Sunday, March 24, 2019

Vawleicung Ah Judahmi Huatnak A Karhmi A Ruang?

"Hi pa (Jesuh) thih ruang i, dantatnak cu kan mah le kan tefa hna cungah tlung ko seh" (Matt. 27:25).

Hi a cunglei bia hi, Pilate hmai ah Judah mipi nih Jesuh thahnak kong ah, "chiat an sermi bia" a si. Cu chiatser bia cu, Jesuh hrihrim nih nan tuah lai lo tiah a rak timi hna kha a si. Cu Jesuh bia cu:

"Biakamnak nan tuah tik ah chiatser biahrennak zei hmanh va tuah hlah u" (Matt 5:34)
Jesuh bia ngai lo in le Jesuh bia ralchanh in, Jesuh thih ruang i dantatnak an cungah tlunter ding in Judahmi hna nih chiat an rak ser lio hi, AD 33 kuakap ah asinain a tu chan tiang a theipar a um rih ko ruat. Zeicatiah Judah tuanbia ah hmuh khawh a si.

Chiatser hi tih a nung tuk. Zeicatiah chiatser tikah minung hmai le a nungmi Pathian hmai ah chiatser a si caah a si.  Ka ruat tawn. "Pilate hmai i Judahmi an chiatsermi hi Pathian nih a tlinter ko rua?" tiah ka ruat tawn. Zeicatiah, hlanlio Egypt, Assyria le Babylon i sal an tanmi cu, chimlo in um ko rih sehlaw, Jesuh thih hnu i Israel miphun harnak le thihlohnak an tuarmi hi cu, tihnung taktak le minung tuanbia ah philh awk thalomi an si.

Judahmi an tuabia hi zoh tikah, Pathian nih thluachuah a rak pek bak ko hna timi hi zumh lo awk a tha lo. Asinain Jesuh an thah hnu in, kum 2,000 dengmang hi, chim awk thalo in harsatnak le rawhralnak an tong. An miphun hi, vawlei ah ci a mit kho ding le ram ngei thai ti lo ding dengmang ah an rak i chuah.

Rome cozah nih AD 70 ah an ram an hrawh hnu in, vawleicung ramkip ah an vahvaihnak le temtuarnak vialte zoh tik ah, Israel miphun nakin a temtuar deuhmi miphun an um lai ka zum lo. An temtuar taktak.

Israel hi an chuahtak bak i a Vakvaimi Jews (diaspora Jews) an an i chuah. A pikpak in ram 60 tluk ah an vakvai ti a si. An ram an chuahtak bak. Ram kip ah mirum, milian, company ngei, mifim mithiam an si ko nain, huatral an tong peng. A kenkip ah an dawi hna. An zaam. Ram kip ah, refugee bantuk in an um peng. Ram tam ngai nih an dawi hna i, hlan deuh ah, fak bikmi dawinak cu 1290 ah England in an dawimi hna le 1492 ah Spain in an dawi hna hi an si. A dawitu hna zong Krihfa vunrang an si ko hna.

USA i Judahmi luhnak kong zoh zoh tik zong ah, a tambik cu Russia in an si. Russia ram ah Pogroms timi a rak chuak. Judahmi huatralnak a rak chuak i, Judahmi cu Russia ah um awk a tha ti lo i, 1880-1910 hnu deuh tiang Russia Jews 2.5 millions tluk USA ah an rak pem. Russia um nan duh ahcun Russian Orthodox church ah nan um a hau an rak ti hna caah a si. An um duh lo tikah hrem an tong i, cucaah USA ah an zaam. Ralpi Pahnihnak aa thawk lai in, German ram ah Hitler nih Europe Jews pawl cu a huat ve hna i, million 6 tluk a thah hna ti a si. Tampi an zaam manh ve. Chanthar Israel an van dirh kum 1948 in 1973 tiang zong Israel miphun hi, Arab ram in an dawi dih than hna. 

Hi ti an temtuarmi le rawhnak vialte hi, zei ruang dah a si hnga?" timi ka ruat theu tawn. A phi ka hmu kho lo. Ka ruah khawhmk cu, Bawi Jesuh an tlaih lio le taza an cuai lio ah, "Hi pa thahnak ruang i dandatnak cu kan mah le kan tefa hna cungah tlung ko seh" tiah chiat an rak sermi theipar a si ko tiah ka ruat. Judahmi nih chiat an rak i sermi hi, a tu chan tiang theipar an zun ti awk tlak a si. Pathian hmai chiarser hi, pumpak ca in chungkhar ca in ram le miphun rawhnak tiang a si kho ko timi hi, za ah za in ka zumh bak.

 Zeicatiah, Israel miphun tuanbia zoh tik ah, nihin ni zong ah hin, Israel mi hi ramkip ah huatralnak an tong peng. Europe lawng silo in, USA ram chung hmanh ah hin, Mirang thilian pawl nih an huat tuk hna. Minak le Asian nak hmanh in an huat deuh hna. Arab le Muslim ram pawl nih an huat rih hna. Europe ram tampi ah an huat rih hna. Cucu khuaruahhar ngai thil a si.

Israel cozah le USA cozah cu an i daw ko nain, Judahmi hi USA an rak pem ka in a tua tiang zongah, huatral an tong peng ko. An caah hin khawika hmanh ah himbawm tein umnak a rak um tuk lo. Cucu khuaruahhar a si. Jesuh an thah lio i, chiat an i serhnak theipar maw asi ko hnga? Pathian cu chan tampi tiang lehrul cham hmangmi a sinak maw a dong rih lo le a si hnga? Cucu kan thei kho lai lo.

A tu lio bak zong ah hin, Germany le a dang Europe ram ah Judah huatnak a karh hlei ah USA zong ah a karh thiamthiam rih. Judahmi thahnawnnak le thlanlung le thlanmual hrawh piak ti bantuk hi nai cikua tein a karh ngaingai. Ni  kum ah Pittsburgh ah Judahmi Synagogue ah meithal in kah an ton hnu zong ah, Judahmi huatnak le ralnak hi a karh ngaingai ti a si.

Nai Rinni asiloah Zarhpini ah, Massachusetts nitlaklei ummi, Judah miphun tuabia ah min ngei ngaimi thlanmual pakhat "Fall River Jewish Cemetery" cu, misualmi nih an zei maw zat an hrawh. Thlanlung tam ngai ah, a nakmi cahang fekmi in Judahmi huatnak  (anti-Semitic) biafang tampi an tial, Cun Hitler hmelchunh timi "swastikas" zong an suai tung hna. Cucaah palik nih an timi cu, "hate crime" (huatnak sual tuahnak) a si tiah an ti.

Thlanlung lung 25 hrawng an hrawh. Lungphun pahnih cu an khiah. A cheu cu an rin i hmanthlak zohchia in an suai hna. A cheu lungphun ahcun, "Hitler le President Trump" min an tial hna. Cu lungphun an hrawhmi cu thlanmual zohtu nih Zarhpini zanlei ah a hmuh i, Fall River Police Department ah report a va tuah i an theihmi a si.

CBS Boston nih an tialmi ahcun, Hitler uarnak cafang hi bantuk an tial hna a ti: "Heil, Hitler," "Hitler was right" timi le "Expel the Jew" timi an si.

A sullam cu "Hitler upat si ko seh. Hitler cu a rak dik ko." Judahmi dawi hna u" ti a si.

Hi mihuatu pawl nih, Hitler tuahmi a dik ko tiah an ti duhnak cu "Judahmi a rak thahmi hna le Germany in a dawimi hna kha an chim duhmi a si." America in Judah pawl hi dawi hna u timi a sullam he aa lo.

Lungphun pakhat ah ca an tialmi cu, "Oy Vey! Hi ram cu MAGA ram a si (This is MAGA country) tiah an tial. MAGA timi cu President Trump nih 2016 campaign lio i a hmanmi forhfialnak biafang (slogan) a si i, "Make America Great Again" ti a si. Hi Judahmi huatnak hi Massachusetts Ramkulh ah hin 2017 ah 42% a karh ti a si.

Hi Mirang thilian pawl hi, tihnung taktak an si. Hmailei ahcun kan mah Asian minung zong hi huatral kan tong lai lo ti khwh a si lo. Indianapolis hmanh ah, "No Chin" tiah ca an tialmi kha, Chin nihsawh thlanglamhnak biafak a si. 

Bible Genesis 12-26 karlak ah, Abraham hi Judah miphun hringsortu a sinak le Pathian biakamhmi fa a sinak kan hmuh. Bible kan zoh tikah, Israel mi cu Abraham chan BC 2000-1800 in Pathian nih a thimmi miphun, thluachuah a pekmi miphun an si ti kha kan hmuh. "Abraham thluachuah a pek bantuk in miphun dang zong nih thluachuah kan pek ve tiah an ti lai" timi Pathian biakam tiang kan hmuh. Abraham chan in, Isaac le Jacob chan in, Siangpahrang David le Solomon chan in, Pathian nih thluachuah a pekmi miphun an si tiah kan hmuh. An ram zong "cawhnuk le khuaihliti in a luangmi biakam ram" tiah timi a si. Vawleicung Krihfa paoh nih cun Israel cu tanh deuh an si ko.

