Lairam Tivate le Cerh Sersiamnak

Nihin ni scientist nih an i buaipi bikmi thil pakhat cu, vawleicung khuacaan a lum chin lengmangmi le khuacaan thlennak a si. Vawleicung hi kum khat hnu kum khat a lum chin lengmang i, vawleicung khuacaan tahnak a um hnu in, 2014, 2015, 2016 le 2017 hi an lum bik kum a si i, 2016 hi a linh bik kum a si. Nihin ni vawlei khuacaan lumnak hi, a kai chin lengmang i, kham khawh a si ti lo.

Cu a lummi nih cun tiva, cerh le tibual tampi an carter cang. Abik in tlang sannak le ram rocarnak hmunram ah, tii a zor tuk cang i, vawleicung hmunhma tampi ahcun pawcawmnak a har i, minung nih khua tampi an chuahtaak cang hna. Hmun tampi cah cinthlaknak le satil zuatnak vawlei tampi aa rawk i, ram an rocar cang caah a si. A pawngkam a rawk i, an ram ah pawcawmnak um ti lo caah, pawngkam ruangah refugee an cang ti a si.

Lairam cu pawcawmnak a har caah tlanglo tuah a hau rih ko. Tihthing caah thinkung hau lo awk kan tha rih lo. Asinain cucu zeitin dah duhsah tein kan hrial khawh lai timi cu a lam kawl peng a hau. Zeicatiah kan pawngkam (environment) aa rawh ahcun, Lairam kan to kho lai lo. Cucaah Laimi nih thingram, tiva, tibual, cerh le kan tupi hna hi dawt taktak a herh. Culoahcun "environment refugee" timi pawngkam rawh ruangah refugess si khawh taktak a si. Hakha a minh tuktak hmanh ah, harnak tampi kan tong i, pawngkam a rawh ahcun kha nakin a let 50 in a har kho mi a si.

Pawngkam a rawh chin lengmangmi le vawleicung khuacaan a lum chin lengmangmi dohnak ding caahcun zeidang lam a um lo. Thingkung ramkung zohkhenh, kilvel le tampi cin lawnglawng hi a si ko. Khatlei ah meituah le sehzung meikhu le seh phunphai khu paohpaoh zorter hi a biapi taktak. Minung kan karh chin lengmang i, thingram rawh ning hi a ran tuk caah, kan vawleipumpi khuacaan hi remh awk a fawi lo ti a si. Nihin ni ah Amazon ruah tupi le Congo le Indonesia ram ruah tupi hna hi an i rawk tuk cang i, cu thil nih cun vawleicung khuacaan hi tampi a hrawh lai ti a si.

Cucaah nihin ni khuacaan scientist nih an chim cemmi cu a tanglei bantuk in a si:

1. Thingkung le ramkung zohkhenh deuh le tam deuh in cin ding

2. Sehzung, motor, tlanglawng le vanlawng meikhu chuak zorter ding

3. Kokek thilri (tiva, tibual, cerh le vawleidaam) tha tein zohkhenh le kilven ding

4. Aa rawk cangmi kokek tiva, cerh le vawleidaam hna runven ding le a thar in ser ding

5. Tiva tii thianghlim tein a um khawhnak lai tiva sersiam le leitang tichuak thiang tein chiah ding

6. Vanruah hi tilu le tivati ah luang viar lo ding in, tlangchung ah khawn ding

Kan umnak Columbus City zong hi, khua a lian chin lengmang i, minung an karh tik ahcun pawngkam aa rawk ngai ve. Innlo sak ruangah, tivate cheukhat cu an i rawk. Hlan lio ah nga hna a rak tam ngai nak tiva kha, ti hrimhrim a um lo. An car dih. Hlan ahcun cu aa rawkmi cu biapi ah an rak chia lo. Cu thil nih khua kha um a nuamhter ti lo.

5th Ave tidil lianpi an sah i kokek tiva a thar in an ser than

Cucaah Columbus City cozah nih tiva, cerh, tibual le vawleidaam ser thannak rian pipa tampi a tuah. 5th Ave timi zong ah tidil lianpi an ser i, cucu tangka tampi dih in an sah than i, thingram tu an keuhter i, tiva hlun kha tiva thar ah an ser than.

Clover Groff Project tiah min a sak i, tiva aa rawk cangmi kha an ser than hna.  2008 i Columbus kan i thial hnu ah, kan umnak pawng ah khualak ah aa rawk cang i, a lotlau cangmi tiva kha a hlan tiva bantuk tein million tampi dih in an ser than.

