Vawlei Khuacaan Linhnak Zeitindah Remh Khawh A Si Lai?

Kan vawleicung pumpi hi, a lum chin lengmang. A caan ahcun khuaruahhar in a lin tawn. Hi khuacaan a linmi ruangah, kan vawleicung khuacaan hi a phunphun in aa thleng thluahmah cang. Khua a lum caah vawlei chaklei le thlanglei tikhaltlang (glaciers) pawl an tit caah, rili tii a rak thang. Rili tilet thomi a sang chin lengmang cang. Cucaah vawleicung pumpi in, rilikam khua tampi an i rawk cang. Tikulh tampi rili tii nih a phum cang. Rili ti a lum caah, thlichia a fak chin lengmang. Hmunkip ah, khuahremnak a chuah lio ah, khatlei ah tilian le nawng a rak tlung lai ti a si.

Nizan ah thawngpang an chimmi ah, USA Navy (Tiralkap) tilawng dinhnak sakhan 79 a ummi lak ah, 53 cu rili tii a thangmi nih harnak tam tuk a pek cangti a si. A bik in Virginia ah a ummi tilawng sakhan (base) hna hi rawhnak an tong khun ti a si cang. Sakhan 79 chungah 43 cu "khuahremnak" (drought) an tong lai ti a si. Cu 79 chungah 36 cu "ramtang meikang nih a hrawh khawhmi hna an an um" fawn ti a si. Cucaah USA Navy hmanh sakhan 79 hmanh hi, kokek rawhralnak in zeitindah kan i ven lai tiah timhlamhnak an ruah liopi a si.

USA khua tampi a bik in Atlantic Rili kam khua hna hi, an niam tuk caah harnak an tong lai ti a si. Florida ummi Miami Beach hrawng hi a rawk te lai ti a si. Kawlram zong ah, Yangon hrawnghrang i,  inn cawk tik ah, "rili tilet" a thomi kong kha ruah in, inn cawk a herh cang. Tilet nih a phakmi inn cu cawk bak lo ding a si. Zeicatiah hi pin ah hin, tilet a zual deuhdeuh ding a si caah a si.

Rili tilet nih Norfolk, Virginia Naval Base motor a phummi hna

Hi bantuk khuacaan thlen ruangah, khatlei ah nikhua a hrem lai. Khatlei ah innkang meitet tam lai. Khatlei ah tilian a tam chinchin lai ti si. Hi vawlei khuacaan lumnak (global warming) hi, a ruang bik cu minung nih kan chuahmi Carbon Dioxide (CO2) ruang ah a si. Cu dat cu motor le sehzung khu in tambik a chuak. Aircon te hna le meikhu phunkip in a rami dah cheukhat ruangah a si. Minung kan karh deuhdeuh i CO2 kan chuahmi a tam deuhdeuh. CO2 hi minung le saram nih kan chuahmi thaw zong ah aa tel. Cu CO2 cu thingkung le ramkung nih an dawp ve.

Vawleicung ah minung kan karh deuhdeuh i, thingram aa rawk deuhdeuh. Cu tikah thingkung nih CO2 a dawpmi nakin minung nih kan chuahtermi kha a tam deuh chin lengmang,, Cucu vancungah an i taap i, cu chung ah nika ceu lumnak kha aa erh. Cucaah vawlei a lum chin lengmang nak a si. 

Vawleicung linhnak a zual cemnak cu, khuapi chung hna hi an si. A ruang cu thingkung a tlawm tuk caah le innlo le lam vialte kha thingram um ti lo in, lung, tlakrawh, mirang vawlei le kataya in phahmi a si caah, a linhnak a san deuhnak a si. Cucaah khuapi paoh hi an lum chin lengmang. Thli an hnawm chin lengmang ti a si.  