Zei ruang ah dah American Mirang cheukhat nih Judahmi hi mah tluk in an huat hna hnga timi hi a ruah awk theih a si lo. A sullam hrimhrim hi theih khawh a si tuk lo.

Mifimmi tampi nih an zumhmi cu hlanlio chanpi in Judahmi hi an thluak a tha. Chawhleh chawhrawl zong ah tangka kawl an thiam. Midang nakin an sang deuh peng. Fimnak le thiamnak zong ah an cungnung peng. Tangka kha a karh in an cawih hna i, sipuazi an tuah. Cucu Krihfa zumhnak ah an rak duh tuk lo. Sual ah an rak ruah. Cun Judahmi umnak paoh ah, Judahmi nih an pawngkam kha an khuhnenh peng hna tikah, an hnahchuah hna le an huat hna ti a si.

Cu huatnak le hnahchuahnak cu a rak san tuk caah, ram cheukhat ahcun Judahmi hi chawleh an rak senh hna lo. Judahmi nih, vawlei ngeih khawh zong a rak si lo. An umnak ram kip ah an mah dang tein an um caah, an huat hna. An rem hna lo. An hmuhsit hna. Cu ti cun Judahmi huatnak hi, pupa chan in techin fapar tiang a kal i aa peh peng ti a si.

Khuaruahhar ngai a simi cu Charlottsville i Mirang thilian (white supremacist) pawl lam an zulh lio ah Judahmi huatnak bia bak heh tiah an au ko, Mirang lawngte an si. Lamzulmi hna nih meifar nganngan an i van i, "Siangpahrang David Arfi" aa telmi aalan zong an khangh. "Judahmi nih kan hmunhma na kan rolh kho lai lo," "thi le hlanti " timi Hitler Nazi pawl tlaihmi biafang (slogan) kha an aupi.

Fall River Judah Thlan an rin piakmi hna
Hi Mirang thilian pawl nih hin, Judahmi hi an huat ning hna ti awk a tha lo 2017 chungah USA ah hin hmun ngaruk ah thlanlung an hrawh piak hna.

Zei ruang ah dah hi tluk in Mirang thilian nih Judahmi an huat hna hnga? Judahmi nih zei sualnak dah an tuah? Judahmi teh an ngiar ve hna maw? timi biahalnak ruah tikah a phi a um kho tuk lo.

A si kho ngaimi cu, USA Mirang tam deuh cu German cithlah an si. Mirang thilian an rak tam. Hi hna nih hin an pupa chan in Judahmi hi an rak huat hna. Cucaah nihin ni zong ah Judahmi huatu an tam tuknak hi a ruang a si kho. An pupa chan in an thisa ah a lut tuk cang i, cucaah a tu chan tiang an huatmi hna a si kho mi a si. Germany lawng an si lo. Ukraine te hna, Spain te hna le Russia te hna zong ah Judahmi dohnak a rak chuak bal cang i, pipu chan in Judahmi huatnak hi kum 1,000 in a kal cangmi a si. Hlan lio i Judahmi huatnak a ruang bik cu ramkongkau siloin sipuazi le tangka ruang deuh ah rak si kho men. Huatnak timi kum 1,000 in a ci a mit kho lo.

Tachunhnak ah Kawl siangpahrang nih Rakhine ram a rak tuk i, Rakhine ram cu kum tampi a rak uk hna. An pathian kha an lak i Mandalay ah an chiah. Rakhine le Kawl huatnak kha cu chan in aa thawk i, nihin ni AA chan ah biatak tein a chuak than ko. Cucaah miphun huatnak kan timi hi, miphun a um chung kum 1,000 in huat khawh a si. Rakhine le Kawl cu minung le rul tluk in an i hua ti a si phah. Biaknak khah zongah miphun cu huat khawh bak a si ko.

Tuanbia thiammi nih an tuak i President Trump chan ah Judahmi huatnak hi USA ah a karh ngaingai ti a si. USA ah President Trump chan ah Jucdah ah zei ca dah Judahmi huatnak hi a karh khun hnga? President nih le Israel zong tha a pek ko hna. Jerusalem zong theihhngalhnak a tuah i US Palai zung zong Jerusalem ah a thial ko? A tu Golan Heights hmanh Israel cozah uknak tangah a um ko timi theihhngalh ding zong a timh fawn ko hna? A fanu vapa Jesh Kushner zong Judahmi a si fawn ko? Ziah Pre. Trump chan ah Judahmi huatnak a karh kun hnga timi hi ruah awk ngaingai a si.

France ah Judahmi duhlonak lamzulh lio
 
France ah Judahmi duhlonak lamzulh lio
President biaholh a thatlo ruang zong ah a si kho. Zeicatiah a tu kan President hi, miphun dang huatnak thinlung a ngei. Mirang a silomi cu a kan rem lo. Miphun dang zei a rel lo tukmi hna ruangah a si kho. Zeicatiah hruaitu President nih a lungput le biachimi hi a biapit tuk caah a si. Midang nih i cawn khawh a si. Lungthin puarsonak ah hman khawh a si. Midang cungah ral sernak ah hman khawh a si.

Minung cu, zei bantuk a si zongah minung a si. Minung huat cu a mah a sertu Pathian huat a si timi kan philh lo a hau. Cucaah mi zeihmanh nih miphun dang huat awk a si lo. Israel miphun an huat hna ahcun, a dang nih kan dirkamh hna a herh. Zeicatiah miphun dang huat hmangmi hi, kan doh hna lo ahcun, Laimi tuntuk miphun dang zong nih kan tuar lai lo ti khawh a si lo.



Zei ruang sette ah dah vawleicung pumpi ah, Judahmi huatnak a karh timi cu theih ding ah a fawi lo. Kan theih khawhmi tu cu America lawng silo in, Europe le vawleicung khua zakip ah, Judahmi huatnak hi a karh chin lengmang ti tu a si. America le Germany le Greece ah a kar khun ti a si.

Cucu zei ruang cem dah a si hnga timi hi biatak tein ruah a herh cang. An fim le rum tuk ruang ah mi nih an hnahchuah bia hna maw a si? Palestinian pawl ram an chuh hna ca maw a si? Asiloah Jesuh taza an cuai lio i, Judahmi pawl nih chiat an rak i serhmi ruang ah dah a si hnga? Careltu nang nih tah zeitindah na ruah ve?










Wednesday, March 20, 2019

California Ah A Chuak Te Dingmi Lihninhnak

Jesuh Krih nih, "Caan dongh lai ahcun hmun kip ah li aa hnin lai" tiah a rak ti (Mark 13:7-8). Nihin ni vawlei hi zoh tikah hmun kip ah lihninhnak hi a chuak i, aa hninmi hi a fak deuhmi zong a tam chin lengmang. Jesuh bia a tling kan ti hnga maw? Vawleicung ah lihninh a tam chin chin lengmangmi hi, caan dongh lai hlah maw a nai tiah a ruatmi zong tampi an um.

Vawleicung hmunkip ka kip ah lihninhnak cu a tam chin lengmang i, cu lak ah lihninh a tam biknak hmu pakhat cu, U.S nitlaklei Pacific Rilikam ah a ummi California hi a si.

California hi, U.S ah a rum bikmi ramkulh a si. Minung tam biknak a si. Innlo thatha an umnak le mirum milian umnak a si. Hollywood umnak a si caah, U.S i hlasak thiam, mintha le mithami dawhdawh nih innlo thatha an i cawknak le khuasaknak ramkulh a si. Dawh ah min a thang i khualtlawng (tourist) tambik an kalnak ramkulh a si.

Cu tluk in aa dawhmi le a nuammi ramkulh hi, a leng in zoh ahcun duh a nung tuk nain a chunglei ahcun tih a nung taktakmi "lihninhnak ram" (earthquake zone) ah a rak um. A liamcia caan ah California hi a fak ngaingaimi lihnin a rak chuah tawnnak hmun a si. Lihnin fatuai le bang cu tam tuk aa hnin i, U.S ram pumpi ah lihninh a tamnak cem hmun a si (Meiti an cawh ruangah a tu ahcun Oklahoma hi lihninh a tam deuh ti a si).

U.S Geological Survey tuaknak ah California ah hin a tanglei lihnik fakfak hi a rak chuak bal tiah an ti. Mah hlan ah hin tampi a chuak cang nain tha tein catialmi cu a tanglei hna hi an si.

