Hi "thawngpang chan" ah hin, a cheu cu "mipi nih biatak va thei ve hna seh" timi saduhthahnak bak lawng in catialmi an um ve. Cu hna nih cun biatak kha an theih khawh chung in an tial. Cucu lawng cu an i ruahchannmi a si. A cheu nih an ca thatnak asiloah an mah bu le party thatnak caah, thawngpang lem "fake news" kha heh an tial. An chim i an rel, Mipi an hlen hna. A theipar an chuah hlan ahcun, a tak le lem hi theih awk an fawi lo.
Atu "information age" ahcun, thawngpang thanh hi sipuazi tha tuk pakhat a si. Cucaah, mipi ca thatnak kha siloin mah sipuazi maw, mah tanhmi thil pakhatkhat thatnak caah, a tialmi tampi an um ve. Cucaah catialtu le thawngpang thanhtu hna nih, thawngpang hlat le mipi sinah zuar tam kha an i zuam. Mi nih an theih duhmi chim le chuah khawh kha an i tinhmi a si. Mi nih an uar men lai timi kip kha khawmhsuat an i zuam. Tangka hmuhnak ding caah, a dik he, diklo he, phuah cawkmi he, a phunphun in an tial. Rem nuam ngai a si i, "A taktak sisehlaw a tha tuk hnga?" ti awk a tlakmi cauk, "Thu-ta-shwe-sung" phun khi, nihin ni ah atam in a tam tuk.
Cucaah "thawngpang chan" ah hin, ralrin dingmi thil pahnih a um.
1. Pakhat cu "Thawngpang lem a si." Hihi lih tawnmi le phuah cawpmi a si. A taktak a lo ngai nain biatak a si lo. Mi thinlung ah hlennak a chuahter khotu a si. Biadik le biatak theih khawhlonak a chuahpi. Cucaah biakhiahnak aa palh kho.
2. A dang pakhat cu "khawika in dah aa thawk" (source) theihlomi a si. Hi zong hi phuah cawpmi an si. "An ti; an chim" timi a tam. A ho set nih "a mit in a hmuh i a hna in a theih" timi a um kho lo. Hi bia hi a thang duh ngaingai. Khuaruahhar thil tampi aa tel tawn i, mi nih an theih duh. Asinain "aa thawknak" theih khawh a si tawn lo. Hi nih hin, thil kan hmuhning le zumhnak hmanlo a chuahpi.
Laimi Krihfa tampi cu carel kan huam. Biaknak le politics zong kan duh. Kan chamhbaumi cu, thawngpang kan relmi hi zumh tlak a si maw silo timi cuai kan hlai kho lo. Khawika in dah hram (source) a rat timi kan zoh lo. Kan fian setsailomi le zumh tlak lo thawngpang zong kha, kan chim kan tial. Mipi hi a diklomi thawngpang tam tuk kan pek hna. Hihi a pawi tuk. USA ah siseh, Russia ah siseh, Kawlram tiang in biaknak lei he, politics he "thawngpang lem" (fake news) tam tuk a chuak cang i, mipi hi a diklomi thawngpang kan pek sualnak hna hnga lo ralrin a hau.
Voi tampi TV kan theihmi hi, thawngpang taktak nain "ruahnak" (opinion) hi a tam deuh tawn. Cucaah an tanhmi hruaitu le party kong an ruahnak (opinion) kha thawngpang lakah an rawn chih lengmang i, voi tampi cu a taktak nakin a taktak a silomi thawngpang tu nih, kan thinlung kha a kan mer i a kan khuhnenh deuh. Cucaah kan zohmi TV channel hi zei dah a si? Biachimtu hna "ruahnak" (Opinion) khi zei dah a si timi khi theih le tlaih khawh a herh. Culoahcun biadik theih lo a fawi tuk.
Fake news ka philh khawh setsai lo mi tete ka van tial lai.
1987 ah Mandalay University ah a kum (3) ka rak kai. July thla hrawng a si. Kawlram cozah nih tangka an thah lai ti a rak si i, University sianghngakchia cu a hninh in kan rak rak i hnin. Kan thin a phang. Dawr tuahmi zong an rak lau. Thil zong ni 5-6 cu a man a kai pin ah zuar zong an rak ngamh lo. Cozah nih an rak i thawh i, "Hiti an chimmi hi thawngpang lem (fake news) a si. Zum hlah u. Hi bantuk in thawngpang lem a chuahtertu hi, Kawlram thohhlanzi nih an tlaih hna i, Yangon ah thawngah an thlak hna. Zei hmanh nan thin phang hlah u" tiah tadinca an rak chuah. Kyemon le Lohta Pyithu Nehsin ah an rak tial. Thawngpang lem nih Mandalay le Yangon lei lawng siloin Kawlram pumpi sipuazi tam tuk a rak zorter lai.
