarmi tampi an um rih ko timi kan ruah ahcun, nem tein tuar khawh a si. Cucaah lungretheihnak timi hi, kan khuaruahnak (perception) le thil kan hmuh ning kan lungput ruangah tu ah a si deuh.

Cucaah "thil hman ruah, thil biatak hngalh, a dikmi tanh le dirpi, lungthin chiakha ngeih lo, nunthat le nun tluantlam te hna hi, minung ngandamnak ah a biapi tukmi an si. Cucah Jesuh zong nih, lungthin khuaruahnak hi biapi tuk ah a chiah caah, Pathian riantuan aa thawkka bak ah, lungthin that a herhnak kong hi a cawnpiak hmasat hna. Cucu Matthew daal 5-7 kar vialte hi, lungthin le ziaza kong lawngte a si. Lungthin le ziaza a thami cu "stress" ngeih awk a rak har.

Lungretheih Damlonak sullam

Lungretheih timi hi a sullam an lehning aa khatmi te a um lem lo. Mi tam deuh nih an lehmi cu, "taksa, thluak siloah lungthin nuamhlonak le lungthin khingrihnak" khi a si tiah an ti. Lungretheihnak hi chiatnak a chuahpitu a si zungzal lo. A caan ahcun lungretheihnak nih thatnak, ruahnak tha le thar zong a chuahpi ve. Cucaah lungretheihnak (stress) hi a cheu cu "a thami lungretheihnak" (good stress/eustress) tiah an ti. Tahchunhnak ah, tlik zuam ah teitu ka silo sual lai ti phan te hna asiloah thimnak ah sungtu caah hngah a har tluk in teitu ca zongah hngah a har ve.

Nupi thit lai le va ngeih lai hmanh ah lungre a thei. Christmas le Kum Thar tuah lai hmanh ah lungre a thei. Cu hna cu a thami lungretheihnak an si. Kan fanu fapa high school an awn i college kai ding an si hmanh ah, tangka kan har nawn ahcun lungre a thei cang. Cucaah "lungretheihnak" (stress) hi a phun a tam tuk i, chim cawk ding a si lo. Cucaah a fawi nak cu, "a thami lungretheihnak a um i, a chiami lungretheihnak a um ve."

Lungretheih Phunphun

Lungetheihnak hi a phun tam tuk a um i, cu lungretheihnak nih taksa ah thil zeitindah a umter? Taksa chung i dat (metabolism) kha a mah kokek sining te phaknakah takta nih minutes zeizat dah a rauh tibantuk zohchunh in, lungretheihnak hi min tampi an then.

Lungretheih Zawtnak

Hihi "acute stress" tiah an ti. Hi lio ahcun, "Na doh lai i na tei lai maw? Na zaam lai dah?" ti phun in taksa a um. Lungre a van theihnak khi a sau lo. Minute 90 hrawng ahcun a dai i, taksa le thisen kha punghman in an um than kho. Lungthin a dam than kho.

Lungretheih Ngawrnak

Hihi "chronic stress" tiah an ti. Dam a har deuh cang. Nifatin te nunnak caah a buaimi thil nih a chuahter. Rian tlamtlinlo, ngakchia ruang, leiba le tangka lei chamhbau ruang ah a chuak tawn. Hi nih a chuahtermi hi, mi tampi nih biapi ah an ruat lo i, an daithlanh sual tawn. Asinain hihi caan sau tuk a rauh i, tha tein damnak kawl lo ahcun, minung taksa damlonak le zawtnak dohtu thisen (immune system) a zor i, minung kha zawtnak dangdang nih tlak khawh a si.

Athami Stress

Hihi Eustress an ti. Nifatin ah ton tawnmi, thitlaknak (marriage), fa ngeih, awngbali hmuh, catang awn, hawikawm thar he i tlawnkai, midang zanriah ei sawm le riankai tibantuk a si. A nuam ko nain lungretheihnak a um ve thiathiam.

Lungthin Vaivuanh

Hihi "Distress" an ti. Zei tuah hmanh lungthawh lo le lungthin vaivuanh khi a si. Khawnden, nuva then, upadi buar ruangah dantat, chungkhar damlo, tazacuai, tangka lei sifah, riantuannak ah midang he remlo, thachiatnak ngeih peng le zeihmanh ah lungtling lo in um peng khi a si. Hi nih hin chiatnaklei (negative) lawngte a chuahpi. Rian tlamtlinlo le rian phuah te hna nih, "lungthin vaivuanh" hi tampi a chuahpi.