  1. Fort Tejon; January 9, 1857                      (Fahnak 7.9)
  2. Owens Valley; March 26, 1872                 (Fahnak  7.4)           
  3. Imperial Valley; February 24, 1892           (Fahnak 7.8)
  4. San Francisco; April 18, 1906                   (Fahnak 7.8) 
  5. West of Eureka; January 31, 1922             (Fahnak 7.3)
  6. Kern County; July 21, 1952                      (Fahnak 7.3)
  7. Landers; June 28, 1992                             (Fahnak 7.3)

Landers i a rak chuakmi 1992 lihnin cu kan mah hna MIT kan kai lio a si. TV zongah a rak lang len. Hi lihnin ruangah hin, California thlanglei ummi khuapi Landers khua vawlei hi, a phei in pe 18 bak aa thawn i, a tung in pe 5.9 aa thawn ti a si. Minung pathum an thi i 400 renglo hma an pu. State pasarih tiang lihninh an rak theih. 

Hi a chunglei lihnin hna hi a fak biimi pasarih an thimmi hna an si. Hi nak ding deuh hi cu voi tam ngai aa hnin cang. Tahchunhnak ah, 1989 ah Loma Prieta lihnin hi California lihninh fak bik (7) chungah aa tel lo nain, 1989 World Series lio ah aa hninmi a si caah, a min a rak thang. Minung 63 an thi i 3,000 renglo hma an rak pu. 

1989 San Francisco lihnin nih highway lampi hlei a hrawhmi


California vawleitang umtuning le thil sining an zoh lengmang tikah, a ra laimi kum 30 chung ah hin California ah 6.7 asiloah cu nak cak deuh lihnin a chuak lai tiah an ti. Cucu 99.7% a fiang cang ti a si. California chaklei ah chuah ding hi 97% a si i, thlanglei ah chuah ding hi 93% a si tiah an ti. 

Cu tluk a fakmi lihnin nih California hi 1994 ah Northridge ah a rak chuak. Minung 9,000 hma an rak pu. $25 billion innlo rawhralnak a chuak. 

Pasadena i U.S Geological Survey i vawlei hninhnak kong a thiammi Ned Field nih cun, "A hrampi cu, hi lihnin hi a chuak taktak dingmi a si ko" tiah a ti. 

California hi vawleicung ah lihnin a tam biknak hmun pakhat a si. A ruang cu vawleichung a thuhnak ah a ummi lungdar lianlian-Pacific le North American Plates- an i tonnak hmun a si caah asi. Cu lungdar lianlian cu pakhat chaklei hawih in a kal i, pakhat kha thlanglei hawih in aa thawn. California kam ah an i tong. Cu an i hnurnak hmun ah, lihnin hi a chuak tawn. 

Pacific Plate (lungdar) pi hi, vawleicung lungdar ah a kau bik a si i, kili meng 40,000,000 (sq miles) a kau. North America Plate (lungdar) pi hi kili meng 29,000,000 (sq miles) a kau ve. 

Pacific Plate hi kum fatin in 56-102 mm tluk in, nitlak-chaklei hawih ah aa thawn. North America Plates hi nitlaklei hawih in kum khat ah 20-25 mm aa thawn. Cu ti an i thawn caah, vawlei chung meng tampi a thuhnak ah a kak i, vawlei aa cheu i lihnin a um tawnnak a ruang bik a si. 

Hi Pacific Plate le North America Plate an i tonnak hmun ah a um caah, California hi lihnin a tam tuknak a si. Cuaah California hi Mirang nih "Ring of Fire" (Mei Kutdonghrolh) tiah an timi area ah a um. California a thlanglei hi chaklei nakin lihnin a tam deuh i kum khat ah 10,000 kuakap hi lihnin a chuak tawn. Asinain an din te caah rawhnak ngaingai an chuahpi tuk lo.


Southern California Earthquake Center le California Geological Survey hin California ram pumpi ca hi an ngeihmi thilri nih a tuah khawh ning hawih in, ramkulh chung dihlak in an zoh. A caan ahcun, hmunhma pakhat lawng zong kha biapi ah chiah in an zoh.

Tahchunhnak ah, 2003 i ca an tialmi ahcun, San Francisco Bay Area ah hin 6.7 tluk tiang a fak khomi lihnin chuah ding hi 62% a si i, cu lihnin cu 2032 ah a chuak lai an ti. An hlathlai thar (study) thar ahcun 2037 kum tu a chuak lai. Cucu 63% a si an ti. Los Angeles Basin area ah hin chuah khawhnak ding caah 67% a si tiah an ti. Los Angeles area ahcun a liamcia caan ah an chimmi epchun ding a um lo.

Lihnin kong hi chim chung awk a har tuk caah, scientist zong nih hin "zei tik sette le khawika sette ah dah lihnin a chuah lai" timi cu an chim kho lo. Lihninhnak ram ah kan um caah, ralring tein um peng ding tu hi kan rian a si ko tiah an ti.

University of Southern California ah a ummi, Southern California Earthquake Center director Tom Jordan nih a chimmi cu, "Thaizing ah maw asiloah kum 10 chung ah maw zeitik paoh ah a chuak hrimhrim ko lai" tiah a ti ve.

California Ramkulh chung ummi, vawei-cheumi (faults) vialte hi, Southern San Andreas timi vawleikak mi he an i pehtlai. Cun San Andreas vawleikak hi thlanglei ah Parkfield in chaklei Salton Sea timi tiang a kakmi a si i, meng 750 a sau. Kum fatin in 20-35 mm aa then ti a si.

Hi San Adreas Fault (vawleikak) hi, zeitik paoah aa cheu te kho men tiah scientist nih an ruah. Hi hnu kum 30 chungah Northrige-size ah lihninh dingmi hi 59% zumh a si i, chaklei kam ah aa hninh dingmi hi 21% tluk a si tiah scientist nih an ti. San Andreas vawlei kakmi nih 1906 San Francisco lihnin a rak chuahter.

Lihnin a chuak te lai tiah ruahmi San Andrea vawleikak hmunkhat
Scientist pawl an lungre a theih rihmi cu, Hayward le San Jacinto vawleikak (faults) nih hin, Northridge-size tluk a fakmi lihnin hi hi hnu kum 30 chung ah, chuah khawhnak hi 31% a um tiah an ti. Hayward vawlei kak hi, minung an chahnak San Francisco Bay a palmi vawlei kak a si. Cu vawlei kakmi le Jacinto vawleikak hi a thancho ning a rang taktakmi San Bernardo khuapi ah an i tong. Hi ka zawn ah fak tuk in li aa hninh sual ahcun, minung tampi thihlohnak, innlo le lamsul rawhralnak fak tuk a um te lai tiah an ti.

Hi lihnin hi zeitik paoh ah a chuak khomi a si. Thaizing zong a si kho. Hi hnu kum 10 zong a si kho. Cucaah, California ummi minung paoh nih cun ralring te le timh cia tein um a herh zungzal ko. Zeicatiah cu lihnin cu zei tik set ah dah a chuah lai timi hi theih khawh a si lo caah a si.

Cucaah California ummi caahcun taksa khamhnak caah ralrin a hauh tuk bantuk in, thlarau khamhnak zong ah timh cia tein um chinchin a herh. Zeicatiah tih a nung taktakmi lihnin hi zeitik paoh ah a chuah khawh caah a si.

Zeitik paoh ah lihnin a chuah khawhnak hmun San Andrea Fault


----------------------------------

Chinchiah

California lihnin kong tam deuh rel duh ahcun a tanglei website ah rel khawh a si.

1. San Andrea Fault is ready to blow
https://newspunch.com/san-andreas-fault-is-ready-to-blow-says-expert/

2.

Sunday, March 17, 2019

South Korea Thli Hnomhnak le Buainak

Vawleicung ramkip nih, tu chun ni i, an buaipi cemmi thil pakhat cu thli hnomhnak (air pollution) hi a si. Thli a hnomh ahcun minung le saram caah zawt a rak fawi tuk. Cun minung nunnak zong thli hnawmmi nih a tawiter deuh ti a si. Nihin ni ah, fiamthiamnak a thang chin lengmang nain, kan vawleicung thli a hnomh chin lengmang caah, ramkip ah minung nun kum a tawi deuh cang ti a si.

Thli lak hin, dat phun tampi aa cawh. Nihin ni ah thli tambik a hnomhtertu cu Carbon Monoxide le Carbon Dioxide hna hi an si. Cucu kokek dat (natural gas), meti khu, lungmeihol khu le meikhu phunphun in a rami an si. Abik in motor khu le zehzung meikhu hi a zualtertu cem an si.

Vawleicung khua dawh minthang kha meikhu nih hi tin a zelh

Nai cu South Korea hi thli a hnawm tuk. A zarh in in a hnawm. An khualipi Seoul cu meikhu nih a zelh peng i, thli hi dawp khawh a si lo ti a si. Cucaah hmur huh bu in chawh a si.

 "Korea ngaknu dawhdawh zong an i dawhnak hmanh a lang kho ti lo" ti a si. An innlo dawhdawh zong a lang cun aa dawhnak hmuh khawh a si ti lo. A ruang cu meikhu a zaam tuk caah a si an ti. Khuacuanh zong a nuam lo i, tourist tlawngmi zong an zor caah, an tangkalut zong a zor deuh lai tinak a si.