Cuticun mipi cu an hna a ngam than. Punghman tein an van cawlcang. Cozah nih atu le tu fake news zumh lo ding kha an rak tial. Hnangam tein mipi an um cang i, sipuazi kha a hung tha ziahmah. Tangka a thi lai timi kha Fake News ah an ruah dih hnu ah, September 5, 1997 ah "Kawlram tangka 25, 35 le 75 cu an van thah dup ko. Cu lio ah Kawlram phaisa dihlak i 75% hi a thi ti a si. Mipi cu a ai bak in an ai. A tah bak in an tap. University kip cu buainak in a rak khat. Cozah tu kha fake news chuahtu an rak si diam ai. Communist le socialist ram ah siseh, democracy ram zong ah siseh, Cozah zong hi zumh ding an si thlu lo.
Voikhat cu Laitlang ah "Russia ah hell mei an pemh" timi ca hna an rak chuah ve. Zumh tlak a si le si lo zong, catialtu zong nih tuak hlah. A reltu zong nih tuak hlah. Tongte thinphan in, Krihfa tampi an thin a rak phang. 2012 tiang zong ah Kawlram in a rami Evangelist pakhat nih a kan cawnpiak rih. Hi tuanbia zong hi khawika in dah hram (source) a rat timi theihlomi tuanbia pakhat a si.
2007 kum dih lai te ah a si. Laimi bochanmi pakhat nih, "Kawlram thawngpang na thei maw? Ser. General Than Shwe le General Maung Aye an i phuak tiah an chim" a ti. 2007 kuakap ah kha hruaitu pahnih kha an i phuak timi cu zumhtlak a si lo. "A si pek lai lo" tiah ka rak leh. Ni hnihthum raoh ah, "biavaivuan" (rumors) si an ti. Hi biavaivuan tih a nung taktak. Minung thinlung hlennak ah a tha bikmi a si. Chimtu nih an chim ko zongah, a theitu nih biatak a si le si lo theih khawhnak ding caah, ruahnak le theihngalh (knowledge) ngeih a herh. Hi bantuk thawngpang lem hi nihin ni ah a tam tuk.
Voikhat cu "Aye Chan May a thi" ti te hna; "May Sweet a thi" ti te hna a rak si. Voikhat cu Lai nu hlasakthiam pakhat cu, video thalo aa thla ti te hna a rak chuak. Cu ca cu hmuh cang ka in, lih bak a si timi cu theih khawh colh a si. Zeibantuk thawngpang lem a chuah zong ah, a biapimi cu a ngaitu le reltu nih "a lem le a tak" thleidan thiam a hau.
Pastor, Evangelist le biaknak hruaitu zong kan i ralrin taktak a hau. Relmi kip, theihmi kip hna hi mipi sin chimrel ding an si lo. Zeicatiah lih tawnmi a tam tuk. Satan an hmuh ti bantuk; caan a dong lai tibantuk; thianglawr a si cang lai tibantuik; Russia ah hell an pemh tibantuk; a nih a thi le aa laar tibantuk; Obama le Pope 666 an si lai tibantuk; sahrng number computer chip an in rawn hna lai tibantuk hi a tam tuk. Cucaah biaknak phungchimtu pakhat nih phung a chim tik ah, "Bible cawnpiak ning a si maw silo" timi cuaithlai taktak a herh.
Tu chan ah hin, thawngpang lem hi a tam tuk caah, thawngpang dikmi theih a har ngai tawn. 2016 US Election hmanh ah thawngpang lem nih thimnak ah mipi tamtuk a vaivuanh hna ti a si. US mipi thinlung ttaite le vaivuan in an tuah hna ti a si. Cu ti an umnak a ruang bik cu, "social media" ruangah a si an ti. Social media cu mah duh paoh in tialmi a si. A cunglei in "editor" timi zohtu le kilvengtu an um lo. A dik le diko chektu an um lo.
American upa kum tling 62% nih hin, editors a um lomi "social media" in thawngpang hi an theih tiah Stanford University nih an chuahmi capar "Social Media & Fake News in 2016 Election" tiami ah an tial. Social media tam deuh cu "perh" chinmi a tam deuh caah, biatak theihnak ca an si tuk lo. Cuticun social media nih hin, minung thinlung hi vaivuan ngai in a umter hna.
Politics ah siseh, biaknak ah siseh bible chimmi a dik zuahmah ko rua. Cathiang nih hitin a ti:
Cawnpiaknak a hmanmi kha mi nih an ngaih duh lo i, anmah duhmi chimtu dingah cawnpiaktu an lak hna caan kha a phan lai. Biatak kha an kaltak lai i, minung tuanbia tu kha ngaih an duh deuh lai" (2 Tim 4:3)Hi bible bia hi, vawleilei he thlarau lei he a tling ngaingai cang. Facebook, Instagram, Twitters, email le viber chan ahcun ningcang lo ngai in thil a kal tawn. Kan chan i, a lem (atuh) a tam tuk chan a si cang i, careltu hi lungfim tein khuatuak kan hau.