Carbon Dioxide (CO2) hi an zorter khawh lo ahcun 2050 ah hin vawleicung khualianmi 520 hi khuaruahhar in khuacaan thlennak um lai ti asi. Cucu a linh tuk lai caah harnak chim awk a tha rih lo mi an tong te lai i minung caah nunnak a har taktak te lai ti asi. Cu khua hna cu, khuacaan linhnak lawng siloin thli hnomhnak fak ngaingai an tong lai i, minung khuasaknak ah a har ngaingai lai i, um huam ding hmanh an si te lai lo ti a si.  Thli a hnomhnak khua paoh cu, minung nunnak an chan a tawi deuh chin lengmang ti a si fawn. India zong hi, minung nunnak chan a tawi deuh cang I, a ruang bik cu "thli le ti a thianlo caah a si" tiah an rak ti bal.

Hi tining tein a kal, CO2 thumh khawh lo ahcun, 2050 ahcun, vawleicung khuapi-Yangon le Mandalay, Bangkok- tel chih in, khuapi tampi cu minung khuasaknak ah a tha lo ngai cang lai tiah an ti. Naite ah, Bangkok, Seoul, Beijing le Shanghai khua hna hna cu, meikhu a tam tuk caah, minung hi leng hmanh chuah ngam a si lo ti a si. Cucu motor khu le sehzung khu a tam tuk caah a si. 

Bangkok thli hnawmtam

Beijing thli hnawm nih mipi voi tampi harnak a pek cang hna

Nihin ni ah, USA zong a lin chin lengmang ve.  2050 ahcun US khuapi lian deuh paoh cu, degree 100 F leng a kai viar te lai ti a si. A tu lio hi 90 asi ve. Cu hmanh ah a lin ngai cang. Degree 100 ahcun celh chuak lo asi te ding a si. Nikum ahcun Dallas le Phoenixi cu a linh ngai caah, chun nitlak in vanlawng an zuanter lo ni zong a rak um bal cang. Kan umnak Columbus hna hi, a lin chin lengmang i, degree 97 hna a phan ve cang.

Tu kum thal ah hin, USA khua cheukhat cu degree 114 phanmi an um. Thaizing July 20, 2019 ah hin, USA cheuthum cheuhnih cu a linh bik ni a si kho men tiah an ti. Texas in, Oklahoma in, nichuahlei lei nichuah chaklei paoh Maine State tiang in a lin taktak lai i, cu lak ah Detroit khua cu degree 112; Chicago 1008 le Indianapolis 105 a si tiah an ti. Ohio khua Cleveland le Cincinnati cu 103 le Columbus cu 97 a si lai ti a si. Columbus cu cozah nih inn lianlian kha aircon an thlah i, mipi dornak ah a zarh in an hman cang.

Bangladesh lei he kan i chawn i, "A liin taktak. Kan it kho lo" ti a si. Kawlram lei he kan i chawn i cu ti thiam a si.
India, Bangladesh, Pakistan hna zong hi an lin taktak cang. Africa, Australia le Europe zong an lin taktak. Africa le bang cu thetse rawn a karh tuk caah, pawcawmnak a har taktak cang ti a si. Kawlram zong a lin chin lengmang cang i, nunnak a har chin lengmang ve cang. 

Cucaah UNO hruaina in CO2 hi thumh cio ding in ramkip hnatlaknak Paris Agreement timi hi 2015 ah min an rak thut. Cu ram ahcun CO2 tambik a chuahmi ram Tuluk le India tiang an i tel. Vawleicung ram vialte nih min an thut. Nihin ni ah USA lawnglawng a thu lo mi ram a si. Cucu thil pawi taktak a si. USA hi nihin ni ah CO2 tambik chuahtu pahnihnak a si. CO2 hi seh riantuannak a thangchomi ram nih tambik an chuah hna. 