Nai Nithumni ah South Korea cozah nih an ram i thli hnomhnak hi biatak tein doh ding an i tim i, ramchung upadi fek taktak in ser i, ni 15 chung ah upadi nunter i, thli hnomhtamhnak hi biatak tein buapi ding an i tim. Cu ti buaipi lo ahcun, South Korea an sipuazi hmanh hi a tumter khawhmi a si.

Atu lio US cozah hna nih "lungmeihol" hman hna tha an pek lio le thli hnomhnak te hna biapi an chiah lem lo lio ah, South Korea nih cun thli hnomh hi zei tluk in dah an ram ngandamnak caah tih a nun timi an theih caah, biatak tuk in an tuaktan.

A cheu nih hi Korean meikhu hi ramdang in a rak zuangmi a si tiah an ti i, Tuluk deuh hi an puh ve. Nihin ni ah Tuluk, South Korea le Japan hi meikhu kongah an buai taktak ko cang. An ram zong hi, a nuamhlo phah viar cang.

Meikhu ruangah, aa dawh le dawh lo hmanh theih khawh tilomi Korea ngaknu 

South Korea hi Asia ram dihlak ah, rum ah ram palinak a si. An rum tikah, an ram ah sehzung le motor a karh. Inn a karh i, thingram a zor. Cu tikah an thli a thiang kho ti lo.. Vawleicung thanchonak nih voi tampi cu vawleicung ah rawhnak tampi a chuahpi chih ve.

Thli a hnomhnak bik a hrampi le a ruang cu "lungmeiholh hmanmi sehzung khu le motor in a chuakmi meikhu hna ruangah a si" tiah an ti. Cucaahcun President Moon Jae-in's zong mipi nih an hmuh ning a tla deuh ngaingai ti a si. March ni 8 i president rian a tuan kho maw timi mipi thimnak ah, 46% a hmuh tawnmi in number (3) a tum phah ti a si.

Cozah nih tangka reserve an i chiahmi chung in, zei maw zat cu thli hnomhnak nih a chuahtermi rawhralnak hna caah hman ding tiah an ti. South Korea hi an rum ngai i, a tu lio i chiahchungmi tangka hi 3 trillion won ($2.65 billion) tu kum caah a si.

South Korea hi an ram a bi nain, motor a tam taktak pin ah lungmeihol hmanmi sehzung tam ngai a um. Cucaah Organization for Economic Co-operation and Development (OECD) member ram chung ah thli a hnomtam bik a si tiah 2017 an chuahmi ca ah an tial.

UNO nih thli a that le thatlonak (quality) an tahnak ning ah hin, thli a thiang timi hi PM 2.5 timi ah 10 micrograms cung  aum lai lo ti a si (PM=Fine particulate matter/PM2.5 tiah an ti).

Korea thli hnomh ning hi PM 2.5 levels ah 25.1 micrograms  a phan. UNO tuaknak ahcun 12 cung kai ding a si lo. March thla chuakka chung ah ni ruk chung bak hi, South Korea thli hi a ram ning pi in a hnawm ti a si. An thli a hnomh tuk caah, minung nunnak caah tih a nung ngaingai ti a si. Hi thli hnawmtammi ruangah, a donghnak ahcun mipi caah chiatnak a chuak. Cozah caah tangka tam tuk dihnak ding a chuahter cang.

South Korea khualipi meikhu nih a tuammi

Asia ram hi minung kan tam. Kan ram a hme. Innlo a sang. Motor a tam tik ah, thli a hnom bikmi ram hna hi, Asia ah an um. Beijing le Shanghai hna hi, kum chiar te thli hnomh ruangah buainak an tong peng. An khua hi um an nuam lo ti a si. Bangkok le Singapore zong voi tampi thli hnomh ruangah harnak an tong. Nihin ni ahcun, Yangon, Mandalay, Kalaymyo le Monywa te hna hmanh thli a hnom taktak ko cang. Lairam zong thli a thiannak ding hi kan i zuam a herh ve.

Thli hnomhnak hna hi Asia ram caah ngandamnak a hrawktu ding thil pakhat a si tiah UNO nih an ti. Cun Tuluk ram zong hi an thli le ti a hnomh tuk caah, cu thil pahnih cu Tuluk ram sipuazi a tlaktertu ding a si te lai tiah, sipuazi kong theimi mifim tampi nih an ti.

Thli hi minung ngandamnak caah a biapi tuk. Hrawm le cuap damlonak tampi cu thli a hnommi ruangah a si an ti. UNO tuaknak ah vawleicung minung a thimi 4 ah 1 cu thli hnomhnak ruangah a si an ti.

UNO tuaknak ah, "Kum chiar tein vawleicung minung 4.2 millions cu lenglei thli hnomh ruangah an thi; 3.8 millions cu innchung thli hnomh ruangah an thi i, vawleicung minung 91% cu UNO nih thli thiangmi tiah timi nak in a chia deuhmi le a hnawm deuhmi thli lakah khua an sa" tiah an ti. Cu 91% chung ahcun Laimi kan umnak ram vialte aa tel dih. USA, Australia, Kawlram, India, Bangladesh, Europe ram, Canada le New Zealand tiang in aa tel.

South Korea nih an i buaipimi thli hnomhnak bantuk hi naite ah Shan ram Tachilek cu meikhu ruangah thli a hnom tuk vanlawng zong voi (7) zuan ding kha voi (6) a zuang i, minung kha hmur huhnak an phawtzamh hna. Khawika set in dah aa thawkmi a si an thei lo. Ni tam ngai aa zel i, mipi zong harnak an tong ngai ti a si.

A tu Laimi kan umnak ram vialte zong hi, UNO tuaknak in cun, thli thiang timi ram pakhat hmanh an um lo. Thli thian hi zapi caah a biapimi a si. Cucaah kan umnak cio thli a thiannak ding caah, pumpak cio tuanvo kan ngei. Cozah lawng rinh ding a si lo.

Thli a thianak din caah, a herhlomi ah motor hna mawnghlo, cakuak zuklo, a herhlomi ah mei kau lo le mei duah lo ding  si. Hnomtam tha tein fim le hlonh ding a si. Pathian pekmi kan vawlei hi dawt le zohkhenh cio hi kan rian a si. Cucu kan tuah cio ahcun kan pawngkam thli hi a thiang deuh hrimhrim ko lai!

------------------------

Chinchiah

1. UNO nih hin thli le ti hnomhnak kong hi biapi tuk ah an chiah caah, ram kip ah zeitin dah thli le tii kan thianter lai timi pawngkam zohkhenhnak hi, a kum ning in training an pek hna. Tangka zong an bawmh hna i, vawlei pumpi caah rian an tun. Cu kong ca tam deuh rel duh ahcun a tanglei website ah rak zoh te.

https://www.who.int/airpollution/en/





Saturday, March 16, 2019

A Karh Chin Lengmangmi Mirang Thilian Pawl Miphun Dang Huatnak

Mirang Thilian tiah ka timi hna hi, a tu chan i miphun dang le vunhawng dang a huami pawl an si.  Hi hna hi, Mirang sinak a tanhmi tuklehpek pawl an si. Sociologist pawl nih cun, miphun dang huami le remlomi an si caah, "mihua bu" (hate group0. An nih hi Mirang tuangchah pawl an si caah, "Red neck" (Hngawng sen) tiah an ti hna.

Mirang thilian timi hi, "White supremacist" ti zong ah auh an si. Mirang cikawr, vunhawng, nunphung le thisen a tanhmi an si. Miphun dang nak in kan sang deuh, miphun thiang le sang deuh kan si, miphun dang hi Mirang nih kan uk awk hna a si. Mirang cungnung bik le vawlei hi kan mah nih kan uk awk a si tiah a timi pawl an si. Miphun dang nih tei lai hi a tihmi le phangmi an si.

Hi Mirang thilian pawl hi, Europe ram Mirang cithlahnak an si i, ram kip ah an um. Europe ah an tam khun. Cu zong ahcun Germany le UK ah an tam khun. America zong ah an tam ngaingai. Australia le New Zealand zong ah an karh chin lengmang. Hi hna hi, German cithlah an tam caah, Hitler zong a uarmi an si. Hitler cakhenh (logo) le aalan kha an i put tawn. USA ahcun, thilrang a fualmi an i hruk; an lukhuh a zum; aalan an i put tawn. Meifar ceu sang taktak in an i vanh tawn. An tuahsermi thil zoh hrimhrim ah hin, "misual" (evil) taktak khi an lo.

1925 lio i KKK pawl DC ah lam an zulh lio


USA ah Mirang thilian pawl hi, hlan chan in nihin ni tiang zong an um. Hlan ahcun Ku Klux Klan (KKK) an rak ti hna. Party pakhat bantuk in an rak thawng. Mithah lainawn le inn duah te hna an rak hman caah, cucu US cozah nih a kham hna i, an min hman khawh a si ti lo. Asinain an ruahnak le an lungput cu nihin ni tiang a um rih.