American Minung Lungretheihnak 

Minung lungretheihak hi, pumpak in chungkhar in, bu le khua in, ram le sining hawih in aa dang kho ngai. Ral ram ahcun raltuk tuk ruangah minung an lungre a thei. Kokek rawhralnak a tam tuknak ahcun kokek rawhralnak-lihnin, tilian, thlichia, meitlang-tibantuk ruangah lungretheihnak a chuak ve. Cuticun aa thawknak thilbuai hi a ruang aa dang kho ngai cio

U.S minung an lungretheihnak bik a ruang hi phun (7) um ti a si:

1. Rian nenh tuk (Job pressure):

Minung hi seh bantuk in an i hmang. Caan hman tein phanh a hau. Tuan herh caan ah overtime tuan a hau. Rian um lo tikah tinter a si. Boss te nih rianhnek tuk; tuanpi hawi he remlo le bia el tibantuk ruang ah.

2. Tangka:

Bill pek ding a um peng lio ah, thlachiarte bill pek khawh lo. Rian that lo; hmuhmi tlawm; dihmi tam; sizung leiba tam tuk ngeih; medicaid hna hmuh lo i mah nih liammi a tam tuk ruang ah.

3. Ngandamlonak

US hi sekhan le sizung um man a fak tuk. Damlo tikah tangka a dih tuk. Cancer le damlonak tam tuk a um fawn. Dam lo tikah lungretheih a zual tuk.

4. Pehtlaihnak (Relationships) 

Nuva thenrawi; nuva thihtian; nuva bia el; hawikawm he i remlo le sikcak; hawikawm ngei lo in mah le lawng umnak ruang ah lungretheih tuk a si.

5. Eidin chiatkhat

Caffeine dat a tam tukmi le dur chiahmi eidin tam tuk ei te hna, a thlummi le a thau tam tukmi thil eidin tuk te hna le eidin chiatkhat tuk ruang

6. Thawngpang tamtuk (Media overload)

Fim chan a si. Sipuazi tuahtu hna nih, TV, video, internet, email le social media timi (face book, twitter, instagram) te hna tam tuk zohnak le relnak nih lungretheihnak a chuahpi.

A cunglei thil paruk hna hi USA ah minung tambik nih lungretheih an ngeihnak aa thawknak an si. Cucaah riantuan zia zong thiam a hau. Tangka duh tuk lo le ngeihmi hnihkhat hman zia thiam a hau. Dam tein kan umnak ding caah, eidin le kholhtawl zia thiam zong a herh. Nu le va, hawi le kawm hna zong rem tein um le pehtlaihnak tha te in sersiam a herh.

Cun eidin te hna zong ah, kan taksa caah a herhmi vitamin tling tein ei a hau (Laimi cu, kan eimi tirawl hi vitamin an tlawm tuk. Breakfast zong ei huaha lo in chunhnu tiang hna kan um. Cubantuk cu damlonak a si).

Cun social media timi "facebook te hna, email te hna, instagram le twitter te hna a hleihluan tuk in tongh lo a hau. Facebook a tawng tukmi cu, an lunglawmhnak a zor deuh ti a si. "Lunglawmhnak a zor" timi cu, "Lungretheihnak a karh" tinak khi a si. Cucaah social media tonghtham tuk lo a tha.

Lungretheih ruangah zeidah a chuak

Lungretheih damlonak hi tih a rak nung tuk. Hi thil nih pumpak le chungkhar le Krihfabu ah buainak tampi a chuahpi khawh.

1. Nu le thennak a chuahpi khawh.
2. Riantuan huam lonak le tangka hmuhlonak a chuahpi khawh
3. Pumpak zawt le mahthahnak tiang a chuahpi khawh
4. Sikvuaknak a chuahpi khawh
5. Lungthin reprai ngeihlonak a chuahpi khawh

Lungretheih damlonak a langhning

Lungretheih damlonak hi a phunphun in a lang. A cheu cu an tang a fak An mit a ku tuk. A cheu an i hngilh kho lo. A cheu rawl an duh tuk i a cheu cu an ka a thaw lo. A cheu cu an thin a phang. Motor le vanlawng cit an ngamh lo. Dat-hle-ka hmanh an i cit ngam lo. Mi an zuum hna lo. Mi an lunghrinh hna. Thilri bang lo in cawk an hmang. Caan hi biapi ah an chia lo. Gambling tuah an hmang. An lung a tur. Bia an chimmi hi an lu le taw an i hngal lo.