Carbon Dioxide tumternak caah thil pahnih tuah kan herh. Pakhat cu motor tlawm deuh mawngh, sehzung meikhu tlawm deuh chuahter le meikhu tam chuahter lo ding a si. Cun thingkung dawt le thingkung tam taktak cin hi a si. Scientist nih an timi cu, vawleicung hmunhma lawnnak-lamkam, khuachung le a phawnnak hmun le thingkung cinnak a thatnak hmun paoh ah, thingkung tampi kan cin ahcun, vawleicung pumpi lumnak hi kan tumter khawh lai tiah an ti. 

CO2 tam taktak chuahtu hi bantuk sehzung hi tih a nung taktakmi an si

Cucaah kan nih cio zong nih vawlei a daih deuhnak hi kan i zuam cio a hau. Kan vawlei khuacaan a that deuhnak ding caah, a herhmi kan tuah dingmi hna cu:

1. Thingkung hau lo ding

2. Vawlei lawnnak poh ah thingkung cin ding

3. Thingram dawt ding

4. Motor mawngh hauhlonak ah motor mawngh lo ding. Europe cu cycle rumro an hmang cang

5. Mei duah lo in um i meikhu chuahter lo ding an si.

Nizah ah Yangon cu a linh tuk cang caah cozah nih upadi an chuah. Cozah nawlpeknak lo cun, zeibantuk thingkung hmanh na hau kho lo ti a si. Cun hau ciami vialte zawn ah a khua ning pi in thingkung kan cin lai ti asi. Yangon cozah cungah lung aa lawm tuk. Hakha le Thantlang zong nih tuah ve ding a si. Lairam cozah zong nih biatak tein hruai i, kan Lairam khuapi kip ah thingkung cinnak hi, biatak tein tan lak ding a si. Thingkung cin ti tik ah, ramtang i va phawi i cinmi kha chim duhmi a si lo. A ci lak i erhmi i cinmi kha chim duhmi a si. 

Thingkung kong ahcun, Washington DC hi zohchunh tlak khua pakhat a si. Washington DC cu US khualipi aa theihnak ah thingkung hau khawh a si lo. Mi pakhat nih, a thingkung kha a hau duh ahcun cozah ah nawl lak a hau. Zei bantuk thingkung dah ka haunak hmun ah ka cin than lai timi tiang cozah ah chimrel hmasat a herh. Cu tluk cun thingram an dawt.Cucaah Washington DC area cu a hninghno taktak.

Ohio khualipi Columbus zong hi cozah nih thingkung 350,000 kan cin lai ti asi. 40,000 tluk an cin cang. Columbus hi a hrin chin lengmang ding program zong an suai i, cucu "Greener Columbus" timi program a si. Columbus khua hi a hrin deuh i khuacaan a daihnak ding caah, thingkung tampi cin hi cozah tinhmi a si. 

North Korea le South Korea hi fak tuk in an rak i kah caah thingram hi a rak thiang viar i, an vawlei hi a rak i rawk tuk ti a si. South Korea hna nih cun, heh tiah thingkung an rak cin i, million 350 leng an rak cin. Zeitluk a chennak zong ah hri in an i thlai i, an rak cin. Hri thlai bu in tii an rak toinh. Nihin ni ah South Korea chaklei in thingkung hmawng lianlian hna khi, an mipi nih an cin chawmmi hna a si. Thingkung cin ahcun, South Korea le Israel hi tam bik a cingmi an si men lai.

JNFnih thetse ramcar kha mah tluk in an hrinter khawh

Israel ram cu, Jewish National Foundation (JNF) timi nih thingkung an cin i, million 265 tluk an cin cang. Thingkung cin hi Moses hrimhrim nih a cahmi hna a si. Abraham nih Beersheba ah tikhor a rak cawk ka ah thingkung a rak cin hmasat. A nupi Sarah ruakvuinak caah a cawkmi Makphelah lungkua kam i a ummi thingkung zong hi a ngeihmi ah a rak telh chih. Cu thil nih a langhtermi cu, "Israel mi nunnak ah thingkung hi ro bantuk ah an rak ruah." An miphun nih thingkung hi an rak sunhsak. Keimah zong nih Israel ah ka nulepa upat peknak caah Thingkung pahnih ka cin ve hna. Israel nih hi tluk a racarmi ram hmanh, mah tluk an hninhnoter ahcun Lairam hna cu kan hninhnoter khawh tuk ding a si ve ko hnga lo maw timi ka ruat tawn. 