KKK timi cu an i bunh ti lo nain, an min phun dangdang tampi an hman. KKK thiamthiam an si ko. Min an thlen sawhsawh bia an si. Sociologist Steven Kineberg nih a timi cu, U.S immigration upadi ah hin 1965 tiang cu "Europe chaklei ram Mirang pawl hi, Mirang ciocio hmanh ah a cungnung deuhmi cithlah pawl an si" tiah aa tial a ti. 1967 tiang hi U.S ramkulh pawl nih hin, Mirang le miphun dang um hi an rak khap ti a si. Cu tluk cun Mirang nih miphun dang he thitlak hi an rak i nautat.

Hi Mirang thilian pawl hi, sal zuatnak a duhmi tlanglei ramkulh pawl (confederate) ah an tam. USA ah thlanglei thapemi an si. Thencheu a duhmi pawl an rak si. USA Ramchung Ral lio ah Mirang thilian pawl hi, thlanglei ramkulh pawl aiawh in ral tampi an rak tu. Nihin ah, US States 22 ah an um i an i butnak cem a cu a tanglei ramkulh ah an si.
A Cunglei Map hi U.S States i KKK tamnak cem state hna

Hi mihuatu bu pawl hi, miphun dang an huat lawng siloin, Mirang kha miphun dang nih a kan serhsat ti tiang a ruatmi an si. Mirang hi uktu siloin mi nih ukmi si kha an phang.

Cucaah miphun kip an huat hna. Cu lak ahcun Judahmi hi an huat khun hna. Lam an zulhnak paoh ah Judah huatnak bia an chim. Ca an i put. Judahmi (Israel) huami pawl Mirang thilian pawl hi, German citthlah deuh an si. Cu Judah huatnak lungput cu  "Anti-Semitism asiloah antisemitism asiloah anti-semitism" tiah an ti. Judahmi hi an ral tuk hna.

Hi Mirang thilian nih Minak le Muslim hi an huat hna. Buddhist zong hi an rem hna lo. Cun Latin American le Asian zong an huat hna. Miphun dang he epchun ahcun, Asian hi cu an huat ning hna a zia ngai. Mirang hmanh ah, thitetuai an rem hna lo. Hi hna hi a caan ahcun "Mirang thihchah" an ti hna. A ruang cu, Mirang a thami an rak tam tuk ve i, cu hna nih cun hi "White Supremacist" pawl hi an duh hna lo. An rem ve hna lo.

Charlottesville i Mirang thilian pawl lamzulh lio (2017)

Hi Mirang thilian pawl hi, 2016 hnu in an puarhrang chin lengmang i, US ahcun President Trump chan ah an zual ti a si. US ah Judah huatnak zong hi a karh chin lengmang ti a si. Miphun dang caah bia le tuahsernak in harnak tampi a chuahpi cang. Judah pawl thlan zong tam ngai an hrawh piak hna. An biakinn zong an hrawh piak hna. Cun Muslim Mosque zong ca an tial i, huatnak bia ca tampi an va tial. Muslim pawl hi, bia zong in nihsawh a tongmi an karh ti a si.

Nihin ni tiang in Germany ah hin Mirang thilian pawl hi an tam ngai. 2012 ah hin Germany ah "Orhleikam Mirang" (right wing) timi pawl hi 26,000 tluk an um i, hi hna lak ah "Chanthar Nazi ruahnak ngeimi" (Neo-Nazi) pawl hi, 6,000 tluk an um. Syria ram le ka dang Muslim ram in refugees an rak luh tukmi ruangah hi hna zong hi an karh deuh chin lengmang ve ti a si.

Hi Mirang thilian pawl nih hin Pre. Obama kha an huat taktak. A tu President Trump ti hi cu an dirpi. Tha an pek taktak. Pre. Trump biachimnak ah ca an tar tawnmi cu, "White guys for Trump" ti bak a si. Chim duhmi cu "Trump caah Mirang pa dir u sih" ti duhnak a si. Hi hna pawl nih cun, President Trump hi zei  bantuk a si zong ah, kan dirpi. Kan dirpi rih lai an timi a si. US hi Mirang an tam deuh caah, hi hna pawl hi an lung aa rual ahcun, thimnak um tik zongah a tling kho than rihmi a si.

Germany ram i KKK pawl (an meiceu hi Hitler hmelchunh a si)

Mirang thilian pawl hi tih an nung taktak. Thlachiat an ruat lo. An mah pawl hi vawleicung ah a sang bik, thi thiang bik le miphun dang nakin a cungnung bik ah aa chiami an si. Miphun dang paohpoah cu, "minung pahnihnak" (sub-humans) ah a chiami an si.

 U.S zong ah hin, upadi in cozah nih iap tuk hna hlah sehlaw buainak hi tam tuk an chuahpi lai. Civil Rights Movement hi cak tuk hna hlah sehlaw, Laimi le a dang Asian zong hi, USA ah khua kan sa kho tuk hnga lo. Hi hna hi lamzulh le buainak chuahpi an hmang. An mah duhlomi pawl nih lam zulhnak an tuah ve. Cu ti cun khua chung ah buainak a tawn. Hi White Supremacist ruangah a bu mithahnak le biakinn chung kahnak te hna zong an chuak.

Hi hna pawl nih mi an thahnak tlawmte kan zoh hmanh lai:

June 17, 2015 ah Charleston, VA ah Minak Methodist Church ah Mirang pa nih Bible study an tuah llio, zan suimilam 8 hnu ah a kah hna i, nu (6) le pa (3) a rak thah hna. Virginia zong hi, Mirang thilian tamnak hmun a si.

August 12, 2017 ah Charlottesville, VA ah Mirang thilian pawl lamzulhnak ah Mirang pa pakhat nih motor in a pah hramhram hna i, minung 3 an thi; 33 hma fak taktak in an rak pu. Hi Mirang thilian lamzulh lio ah an aumi cu, "White lives matter" "Jews will not replace us" ti a si (Mirang nunnak a biapi; Judahmi nih kan hmunhma a kan rolh awk a si lo) tiah ca an i put. An au pah.

October 28, 2018 ah Pittsburgh, PA ah Mirang thilian pa nih Judah pawl an Synagogue i Pathian biak lio ah a va kah hna i, minung 11 a thah hna. Cu pa nih a au pahmi cu, "All Jews must die" (Judahmi vialte thi hrimhrim hna seh) tiah a au pah.

New Zealand ram Christchurch khua ah, March 15, 2019 ah Muslim mosque pahnih-Deans Avenue Mosque le Al Noor Mosque-ah, Ningani thlacammi hna meithal in an kah hna i minung 50 an thi i 48 hma an pu. Deans Avenue Mosque ah 41 a kahthat hna. A kaptu hi CCTV ah a lang i, motor kalmi zong a kah hna. A kuan a dih le motor chung ah a lak hnu ah a lut than le a tangmi a va kah hna ti a si. A kaptu zong hi Mirang kum 20 leng minung a si. Hihi New Zealand ram a muih cem ni a si an ti. Vawleicung ah a dai bikmi ram pakhat ah aa tel ve mi a si nain, Mirang thilian pawl hi an karh deuh chin lengmang ve i, hihi an ram cozah nih an thin a phan ngaimi a si.

New Zealand meithal kaptu pa nih a kahm hna an lak lio
Hi bantuk kahnak hi, Muslim ram zong ah Muslim nih an tuah; Buddhist ram zong ah an tuahnak a um ve. Hindu ram zong an tuahnak a um ve. Voi tam deuh cu biaknak ruang ah tuahmi a si i, a tu i Mirang thilian pawl mithah lainawnnak cu, "miphun" (race) le vunhawng huatralnak ruangah a si.

Miphun huatralnak hi Bible nih a duh bak lo. Bible ah thihnak tiang a phan khomi sualnak phun (7) a um i, cu lakah "huatralnak" (hate) hi tihnung bik sualnak pakhat a si. Miphun le vunhawng ruang i huatralnak hi, huatnak vialte lakah a sual bik pakhat a si.

Vunhawng le miphun huatralnak hi, kan tei khawhlo ahcun, miphun fatete hi vawleicung ah kan ci a mit kho. Biaknak fatete zong loh khawh a si. Mi zeihmanh hi, miphun le vunhawng ruangah huatral a ngah lo. Huat ding a si lo.

Zeicatiah "Miphun le vunhawng cu Pathian sermi a si. A hohmanh nih kan sinak kaltak khawh a si lo. Kan mah duh thimmi siloin Pathian nih a kan sitermi a si caah, a ho hmanh nih vunhawng le miphun huat cu, sertu Pathian huat a si. Miphun dang le vunhawng dang kha kan huat hna ahcun, Pathian huat a si timi theih bak a herh. Hi Mirang thilian pawl ruahnak hrimhrim hi cu, Pathian sining he aa hlat tuk. Bible cawnpiaknak he aa hla tuk.

