Thursday, September 21, 2017

Global Warming Dohnak Ah Min Athu Duh Lomi Ram Pahnih

"Eden Dum zohkhenhtu caah Pathian nih Adam cu tuanvo a rak pek bantuk in, hi vawlei pi zohkhenhtu ding caah minung hi tuanvo a kan pek ve" timi hi Bible thiamsang theologian pawl hna nih an ti tawn. Pathian nih hin, minung hi Mars le Thlapa hna ah chia lo in, tha tuk le dawh tuk le rem tuk in a sermi vawlei ah a rak kan chiah.

Vawlei hi zeitluk in dah a that le a sunlawi tiah cun, scientist nih "Vawlei bantuk in nunnak a cawm khomi vawlei hi nihin ni tiang hi zeizongte (universe) ah hin an hmu rih lo."  Atu kan umnak vawlei te lawng hi, nunnak ca a herhmi thil-thli, tii, lumnak, kihnak, ruah, thingram-a ngeimi vawlei a si. Ka dang vawlei ahcun nunnak ca a herhmi thil tling tein a um lo. Cu tluk in a sunglawimi vawlei zohkhenhtu ding ah, khengcungzuang(kyutha) kha Pathian nih tuanvo a pe hna lo. Kan mah minung hi tuanvo a kan pek. Cucaah kan mah nih kan zohkhenh le kilven lo ahcun, vawleipi hi Mars le Thlapa bantuk ah aa chuah lai lo tiah a ho nih dah a chim khawh hnga?

(Ref. Visibleearth.nasa.gov)
1997 ah USA ka phan. US ah kum kul ka um cang. Hi kum (20) chungah USA khuacaan hi aa thleng taktak timi cu ka mit hrimhrim in ka hmuh i, ka taksa hrimhrim in ka teh. Cucu vur a tlami a tlawmtam ning le a hmanlo ning in aa thei khun. Tah le theih khawh bak a si.

1997 ka phanh kum ahcun November 20 kuakap ah vur tlawmte tlak a rak hmang. December a phanh cun, cat lo ngacha in a tla peng i, January le February cu a tam ngai tawn. March le April tiang a tlak caan a rak tam. Vur tlak cu khua caan umtuning hawih in kum khat le khat thlen phung cu a si nain, a buaktlak in tuak tik ah a tlawm chin lengmang. A tlak ning zong a dik ti lo. A tlami an tii zau fawn. 

2006 Christmas hi Cincinnati ah kan hmang hna i, cu kum ahcun a voikhatnak bik Christmas thla ah snow a rak tla lo. Christmas ni cu ni tlang taktak. Khua a that caah a nuam nain USA khuacaan hi a dik lo timi kha fiang tein hmuh khawh a si. Vur a tlawm chin lengmang i, January hmanh ah vur a tlak setlo hi, a um pah len cang. A tlak hmanh ah lehmah pakhat hnih te a si i a tii zau fawn. Sau a um manh lo. Hlan deuh ahcun, a tlak a sau pin ah fawi ah a rak ti kho lo. Lam ah khaltur in an rak um i, motor mawngh a nuamh lo caan a rak tam. Nihin ni ahcun cu bantuk cu a um tuk ti lo.

Khuacaan a lum ti aa theihnak a dang pakhat cu fikfa an karh taktak. 1998 thal hrawng ahcun zanlei sang burbuk pawng hrawng chawh tikah fikfa thawng theih aum lo. Fikfa seh timi ka thei bal lo. 2007 ahcun zanlei sang i apartment pawng i lente kan i celh caan ah phing lak in a kan seh tawn. West Nile Virus timi ngalsang zong, khua a lum ruang ah US ah an nung kho cang. 

Hlan ahcun, May thla canceu tiang hi vawlei a kik tuk rih i, thilnung an keu kho tuk lo. May ni 15 hnu lawng ah, thlai kheu cin khawh a rak si. Nihin ni ahcun April thla canceu in thilnung an keu i, thlaikheu zong cin khawh a si. Cun 2007 tiang hrawng cu August thla dih ahcun zingdap nih thilnung a thah hna i, eidin awk an rak tha lo. Atu ahcun October chuah lai tiang thlaihnah an tha ngai rih. Cinthlak caan a sau tuk cang. Hlan ahcun, September thla chuakka ah eng thup in thinkung um tawnmi kha atu cu October chuah lai lawngah an eng cang. Cucaah cinthlak caan a sau deuh i, thingkung hnahhring um zong caan a sau deuh.  

Cucaah scientist cu chim lo in, minung sawhsawh te nih thil tha tein ruah setmat ahcun kan vawleicung khuacaan cu kum 20 chung ah tam tuk aa thleng timi cu el awk thalo in hmuh khawh a si. Scientist chacha nih cun zeitluk in dek an hei theih khawh chinchin hnga?

Nihin ni ah, mifim tampi an lau cemmi cu, vawlei aa sem ka in a ti ballomi tikhal tlangpipi hna an tit thluahmahmi le rili tii a kai chin lengmangmi a si. Cu nih a langhtermi cu vawlei hi a lin chin lengmang ko timi a langhter. Vawleicung tlangcung tii an reu ning, cerh an ko ning, ni linhsat a zual ning le innkang meitet tam ning nih, vawlei pumpi a lin chin lengmang timi cu, el awk thalo in an fianter ko. Middle East, India le Kawlram te hna an linh ning a zual taktak i, Dallas le Phoenix khua hna hmanh ah, 2017 thal lio ah vanlawng cancel tiang in a lin.