Tiva i hnawmtam vialte an thianh dih. Tivakam ah hlanlio i a keumi thingram tampi an cin. Thingkung burbur tampi an cin hna. Cun mi innhmun kha an hal bang hna i, cu inn area vialte cu tiva area ah an chiah. Mipi nih tiva hnawm hlonh lo ding in upadi an chuah. Cucu Hilliard City timi pawng ah a um i, a tu ahcun tiva kam hi a hmawng ngai cang i, saram zong an um. Zu-va zong tampi le nga zong tampi an um. Mipi caah nuamhnak hmunhma dawh taktak ah a cang than. A rawk dingmi tiva kha tiva dawhte ah an canter than. Thingram tampi le pangpar an cin i, hninghno taktak in an tuah. Hi hnu kum 20 ahcun tupi bantuk a si than te ding a si.

Clover Groff Run tivate hitin an ser than

2017 ah Clover Groff Stream Restoration Project Phase II timi an tuah than. Kan umnak in meng khat a hlatnak West Broad Street timi kamte ah a si. Vawlei acre 100 fai a si. Cucu cozah nih an cawk i, tivahna ah an canter. Thingkung ramkung an cin cuahmah liopi a si. Tangka million tampi dih in an tuahmi a si. Hlan ah tivahna hmanh a lo lo nain, an ser hnu ahcun tiva fate bantuk in tii an i dil i, ti cu luang hna. Cu tivahna cu Darby Creek timi tivapi ah a va fawn. Khualakpi a si ko nain, cuticun tiva le tivakam kha an zohkhenh hna tikah, Columbus khuapawng cu a hninghno ziahmah ko.

Kan Lairam Hakha le Thantlang hna khi, computer in ka zoh tawn. Lairam kan um lio ahcun an hinghno pah ko rua tiah ka rak ruat nain, USA i sau deuh kan um ahcun a car tuk in a lang cang. A rocar tuk i lungrawk ngai a si. "Lairam tiva tete hna zong an reu tuk cang. Kan cerh zong an kao i, tibual zong an car hna" tiah Lai lei in a rami pastor nih a ka chimh i ka lung a tha lo. Hi tining tein kan kal ahcun Lai Tlang hi, ti a har tuk te ding a si.

Cucaah Lairam kan tivakam le tivahna hna hi, runven an herh. Tiva ah ningcang lo in hnawm hlonh lo ding a si. Khuapi kip nih hnawm hlonhnak hmunhma ngeih a herh. Kan tiva tete hi sersiam le car lo ding tein chiah an herh. Thiang te in chiah i, tiva ti hi minung le saram caah ngan a dammi tiva ti an si a herh. Tichuak zong tamter deuh khawh a si i, cucu kan i zuam a herh cang.

Tivahna hna hi hmawng tein zuah an hau. Tiva kam paohpaoh hi kaupi in thingkung, ramkung hau lo tein zuah ding a si. Thing a burmi zong cin chap ding a si. Cu ti kan tuah ahcun, kan tiva kam kha a hninghno lai. Vanruah surmi kha thingram ah an tang lai i, tiva tii a tam lai. Tiva ti a tam ahcun, cinthlaknak ca a tha lai. Nga an karh lai. An lian deuh fawn lai. Khuacaan zong a tha deuh lai.

Khuapi kam ummi tiva simi Lahva, Buva le tivate dangdang zohkhenh le kilven hi Thantlang rian a si. Timit le Tita, Tawngva le Nawiva te hna ah thingkung cin piak le zohkhenh hi, Hakha rian a si. Cozah theng rinh ding a si lo. Thantlang le Hakha khuanu khuapa nih tangka peklo in tuah le tuan dingmi rian an si. Pawngkam dawt, kilven, zohkhenh le thanchoter hi, kan rian cio a si.

Thetse ramcar bang aa chuah khomi a rocar taktakmi Lairam

Israel, South Korea, Africa ram hna ah cozah nih tangka peklo bak in, mah zuamnak in thingkung million tam tuk an cin ko cang. Hakha le Thantlang zong nih kan ram kan dawt taktak ahcun kan tiva le cerh hna humhim le a pawng ah thingkung ramkung tampi in cin le tiva himbawm tein an um ding hi kan i zuam cio a herh. Cuti kan tuan lo le zuam lo ahcun, Hakha le Thantlang khua hna hi, kan mah chan chung ah ti ruang ah buainak tampi a tong kho te dingmi kan si.

Pathian nih Lairam zohkhenhtu ding ah Laimi a kan chiah. Kawl le miphun dang a chia hna lo. Cucu Pathian nih a kan pekmi tuanvo a si. Cucaah Laimi a simi paoh nih Lairam kan dawt lai. Lairam a dawmi paoh nih "Lairam pawngkam, thingkung, tivate le cerh hna hi dawt le sersiam awk a si." Nang teh Lairam a dawtmi na si maw timi khi mah le mah te bia i hal ding a si ko cang!