Vunghawng le miphun ruang ah, Jesuh zong nih a duh lo. Paul zong nih fak taktak in a dohmi a si. Cucaah vunghawng le miphun huatralnak lungthin vialte hi, Krih lungput a ngeimi Krihfa paohpaoh nih cun doh dingmi sualnak thil nganpi pakhat a si timi theih a herh.

Hi vunhawng le muisam in huatralnak te hna hi, sang, khua le ram pumpi tiang a karh khomi thil le rawhralnak tam tuk a chuak khomi a si caah, mi vailte nih doh a herh. Abit in Europe. Canada, USA, Australia le New Zealand tibantuk Mirang tamnak ram ah, hi bantuk miphun dang le vunhawng dang huami an karh tuk ahcun, an ram hi rawhralnak in a khat khomi a si caah, kan zapite in Mirang thilian pawl lungput le ruahnak hi kan doh cio a herh.


-----------------------------------------------------------


Zohchihmi ca

Hi ca hi tling deuh tein rel na duh ahcun hi a tanglei kong ah hin rel khawh a si.

1.  Ku Klux Klan

https://www.splcenter.org/fighting-hate/extremist-files/ideology/ku-klux-klan

2. Where hate groups are concentrated in America

https://www.citylab.com/equity/2018/03/where-hate-groups-are-concentrated-in-the-us/555689/

3. A tanglei hi USA ah a ummi "Mihuami Bu" (Hate groups) pawl an si. Thlanglei ramkulh ah an tam khun.


2018 KKK hate groups
View all groups by state and by ideology.
*Asterisk denotes headquarters.
American Christian Dixie Knights of the Ku Klux Klan (Statewide, Alabama)
American Christian Dixie Knights of the Ku Klux Klan (Statewide, Florida)
American Christian Dixie Knights of the Ku Klux Klan (Statewide, Tennessee)
American Christian Knights of the Ku Klux Klan (Moselle, Mississippi)
American White Knights of the Ku Klux Klan (Statewide, Georgia)
American White Knights of the Ku Klux Klan (Statewide, Indiana)
Aryan Knights of the Invisible Empire (Statewide, North Carolina)
Confederate White Knights of the Ku Klux Klan (Statewide, Maryland)
Confederate White Knights of the Ku Klux Klan (Statewide, Virginia)
Confederate White Knights of the Ku Klux Klan (Wappapello, Missouri)
East Coast Knights of the True Invisible Empire (Columbus, Ohio)
East Coast Knights of the True Invisible Empire (Philadelphia, Pennsylvania)
East Coast Knights of the True Invisible Empire (Statewide, North Carolina)
Global Crusaders: Order of the Ku Klux Klan (Statewide, Alabama)
Honorable Sacred Knights of the Ku Klux Klan (Madison, Indiana)
International Keystone Knights of the Ku Klux Klan (Cedartown, Georgia)
International Keystone Knights of the Ku Klux Klan (Statewide, Florida)
International Keystone Knights of the Ku Klux Klan (Statewide, Mississippi)
Knights of the Ku Klux Klan (Harrison, Arkansas)
Loyal White Knights of the Ku Klux Klan (Pelham, North Carolina)
Loyal White Knights of the Ku Klux Klan (Statewide, Florida)
Loyal White Knights of the Ku Klux Klan (Statewide, Maryland)
Loyal White Knights of the Ku Klux Klan (Statewide, New York)
Loyal White Knights of the Ku Klux Klan (Statewide, Pennsylvania)
Loyal White Knights of the Ku Klux Klan (Statewide, Texas)
Loyal White Knights of the Ku Klux Klan (Statewide, Virginia)
Mississippi White Knights of the Ku Klux Klan (Bruce, Mississippi)
Noble Klans of America (Statewide, Maryland)
Noble Klans of America (Statewide, New Jersey)
Nordic Order Knights of the Ku Klux Klan (Dawson Springs, Kentucky)
Nordic Order Knights of the Ku Klux Klan (Statewide, Alabama)
Original Knights of America, Knights of the Ku Klux Klan (Philadelphia, Mississippi)
Pacific Coast Knights of the Ku Klux Klan (Alpena, Michigan)
Pacific Coast Knights of the Ku Klux Klan (Statewide, California)
Pacific Coast Knights of the Ku Klux Klan (Statewide, Oregon)
Pacific Coast Knights of the Ku Klux Klan (Statewide, Washington)
Patriotic Brigade Knights of the Ku Klux Klan (Gladewater, Texas)
Patriotic Brigade Knights of the Ku Klux Klan (Statewide, South Carolina)
Rebel Brigade Knights True Invisible Empire (Martinsville, Virginia)
Teutonic Knights of the Ku Klux Klan (Shelbyville, Tennessee)
Texas Rebel Knights of the Ku Klux Klan (Quinlan, Texas)
Traditionalist American Knights of the Ku Klux Klan (Custer, South Dakota)
Traditionalist American Knights of the Ku Klux Klan (Statewide, Florida)
United Dixie White Knights of the Ku Klux Klan (Statewide, Mississippi)
United Klans of America (McMinnville, Tennessee)
United Klans of America (Statewide, Alabama)
United Northern and Southern Knights of the Ku Klux Klan (Ellijay, Georgia)
United White Knights of the Ku Klux Klan (New Boston, Texas)
White Knights of Texas (DeKalb, Texas)

Tuesday, March 12, 2019

Lanhtak Puai Tufa le Jesuh Krih An i Pehtlaihnak

Jesuh kong kan chim fate, Judahmi hna caah siloin Krihfa a simi hna ca a si timi hi ruah hmasat a herh. Zeicatiah Judahmi nih cun Jesuh cu Messiah a si tiah an ruah lo caah, lanhtak puai tufa zong Judahmi caah cun Jesuh he aa pehtlai kho lo. Kan mah Krihfami zumhnak ca lawng a si.

Lanhtakpuai tufa (Passover lamb) timi cu zeidah a si? Zeitin dah Jesuh nih in kan mah caah Lanhtakpuai tufa ai a awh khawh?

Israel miphun hna cu Egypt ah kum 400 sal an tan hnu ah, Pathian nih Egypt ram in luatnak a pek hna i, chuahter a timh hna. Cu an chuahter hna lai zan ah raithawinak caah saram thah a fial hna. Cu saram cu "tuu asilole meheh" a si. Cucu "lanhtak puai tufa" tiah timi cu a si. A tam deuh cu, "tufa kongno" an hman caah, "lanhtak puai tufa" tiah an ti nak a si. 

Pathian nih cu zan ahcun Egypt ram chungkhar vialte i fapa upa cem kha, ka thah dih hna lai tiah a ti (Exodus 12:29). Cu fater thihnak cu Israelmi luatnak ding caah, Pathian nih Pharaoh le Egypt mi hna a donghnak dan a tatnak hna a si. Egyptmi hna le Israelmi cu Pathian nih tufa thi in a thleidan hna zan a si. Pathian kha Israelmi hna lei ah a tan zan le Egypt mi hna a doh hna zan a si. Cucaah hi Lanhtak Puai hi Israelmi hna tuanbia ah zungzal philh lo ding le hman ding in Pathian nih bia a cah hna (Exodus 12:29; 11:1; 12:14)

Lanhtak Puai zan i thah dingmi tuu hi tuu sawhsawh a si lo. Sullam a ngeimi tu a si. Cu tu cu hi bantuk in a si. Exodus 12:5; Leviticus 22:20-21 ah aa tial. 

(a) Kum khat a timi tuupa no a si.
(b) Sawisel awk umlomi tuu (hma ngeilo; a zaw lomi; kutke kiaklomi, mitcaw lo mi etc)

Tu an thah ding ning cu hitin a si:

(a) Inn ngeitu pa bik nih thah ding 
(b) Zanmui lai ah thah ding a si
(c) A ruh pakhat hmanh khiah lo ding 
(d) A thi tlawmpal in lak i, innkaba (a cunglei) le innka tung (a sirlei) ah thuh ding
(e) Tufa cu em i ei ding (Exodus 12:7-8). 
(f) Tuu sa zong sullam ngei tein ningcang tein ei ding in Pathian nih a chimh hna
(g) Taisawm zon tha tein sawmh, kedanh tha tein danh cia le thiangthunh kut ah put cia tein um ding a si. A sullam cu "khualtlawn ding kha ready tein um ding" tinak a si.

Hi ka zawn ah, "ruh khiah lo ding" timi hna hi, Jesuh hi thah a si tik ah, fei in an chunh; a ke le kut thir in an khenh nain, a ruh pakhat hmanh a kiak lo. Taisawm le thiangthunh nih  a langhtermi cu, "ralring te le timh cia tein um ding; zei tik paoh chuah i kal ding" tinak a si. 