Prophet Jeremiah nih cun "Ka mi Israel hna hi theihhngalh (knoeledge) an ngeih lo caah an rawk" tiah a rak ti. Cucu Pathian theihhngalhnak zong aa tel chih i, vawleicung ah thil dik le diklo thleidan thiam a herhnak zong aa tel chih. Knowledge ngeih lo cu rawhnak taktak a si. Cun Mirang nih "Little knowledge is dangerous" (Theihhngalh tlawm tuk cu tih a nung) an timi khi a dik tuk. Theihhnalh tlawm tuk cu, pingpang suknak bak a si.
US ka phak hnu ah thawngpang lem "Fake news" nih zeitluk in dah USA a buaiter? Vawleipumpi a buaiter? timi cu mithmuh bak a si. El awk a tha lo. Fake news hi a karh a rang tuk i, cucu tih a nun khunnak a si. Mi thinlung zong a hlang deuh fawn. Mi nih uar le huam ngai a si fawn. Biatak le thawngpang tak hi, mi nih chim le rel huam tuk a rak si lem lo. Iraq WMD kong zong ah, thawngpang lem hi tam tuk a rak chuak. Cucu ho sin in dah a rat? Cucu vawleicung uktu sang bik pakhat Pre, George W. Bush ka in a chuakmi a si.
2003 lio ah Pre. Bush nih "Iraq nih WMD (weapons of mass destruction) a ngeih. Cucu UN khammi a si. Hi hriamnam pawl hi paleng par in an par hlan ah kan hloh a hau" tiah lih, hrawkhrawl le thawngpang lem kha heh tiah a rak phuan. "Preemptive strike" timi ruahnak in kan kah tuan a hau tiah a rak ti. Cu lio ah Laimi tam tuk nih, Saddam cu an huat tuk caah, kap seh ti an duh i an rak tanh. Hillary Clinton, Pre. Trump le John Kerry tiang nih an rak tanh. Hi hna zong hi an chung ah biatak an rak um lo. Nihin ni ahcun a phunphun in an i phisin cang.
Cu lio ah Pre. Bush chimmi a diklo tiah a timi Laimi kan rak tlawm tuk. "Pre Bush chimmi hi a dik lo; zumh tlak a si lo. Lih le hrawkhrol a si. Iraqk a kah ahcun International Laws a buar a si. UN Charter Chapter VII: article 42 & 51 hi a buar" tiah ka rak ti tawn. Mi tampi nih an rak ka pawm lo. Biafak nawn in ca a ka letmi zong an rak um len. 2003 ah Iraq Invasion an van tuah taktak i, WMD cu pakhat hmanh an hmu lo. Pre. Bush chimmi cu pakhat hmanh a dik ti lo.
Pre. Bush nih Iraq a tuk ruang tu ah, minung thihlohnak le rawlralnak tam tuk a chuak. Minung tam tuk ralzaam ah an i chuah. American ralkap 4,500 renglo an thi. Iraq sining aa rawk ciammam i, ISIS tiang an chuak. Nihin ni ah kum 14 renglo a si cang nain Iraq buainak a dong kho rih lo. An khualipi BAGHDAD hmanh a dai kho rih lo. "Thawngpang lem" hi zeitluk in dah ti a rak nun?
ISIS ral hmanh hi dih sehlaw, Kurdistan paw nih independent an khelh than lai. Iraq hi fawi ah a dai ding a si rih lo. Hi vialte harnak, rawhnak, sunghnak, thihlohnak, hmapu le ralzaam buaibainak vialte hi, Pre. Bush nih thawngpang lem kha, thawngpang dik bantuk in a rak chimmi ruang ah a si.
Facebook chan ah hin, "thawngpang lem" a tam chinchin. "Mexico-US ramri vampang hna an chawn thluahmah cang" timi hna thawngpang lem a chuak. A taktak ahcun Pre. Trump nih a timi phun cu, an sa rih lo. Zei construction company nih dah tuanvo a lai lai?" ti hmanh an fiang rih lo. Kha bantuk khan "fake news" hi an chuak peng. Tuluk nih "N. Korea a kah lai?" ti te hna. North Korea cu Tuluk nih cun a kahnak ding lam a fawi lo.
Naite ah "Kawlram President U Htin Kyaw aa phuak lai i, Daw Aung San Suu Kyi he aa naihniammi ralbawizik (General hlun) nih a chawn lai" ti hna a si. Cu zong cu Facebook ah an tar i, a ho nih dah a tar tiah a hlat cuahmah lio a si. NLD cozah an thin a hung tuk. Social media chan ahcun, thawngpang lem (Fake news) hi rilicung i hnahchawl vuanh in an i vuan.