Hi bantuk in thingkung tampi a cingmi khua le ram hna hi, an mah an khua le ram caah khuacaan thatnak le nikhua daihnak le thli thiannak an tuah lawng si lo in, vawleicung pumpi caah an rak tuah chih khi a si. Cucaah Thingkung pakhat te nih hin thil tha tam tuk a tuah timi kha, kan fian ngai cio le Thingkung cin hi thapek a herh.

Israel ram hna hi an pawngkam ram hna he epchun tik ah a hninghno khun tuk ti a si. Pu Robert Siang Lian nih, "Egypt cu a rocar tuk. Israel he an ramri van luh bak in, Israel cu a hninghno tuk. Tupi chung kal bantuk khi a si ko" tiah a ti.

Israel cu an ram an rak dawt hrimhrim. An pawngkam ram-Egypt, Syria, Jordan le Lebanon ram- te hna hi, Israel bantuk in thingkung an cin lo caah, an rocar i an lin tuk ti a si. Hi ram hna lak laiva ah hin, Irael cu a hninghno i tupi hmawng bantuk in a dai ti a si. Cucu Pathian nih a cin piakmi hna si lo in, minung nih an cinmi a si. Pathian nih cun vanruah le dap lawng a pek hna. Atanglei map hi zoh u law,  thetse rawn ramcar veve an si nain, Egypt le Israel ram hi zeitluk in dah an hninhno ning aa dan timi hmuh khawh a si. An ramri bakin aa dang colh ko. 

Egypt le Israel ramri (A hrinnak le a carnak hi ramri kalnak a si)

Laimi hi thinkung kan rem lo. Thingram a sunlawinak hi kan thei kho bak rih lo. Kan pipu hna cu thingram an rak daw ko. Thinghual thatha an rak zuah. Tu chan minung hi, thingkung cin le thingram zohkhenh zong hi kan huam lo. Laitlang zong ah thingkung kan daw lo. USA zong ah thingkung a dawlo bikmi miphun pakhat kan si. Laimi umnak paoh cu a rocar deuh ngai. Miphun dang umnak he aa lo lo. A ruang cu kan pawngkam zitmuai le thingram cin kan hman lo caah a si. A um cia thingkung hmanh, hau rumro in kan hau hna i, kan umnak hi rocar taktak in tuah kan hmang. Vawleicung a linh chin lengmang caah, hi bantuk thingkung remlonak nuncan ziaza hi, kan hlawt a herh taktak cang.

Nihin ni ah vawleicung scientist an lungre a theih cemmi cu Global Warming hi a si ko. CO2 hi an thumh khawh lo ahcun, kum 2050 ahcun kan vawleicung hi a har ngaingai cang lai ti a si. Cucu kum 30 tluk lawng a duh cang i, hi hnu kum 30 kan dam ahcun kan mah cio zong nih, kan tem-in te khawhmi a si. Kan fale nih cun an tem-in hrimhrim lai. Cucaah a tu chun ni theng tein, nang le kei zong CO2 a zornak ding caah kan i zuam le thingkung tam deuh cin cio hi, kan rian a si. Thingkung tam taktak kan cin ahcun, kan vawleicung Khuacaan hi remh khawhnak ding caah ruahchannak a um rih. Cu a si lo ahcun kan vawlei hi 2050 hnu ahcun a har taktak lai ti a si. Cucu a hla tuk ti lo. Hi hnu kum 30 lawng aa duh cang. Cucaah nang le kei zong nih kan ti khawh tawk tein, Thingkung tampi cin le thingram dawt hi kan tuanvo ah chiah ve a herh!