Pathian cahmi bia vialte lakah a biapi cemmi cu hi tin a si: 

"Innkaba le innka tung i an thuhmi thisen ka hmuh tik ahcun, cu inn cu ka lanhtak lai i, cu inn cu thihnak/hrawktu nih a luh hnawh lai lo" (Ex 12:3)

"Innkaba le innkatung ah tu-thi aa nehlomi paoh cu, ka tuk hna lai i, an fater fapa an thi lai" (Ex. 12:12-13).

Cu ti cun Lanhtak Puai zaan ahcun "hrawktu" cu Egypt ram chungah aa chawk i, tuthi aa nehlomi inn paoh cu hrin tirmi fapa an rak thi. Tuthi aa nehmi innka paoh cu "hrawktu" nih a lanhtak hna. Innkaba le innkatung ah tuthi aa nehmi hna inn paoh cu, Pathian nih tuthi ruangah dantanak in a luatter hna. Cu innchung ah a ummi vialte cu, misual le mipalh zong an si kho men ko. An zapite lakah minung pakhat lawng zong miding a si kho men. An zapite zong in misual an si kho men ko. Zeibantuk an si hmanh ah, an chungkhar ning tein tuthi ruangah khamhnak an hmuh timi kha kan hmuh. Judahmi an si lo zong ah, tuthi ruangah khamhnak an hmu ve. 

Cucaah kan nih Jesuh Krih a zummi hna caahcun hi Lantak Puai zan i thahmi tufa nih hin kan Bawipa Jesuh Krih hi a aiawh i Innkaba le innkatung i an nehmi tuthi nih Jesuh thisen a aiawh tiah kan zumh.

Khuaruahhar a si mi cu, "Jesuh vailam an thah lio zong hi Lanhtak Puai caan a si (Mark 14:12). Kum khat ah ni 365 thah caan a um ko nain, Lanhtak Puai zarh ngelcel i thah a simi zong hi, Jesuh hi Lanhtak Puai tufa muisam a aiawh caah a si. 

 Lanhtak Puai ah thahmi tuu le cu tuu chungin a chuakmi thi ruangah zeitluk misual an si zongah innkaba le innkatung i tuthi aa nehmi innchung ummi minung paoh nih luatnak an hmuh bantuk in, Jesuh thihnak ruang le a thisen ruangah, zeitluk misual zong nih khamhnak le luatnak kan hmu ve. Lanhtak Puai tufa thisen ruangah Pathian nih Israelmi innchungkhar sualnak kha a hmuh lo bantuk in, Jesuh thisen ruangah a mah a zummi paoh cu Pathian nih an sualnak a hmu ve lo. 

Lanhtak Puai tufa le Jesuh Krih pehtlaihnak kong hi Paul cawnpiaknak ah tampi kan hmuh (1 Kor 5:7)

Tipilpetu John zong nih, Jesuh a van hmuh tikah a lang in a hei timi cu, "Zoh hmanh u, vawlei sualnak kalpitu Pathian Tufa khi" (John 1:29) tiah a rak ti. Exodus 12:5 i "Sawisel awk umlomi a thiangmi tufa" timi kha, Peter cakuat nih Jesuh Krih he a pehtlaiher:  "mawhphurh awk a umlomi le zeihmanh sawisel awk a umlomi tufa" (1 Pet 1:19) tiah a ti. Lanhtak Puai tufa cu sawisel awk umlo in dotla a si bantuk in, Jesuh zong hi kan sualnak thiantertu dotla a si. Sualnak zeihmanh a ngeimi a si lo. 

Jesuh hi zeicadah "sual phawt awk a umlomi le a tlingmi a si" tiah ti khawhnak a si timi cu Hebrew ah kan hmuh. "A mah cu sualnak zeihmanh a kop lo mi a si" ti kha kan hmuh (Hebrew 4:15). Biathlam ahcun John nih "zoh tik ah thahmi Tufa a rak si" (5:6) tiah a ti. 

Biakam Thar nih a kan cawnpiakmi cu Jesuh Krih zummi paoh cu, a thisen thawng in khamh kan si timi kha, kan thinlung in kan pawm ahcun sualnak in ngaihthiam le khamh kan si i zungzal dantatnak hell in kan luat timi kha a kan cawnpiak (Hebrew 9:12,14)

Tufa thi innkaba le innkatung i an neh ruangah, zeitluk misual zong innchung ummi paoh cu thihnak le hrawktu nih a lanhtak hna bantuk in, Krih thisen an zumh caah an thinlung ah thisen khamhnak a pawmmi hna cu an sualnak kha a lanhtak hna i an sualnak kha a hmuh piak hna lo. Dan a tat ti hna lo i, cu thisen a zummi paoh cu a nunnak a pek hna (Rome 6:23).

Lanhtak Puai nih hin, kum tam tuk sal a tang cangmi Israelmi kha sal cannak Egypt ram in luatnak a pek hna bantuk in, Lanhtak Puai ah an thahmi Jesuh thihnak thawng in kan nih zong sualnak sal in a kan luatter  ve (Rome 8:2). Egypt nih a aiawhmi cu sual sal ah kan tannak hmunhma le vawlei a rak si. Zuu, kuak, khaini, nulepa sualnak, ritnak, mithah lainawn, hakkauhnak, duhfahnak, uanthlarnak, mizeirellonak, nekneih, ingpuan, thinhun, ziar ngeih le sualnak phunphun hi, kan Egypt an rak si. 

Lanhtak Puai cu kum fatin in Israelmi hna nih Egypt ram sal cannak ram in, an luatnak an theih camcin ding le an philhlonak ding caah an hman tawnmi puai a si bantuk in, Krihfami vialte zong hi Bawipa zanriah hi kan Bawipa a rat tiang, a mah philhlonak ah hman ding kan si ve (1 Kor 11:26). 

Cucu Paul zong nih Bawipa Jesuh sin in a hmuhmi a si. Jesuh zong nih "Keimah philhlonak caah run hmang u; nan caah ka khuami ka pum a si. Nan ca ah ka hletmi, mi tampi ca i sual ngaihthiamnak ca i thletmi ka thi a si" (Matt 26:   ) tiah a ti. Bawipa zanriah kan hman fate, Lanhtak Puai tufa sa le tisen kan i hrawm timi kha theih zungzal a herh. 

Biakam Hlun lio i an thah tawnmi Lanhtak Puai tufa cu sawisel awk umlomi tufa sawhsawh te khi a si ko nain, cu Tufa nih cun Biakam Thar i Jesuh Krih muisam hi a hmanthlak an rak langhter chungmi a si. 

Lanhtak Puai tufa thihnak ruang le thisen ruangah, misual zong nih "thihnak le dantatnak" in an rak luat i Kamhmi Canaan ram co  khawhnak ding caah ruahchannak an ngeih bantuk in, Jesuh Krih lawnglawng hi, kan nih misual mi vialte zong sual dantatnak in kan luatnak ding le zungzal hrem hmun in kan luat khawhnak ding mi khamhtu a si. Amah lawnglawng hi, kan zumhnak hrampi le ruahchannak le, kan caah lam le biatak le nunnak a si. A mah dah ti lo cun kan nih caah sual ngaihthiam le zungzal dantatnak in luatnak a um ti lo (1 Pet 1:20-21). 

Lanhtak Puai tufa thisen a zummi paoh nih Vawlei-Canaan ram conak ding kha kamh an rak si bantuk in, Lanhtak Puai tufa aiawh a thimi Jesuh thisen khamhnak a zummi paoh cu Van-Canaan ram co ding hi biakamh kan si ve. 

-------------------------------------------------------------

Zohchihmi ca

1. "Passover Feast," Mercer Dictionary of the Bible. 

2. What is the Passover Lamb? 

https://www.gotquestions.org/Passover-Lamb.html

Monday, March 11, 2019

Ethiopia Ah A Tlami Vanlawng Kongah Hngalh A Harmi Pathian Khuakhan

A can ahcun "thil tha" kan tuah ko rua tiah kan ruah lio caan zongah, theipar tha a chuak kho lo. Minung lei kap hawih in cun, kan i tinhmi le timhmi a tha ko nain, theipar a chuakmi cu kan i ruahlomi le tinhlomi pi hna an si tawn. "Cucu zei ruang dah a si hnga?" ti hngalh hi a rak har tuk.

Vanchiatnak hi, mi zei kan cung paoh ah ruahlo caan le ruahlonak hmun ah a rak tlung tawn ko.
Kan that siling zong ah, ruahlo tuk ah zawtfah, khawnden, sunghbau le accident hna kan tong tawn. Ruahlo tuk in zawtnak fak le thihlohnak hna ka tong tawn.Vanchiatnak a thapthap in kan ton caan zong a um. A cheu chungkhar cu innlo thatha he nuam tein an nun lio ah, motor le vanlawng accident in chungkhar ning tein a thi i, innlo le ngeihchiah vialte a kaltakmi zong vawleicung ah an tlawm lo.