Minung hi, camera trick hmang in duhpoh in hmanthlak suai khawh le Adam Suite in taklawng in chiah khawh chan a si. Ningzak mualpho in tuah khawh chan a si i, tih a nung ngaingaimi chan kan phan. A silomi zong movie tha lo aa thla ti in fake adult movie chuah piak khawh chan a si.
Politics le bang ahcun lih hi a tam tuk. Pathian a tihmi minung a si lo hnu cu, zeibantuk politician zong zumh awk an har. An mah pumpak le party thatnak ca lawngte deuh an tuan cio ko. American politicians zong an ding hlei lo. Kawlram politicians zong an ding hlei lo. Thawngpang an chim tikah "An chimmi le an lungchung muru aa dang. An riantuanmi an kaa in an chimmi a kong le an lungthli tummi cu aa dang. An lungput a dang; an chimmi a dang an tuahmi a dang peng, Cucaah News tampi cu fake news a tam tuk.
America ko hi, news hi an sipuazi a si caah, fake news a tam khun. Cu ram i khua kan sak tik ah, Laimi tampi hi "thawngpang taktak" nakin "thawngpang lem" tu in khim deuh kan i tim cang. Cucaah Facebook catialmi kip zong zumh dih ding an si lo. Biatak si dawh a si maw? Dik dawh a si maw? timi kha tuaktan a herh.
Culo ahcun biatak le biadik tu thei lo in, a lem le a diklomi tu tam deuh kan theih i, cucu kan i nunpi sual ahcun Laimi hi ka fim ding hnga tluk in kan fim kho lai lo. Kan than hgna ding tluk kan thang kho lai lo. USA kan um zong ah USA fimnak zong kan i lak kho taktak lai lo.
Cucaah Laimi nih biatak tam deuh theih kan duh ahcun "edidors" a ummi Newspaper le tha tein thawngpang an hlat i an tialmi ca pawl hi rel ah an tha. Library ah research phun deuh in chuahmi cauk le makazin hi tam deuh rel a tha. "References" tam deuhmi ummi an si i, khawika in dah "hram aa thawk" timi kha theihfian khawh deuh an si i, theihnak tam deuh i chap khawh a si.
Cucaah cozah kong, cozah policy kong, ramkip politics kong, raltuk kong le vawleicung kongkau theih duh ahcun a tanglei ca hna hi rel phu an si. Zeicatiah hi cauk le makazine hna hi million tam tuk nih relmi an si i, editors thatha an ngei hna. An tanh deuhmi cu an um ve ko nain zumhtlak cem an si. A caan ahcun an tial palhmi zong a um ve ko nain, an palhnak an theih ahcun "tha tein kan ti sual" tiah a chim ngammi an si fawn.
Edit umlomi online ca tam tuk rel ahcun, thawngpang kip lawng theih a si i, biatak theih cu a har ngaingai. Cucaah biatak tam deuh theih duh ahcun a tanglei ca pawl hi rel phu ngai an si:
1. Newsweek
2. Time
3. The Nations
4. National Geographic
5. PBS News (Education ca a si. A tha bak)
6. Reader's Digest
7. AARP Bulletin (US cozah; tangka, social security, politics, chungkhar, sipuazi kong)
8. National Review
9. The Economist
10. AARP Magazine
12. Foreign Affairs
13. BBC News (Politics kong deuh a si i ralrin an herh pah ve)
14. VOA News (Politics kong deuh a si i, ralrin an herh pah ve)
15. Bloomberg Business Week
Biadonghnak
A biapimi cu hihi a si. Minung cu uarmi, tanhmi le duhmi aa dang cio. Mah le uarmi, tanhmi le duhmi hawih deuh catial a si cio. Cucaah ca reltu nih ca rel tik ah, "catialtu duhnak le tinhmi" (Sa-yi-tu ih aa-baw) khi theih fian a herh.
Aa tialmi ca hi, "thawngpang lem" (Fake news) an si maw? Ataktak" (fact) dah an si? A dik mi maw a tial lih dah a tial? Tuanbia taktak maw a si phuah cawpmi dah? Asiloah amah ruahnak (opinion) dah a tial? A tialmi hi zumh tlak an si maw? Asi kho lai maw? Va si sehlaw a tha tuk hnga timi bantuk ceu hna an si maw? Zeitindah kei nih ka ruah ve lai? timi hna hi careltu nih ruah le tuak ding an si. Catialtu nih cun a mah duhmi a tial ko lai. Asinain careltu nih na thinlung i thleh ve ding kha na rian a si. Na thinlung na thlehmi na palh ahcun na theipar chuakmi kha a chia kho i, na dik ahcun a tha kho ve ko!!!
-----------------------------------------------------------
No comments:
Post a Comment