A caan ah lungfimmi an lo nain, a caan ah biavaivuan an chim. Aphi a chuak kho setsailomi thil tam tuk an ruat. Cucu a taktak a si rua tiah an ruah. Thil an i tinhmi an thlen lengmang. An thinlung a hmun lo. An ruahnak aa thleng lengmang. An huammi aa thleng. An huam lo mi ahcun an i hne duh lo. Thilri le rian simh an hmang. Zei thil tuahnak hmanh ah an punghman an si lo. An biachim le biakam an tlolh. Midang sual puh an hmang. Midang ngiar peng an hmang. Mi an rem hna lo. Thil an philh i an i chinchiah kho lo. Bia pingpang le a diklomi ruah le chim an hmang.

An khuaruahmi hi an mah nih cun a dik bak ah an ruah nain, midang ruahnak ah a dik kho lo. An ruahmi paoh a hman in an ruah peng. An palhnak an i thei kho lo. Midang ruahnak an la kho lo. Bia el an huam. Baan an thei lo. Thil pipa ah buai lo in thil fatete ah an buai huam peng. Cucaah an thluak a buai peng i, an thinlung aa din lo. Cucaah a donghnak ahcun, a diklomi khua an ruat an ruat i, a donghnak ah mah le mah harnak a pemi le chungkhar rawkmi tampi an um.

American Psychological Association nih lungretheihnak a ngeimi hna ahcun a tanglei sining hi tampi a um tiah a ti.

*Lufah, taksa renh le fah, hngawng le keng fah
*Pawfah le chungril nuamh lo
*Tangfah le lungtur ran
*Mitkuh khawh lo le i ngilh tuk peng
*Baat tuk
*Rawl ei kathawt lo asiloah rawl tam tuk ei
*Atu le tu khuasik phun in um
*Thil biatak tein ruah khawh lo (concentration/focus tuah khawh lo)
*Thil chinchiah khawh lo asiloah thil philh hman
*Thinphan tuk lehpek (jitters/nervousness)
* Thintawi le ingchiat le zai peng
* Lungthin daihlo
* Thinphan (anxiety)

Hi a cunglei thil hi minung nih ngeih phung a si. A tam tuk i punghman na si ti lo ahcun, lungretheih zawtnak ngeih timi phun a si kho cang.

U.S.A ramchung i lungretheihnak a ngeimi hna an zoh tik hna ah, 2014 ah lungretheihnak a ngeimi nih an ngeihmi damlonak hi a tanglei bantuk in a si:


thabaatnak51 %
a ruang umlomi lufahnak 44 %
chungril nuamhlo34 %
titsa fahnak le renghnak30 %
rawl ei ka thawtlonak23 %
hacang rialnak17 %
nuleva ihti huamlonak15 %
lungmihnak13 %
Lungthin lei lungrawkmi cu atanglei lungthin damlonak an ngei
lungthin nuamlo in um peng le thinhun peng50 %
thinphannak ngeih45 %
thazaang ngeih lo45 %
nuamh lo le ngaihchiat peng



Biafunnak

Lungrawh damlonak (Depression) hi tih a nung taktak. Hi capar tawite ahcun tling tein tial khawh ding a si lo. Hi damlonak hi thlawp a har tuk caah, kan ngeihlonak ding hi a biapi tuk. Cun hi damlonak hi ngeih sual zong phan a um tuk caah, "stress" ngeih cangka tein a rannak in biatak tein i zohkhenh le thlawpbul  a hau. Doctor zong piah a tha. Sii he, innpa chakthlang he, chungkhar he, Krihfabu he i bawmh cio a haumi a si. Pathian bia zong in cawnpiak a biapi taktak.

Hi damlonak hi mikip nih tuar khawh a si. Sibawi zong nih an tuar i, engineering zong nih an tuar i, Hollywood midawh milar zong nih an ton i, mirum le sifak zong nih ton khawh a si. Pastor le pastor fale zong nih an tonmi a si i, dam a har ngaingaimi a si caah, Krihfabu cio zong nih ministry pakhat ah chiah i biatak tein tuan a herhmi rian a si. Zeicatiah minung nunnak cu a sunglawi tuk i, minung pakhat nunnak khamh kha a biapi tukmi a si caah a si.

------------------------------------------------------------------------------

Chinchiah

1. Major Study Reveals that 44% of us suffer from long term stress-are you one of them
Nov 6, 2013.

http://www.huffingtonpost.co.uk


2. http://www.cbsnews.com/news/the-biggest-cause-of-stress-in-america-today/

3. www.adaa.org





                         


No comments:

Post a Comment

Hmurhuh Huh Lo Ruangah February Ahcun 500,000 An Thi Kho

Covid-19 zawtnak U.S a phanh ka tein CDC doctors le scientists le NIAID (National Institute of Allergy and Infectious Diseases) director Dr....