Ngaihchiatnak le mitthli tlaknak kan ton tik ah, "A ruang" kan thei tawn lo. Thihloh zawtfah kan ton tikah, "Pathian caan tlinter a si; Pathian khuakhan a si. Pathian nih a kan khiah piakmi caan a si. Pathian nih hi bantuk thi ding in pei a khaukhih cu kan ti tawn."

Cu zong cu a dik le dik lo kan thei khawn fawn lo. Pathian khuakhannak hi theih awk taktak a rak har. Theih khawh zong a si taktak lo. Cucaah, vawleicung minung cungah a cangmi le Pathian khuakhannak le lairelnak hi, hngalh a rak har tuk caah, Phungchimtu zong nih hin hitin a ti:

"Fim kha ka zuam. Vawleicung thil umtuning hngalh kha ka zuam paoh ah hin, chunzan hngilh lo in ka um tawn. Sihmanhsehlaw, Pathian nih a tuahmi cu hgnalh khawhlo thiamthiam a si peng ko ti kha ka hngalh" (Phungchim 8:16)
"Nu nih fa a pawimi ruh chungah zeitindah thlarau a luh ti kha na hngalhlo bantukin, zeizong vialte a sertu Pathian riantuannak cu na hngal kho ve bal lai lo" (Phungchim 11:5)
Pathian kong a ruatmi mifim taktak Phungchimtu hmanh nih, Pathian riantuannak le tinhmi hi, a hngal fiang kho taktak lo. Phungchimtu hmanh nih a theih khawhlomi cu, midang nih cun, Pathian khuakhannak le lairelnak hi theihfian awk a har hringhran. Hngalh awk a rak har tuk.


Boeing 737-800 MAX Ethiopian Airlines 
Vawlei kan um lio ahcun, "Zei ruang ah dah an thih? Zei ruang ah dah hi tin an can?" timi cu biahalnak lawng kan tuah khawh i, fiang tein a phi theih khawh ding a rak si lo. Jesuh hmaitonh tein kan hmuh hlan ahcun kan fiang kho lo men lai. Pathian khuakhan hi theih a har ko timi hi, nizan ah a tlami Ethiopia vanlawng kong, tahchunh awk tha ngai in ka ruat.

"Pathian khuakhan hi theih awk a rak har ko" timi hi, nizan i Ethiopia ram i a tlami vanlawng kong ah a fiang ngai in ka ruat. A tuanbia cu hi tin a si.

Nizan ah Ehiopian Airlines vanlawng Boeing 737-800 MAX cu, Ethiopia ram  khualipi Addis 
Ababa in Kenya ram Nairobi lei a zuang ding in 8:38 Am ah aa thawh. 8:44 Am ah Pilot nih "Kan vanlawng aa ning cang deuh lo. Kan kirter than u" tiah a van ti vial ah, zeihmanh thawng an thei kho ti lo. Cucu a donghnak a si. An van theih than mi cu, cu vanlawng cu a tla i, aa citmi minung 157 cu an zapi tein an thi dih ti khi a si.

Cu a thimi lak ahcun, UNO riantuanmi 19 an i tel. American minung 8 an i tel. Ram 30 minung an i tel ti a si.

Cu vanlawng cu Boeing company nih naite an sermi a si. A liamcia thla (5) ah pakhat a tla cang. Cucaah ram thum ahcun cu vanlawng pakhat hmanh zuang lon vawlei ah an umter dih hna. A tu lio ah vanlawng 350 tluk hi, vawlei ah an dinhter hna ti a si. Minung lei kap fimnak le thiamnak cun, hi vanlawng cu a himbawm ngaimi vanlawng a si tiah an ti nain, cu vanlawng nih cun "minung 157 aa thih pi hna." Cucu zei ruang dah a si hnga?

 Cu nakin khuaruah har deuh tuanbia cu hihi a si. Greek pa pakhat cu, hi vanlawng ah a cuang ve ding a si nain, minutes pahnih a tlai ruang ah, gate an khar kanh i, vanlawng ah a lut manh ti lo. Cucaah thihnak in a luat" ti a si. Cucu khuaruahhar tuanbia cu a si.

Cu Greek pa nih a chimmi cu, "Zarhpini i a tlami Nairobi lei zuangmi Ethiopian Airlines Being vanlawng aa citmi an zapi tein an thi dih. Kei zong minutes pahnih tein rak tlai hlah ning law, a thimi 150 nak ka si hnga" tiah a ti. Zei ruang dah 150 nak ka si hnga?" a timi cu a ruah awk ka thei lem lo.

Cu Greek pa cu a min ah Mavropoulos a si. International Solid Waste Association, NGO, riantuanmi a si. Nairobi ah UN Environment Programme ah riantuanmi a si i, kum khat voi khat tuahmi meeting ah kai aa timmi khi a si.

Cu pa nih a facebook ah a tialmi cu, "Gate phanhnak ding caah a ho hmanh nih an ka bawm lo i, ka thin a hung tuk" tiah a luhnak le a tlainak kong a tial. A tlangpi a tarmi cu "My lucky day" ti a si.

Vanlawng cung ah a kai bak ding te khi a si ko nain, vanlawng gate a va phanh ahcun, gate kha an rak kharnak minute (2) lawng a rak si. Cu Greek pa cu vanlawng dang ticket a cawk nain, a mah lawng bak vanlawng aa citlo in a luatmi a si caah, biahal an duh caah airport nawlngeitu nih an tlaih chung i  bia an hal ti a si.


Hi Greek pa zong hi a tlai pin ah, gate ah bawmtu a ngeih lo caah a thin a hung tuk nain, cu minutes 2 te a tlaimi cu, a nih caah cun "lucky day" ah aa chuah ni a si. Thihnak in luatnak ca a rak si. Krihfa zumtu nih cun, "Minutes pahnih tlai kha, Bawipa khuakhan a si" tiah an ti hnga.

Airport nawlngeitu pawl nih, "Pathian sin tu ah thlacam ko. Nangmah lawnglawng mah vanlawng ah aa cit lo a luatmi na si. Minutes pahnih tein rak tlai hlah law na luat ve hnga lo" tiah an ti.

Minung leikap mit hmuh ahcun, tlai a tha lo kan ti nain, hi ka zawn ahcun tlai hna hi a rak tha tuk. Minung nih cun theih khawh ding a rak si lo. Bawipa remruat a si kan ti ko lai.

Boeing 737 pi cu mah tin a man dih ko

Ethiopia cu ram sifak ngai a si. Vawleicung sifak bik ram ah pakhat a si. Mangtam zong nih mualpho in a rak den lengmangmi hna ram an si. Ral zong sau ngai an rak i tu. Buainak tampi a rak um ve. Ramdang i vanlawng cawk zong hi, an ram caah a fawimi a si ve lai lo. Cu bantuk lio caan ah, vanlawng pakhat tlak hi an caah thilpawi tuk a si. A chung i a thimi hna chungkhar vialte cu, mitthli le hnapduk he an um ko hna. Mah tanghma ah i benh tik ah a fawimi a si lo. Sifah chinchap. Rawhralnak fak ton chinchap. Pathian nih hin zeitin dah khua a khan hnga timi theih khawh a si lo.

Ethiopia vanlawng a tlami le Indonesia Lion Air vanlawng a tlami hi an phun aa khatmi veve an si. An tlaknak a ruang zong aa lo ti a si. Cucaah USA zong ah President Trump nih Boring 737 pawl cu vawlei ah a dinhter dih hna. Boeing zong an sipuazi a tla ngaingai lai.

An tuanbia ka ruat than. Ethiopian Airlines vanlawng aa citmi 157 an thi dih. Cu lakah a tlaimi pa Greek pa lawng a luat. Ziah hi minung 157 hi a thih? Sau hmanh an zuan hlan i minute 6 chung i an tlakmi cu? Zei ruang dah a si? Zeicadah midang caah thatnak rian a tuan cuahmahmi UNO riantuan 19 an thih? Ziah Greek pa hi a va tlai i, a va luat?  Hi lio caan ah ziah Greek pa te ngelcel hi a tlai ruang ah a va luat hnga? Pathian nih a cheu hi thi ding in maw a khaukhih hna hnga le a cheu hi nung ding in a khaukhih hna hnga?

Bawipa zeitindah na khuakhan ning a si?" timi hna hi, vanram kan kai taktak hlan le Jesuh hmaitonh tein kan ton le hal hlan ahcun minung kan nunchung ahcun kan theih khawh dingmi an si ti hna lo. Vawlei kan nunchung ahcun, Pathian khuakhan lairelnak taktak cu tling tein hngalh awk a rak har ko!
















Hmurhuh Huh Lo Ruangah February Ahcun 500,000 An Thi Kho

Covid-19 zawtnak U.S a phanh ka tein CDC doctors le scientists le NIAID (National Institute of Allergy and Infectious Diseases) director Dr....