Paris Agreement i hnatlaknak minthumi ram le thulomi ram
Kan nih cu mit hmuhnak le taksa nih a kihlum a theih ning hawih tu in, vawleicung khuacaan hi a lum chin lengmang timi kan theih khawh. Khuacaan scientist (climate scientist) pawl tu nih cun degree in an tah; vur umtuning an zoh; tikhaltlang a timi an tah i, thil tampi an hlat hnu ah vawleipumpi hi a lum chin lengmang. Zei ruang dah a si hnga timi a ruang an kawl. Tamtuk an hlathlai hnu ah scientist tam deuh nih, vawleicungpumpi hi a lum chin lengmang  ko an ti. 
Climate scientist 97-98% nih cun vawleipumpi hi a lum chin lengmang ko tiah an pawm i, scientist mi tlawmte lawng nih an pawm lo tiah an ti.
UNO Climate Scientist tam deuh zong nih an pawm i, UNO hruainak in vawleipumpi lumnak dohnak ding caah Kyoto Protocol timi ram kip hnatlaknak cachoh zong an rak tuah. Cun UNO hruainak thiamthiam in,  Paris Agreement timi zong an tuah than i, vawleicung ram dihlak nih vawleicung khuacaan thlennak le lumnak hi kan doh lai tiah hnatlaknak an ngei. Cu hnatlaknak an ngeihnak a chan cu, sehzung le meikhu nih a chuahtermi Carbon Dioxide (CO2) dat a karh tuk ruangah vawleipumpi a linh chin lengmang nak a si an ti caah, CO2 hi ram kip nih thumh cio lai ti a si.

UNO ah ram 193 an um. CO2 thumhnak ding caah, cu ram vialte cu Paris Agreement ah tel dih ding in an i forhfial hna. Ram tam deuh min an thut i, 2015 ah USA President Obama zong nih a thut ve. Paris Agreement min a thu duhlomi vawlei ah ram hnih lawng an rak um-Syria le Nicaragua-lawng an rak si. 2017 ahcun Paris Agreement in ka chuak lai tiah bia a rak i kam bantuk in Pre. Trump cu Paris Agreement in kan chuak lai tiah a ti i, US cu a chuak than i, ram thum an si.

Asinain Latin America ram ah kokek harnak, hurricane le rawhralnak a chuakmi a zual i a chin lengmang caah, Nicaragua zong vawleicung khuacaan thalo doh ding in Paris Agreement ah min a thut ve cang. Paris Agreement ah min a thulomi hi US le Syria lawng an si cang.

Cu thil sining zoh tik ah, Pre. Trump chan in USA hi vawleipumpi hruaitu le nawlngeitu a sinak in a zor ziahmah cang timi hmuh khawh a si. "America first timi a policy hi a tha ngaimi a lo nain hmailei ahcun hi policy nih hin ramkip riantuannak ahcun America second" ah a tlakter te lai.

EU ram hna nih Paris Agreement ah tel ve ding in an sawm ko hna nain, USA nih a duh lo. Cucaah EU le UNO zong nih "US na tel lo zongah kan mah kal in kan kal ko lai" tiah an ti ve. An hlam ti lo. Vawleicung pa can ram si ve tung i, hi dirhmun tiang phak cu, nihin ni dirhmun cun thil pawi taktak a si. Zeicatiah vawleicung i a cak bik ram si tung i, "Mi nih hlam lo mi si le herh lo ram" hna i chuah cu, thil pawi taktak a si. US hi CO2 tam bik chuahmi ram a si caah, a mah aa tellomi cu a pawi tuk.

A taktak le ngaingai tiahcun US cu, rumnak, fimnak, thawnnak le thiamnak ah a sang bik ram a si i, Global warming doh te hna zongah, hmaisuang bak ah um ding tu khi, hruaitu dirhmun cu a si. Nihin ni ahcun, vawleicung khuacaan kong he pehtlai cun, US cu Syria he hnu bik ah an umti cang. Cucu US caah thiltha a si hmanh ah, vawleicung pumpi caahcun thil tha lo taktak a si.

Tu chun ah Syria le US lawng Paris Agreement ah min a thulomi ram an si timi hrimhrim hi a zoh a chia i, a credit a chiatnak taktak pakhat a si. Thil tha tuahnak ah, hawi zawn lo hi thil tha lo a si.

US nih Paris Agreement ah min a thut lomi nih a langhtermi a chungmu thil cu:

1. USA hi vawleicung hruaitu a sinak in a dirhmun a tum ziahmah timi hmuh khawh  a si
2. USA hi a mah ca lawng aa ruat timi hmuh khawh a si. A ruang cu sipuazi tlak a tih ca a si.
3. US hi CO2 tam bik a chuahtu a si ca ah a si.
4. US hi vawleicung khuacaan kong ahcun "pa bik" dirhmun ah a dir hrimhrim lo timi a lang
5. Vawleicung ram 193 chung i, ram 191 nih minthutmi ah i tello cu, "hawi zawn lo" a si ko

-------------------------------------------------------------------------











No comments:

Post a Comment

Hmurhuh Huh Lo Ruangah February Ahcun 500,000 An Thi Kho

Covid-19 zawtnak U.S a phanh ka tein CDC doctors le scientists le NIAID (National Institute of Allergy and Infectious Diseases) director Dr....