Thantlang Khua le A Chehvel Ah Vok Pulrai A Tlung

A tu lio kan vawlei cu fim chan a si kan ti nain, minung fimnak nih a tlinh lo mi Covid-19 zawtnak in kan buai tuk lio a si. A phunphun in, thinphan le lunghrinnak a um lio a si. Cucaah ralrin khun a herh. Mipi le cozah dirti le tanti a herh lio cante a si. A bik in cozah nih mipi caah zei dah kan tuah khawh lai timi biatak tein riantuan a herh lio can a si. Um sawh um a ngah lo can a si.

Tu zan ah CRDP BD meeting kan tuah lio ah, Thantlang lei upa nih a kan chimhmi cu, "Thantlang cu vok an puul tuk i, lungrawk ngai a si. Zeizat set dah a thi cang timi cu an thei kho lo nain, vok 3,000 tluk cu Thantlang khua ah a thi cang men lai tiah an ruah" tiah an ti. Cucu thil pawi taktak a si.

Thantlang hi, vok zuat in a paw a cawmmi tete zong an um. Za ah za in an i cawm lo hmanh ah, chungkhar cawmnak caah vok zuat hi a thahnem tukmi a si. Tu chun ni ah Thantlang ah, vok sum nga man cu Ks. 300,000-400,000 kar a si an ti. Vok a thimi ah hin, thah za deuh lawngte an tuak theu lai tiah ka ruat. Sum 4-6 karlak hi a tam bik an si kho. A cheu cu sum ruk zong an um ve lai. A buaktlak in sum nga ca in tuak u sih law, vok khat ah Ks. 350,000 in tuak ahcun, Ks. 1,050,000,000 (million 1,050) tluk sunghnak a chuak cang tinak a si.

Hi vok puul hi, a tu tiang ahcun Kawlram pumpuluk ah a chuakmi a si lo ti a si. A dang Lairam khuapi dang zong ah a um lo; khua lamnai Hakha zong ah a um lo i Thantlang le a chehvel khuate lawng ah a um ti a si. Khuate kip zong an i ralring taktak ti a si.

Vok hi an zawt ningcang cu hi tin a si. An i thawkka ah an uihnang. Rawl an duh lo. Cun nihnih thum ah an thi. Cun hi vok zawtnak hi, khawika in dah aa thawk i zeitindah a karh timi an thei kho lo. Tho hna in a si hnga maw ti zong a ruatmi an um. Mizoram lei zong a puul lo i Hakha lei zong a pulh lo tikah, zeitindah Thantlang Peng lawng ah a um timi zong an thei kho rih lo. Zei tluk tha in venmi vo zong an thi  ko ti a si caah, zeitin dah vok zawtnak hi a karh ning a si timi zong an thei kho lo.

Tih a nun ngai caah a tu lio ahcun Thantlang ah vok sa ei zong an khap i, vok thah zong an khap ti a si. Vok zong fa raiter duh tik ah kahpia phun cawh lo ah a tha ti zong an ti ti a si. Cu zong cu a ho nih dah a theih timi zong a fiang fawn lo.

Caan tlawmpal chungah Thantlang hrawnghrang ah million 1,050 tluk hrawng sunghnak a chuahpitu vok thihnak hi, a tu lio ah hlathlaitu zong an um lo ti a si. Saram sibawi zong an um lo ti a si. Hihi Kawlram a pawi cemnak cu a si. Hihi Lairam ah a pawi bikmi thil pakhat a si. Caw le rang an thih zong ah a ruang kan thei lo. Vok le ar an thih zong a ruang kan thei lo. A ruang cu cozah nih thiamhngalmi a kan chiah piak lo caah a si ko.

Hi vialte sunghnak a chuahpitu vok pulhnak hi, Chin State cozah ca zong ah sunghnak nganpi a si i, kan cozah zong nih a rannak in hlathlai ding le vok pulh kham khawhnak ding hi, a lam zuam le kawlhawl a herh taktak. Zeicatiah Lairam ah zeidang sipuazi tuah awk a um lo i, vok pakhat thih hmanh hi kan caah sungh tuk a si.

Lairam hi kan cozah nih a kan daithlanh deuh tawn. A tu thil zong hi NLD cozah nih biapi ah ruat hnga dek maw? Hihi Thantlang peng Laimi caah thil dintuai a si lo. NLD cozah zong nih a rannak in mithiam (experts) pawl thlah le hlathlainak tuah ding hrimhrim a phumi thil a si.

Cun vok thisen kha Mandalay ah an kuat tik ah, "vok virus" pakhatkhat ruangah a thihmi a si ti cu an theih nain, zei virus dah a si timi an thei lo ti a si. Hihi USA hna zong ah a rak chuakmi Swine Flu (Vok tohkuai) phun hna a si sual hnga maw? Hi vok tohkuai timi hi, minung ah a kai i, a hnu ah H1N1 tiah min an sakmi phun a rak si ko.

Atu ah hin Tuluk ram ah, Swine Flu timi vawk tohkuai pakhat a chuak i, vok zuatnak inn riantuanmi zong a zawmi an tam ngai cang. Vok zuatnak riantuanmi minung 10 ah pakhat cu an zaw ti a si. Minung in minung ah a kai than sual lai I pulrai (pandemic) ah cang sual lai tiah scientist pawl an thin a phang ngai cang.

Cu vok zawtnak cu 2009 i USA ah a rak chuakmi Swine Flu (H1N1) he aa khat i, a ci tlawmte aa dang. Cucaah a min ah G4 EA H1N1 tiah min an sak. H1N1 nih a thlahmi rungrul ci a si ko. 2016 in a um pah ziahmah i, minung cung ah kai in pulrai hna a tlunter sual lai maw timi an phang ngai. Hi zong hi, minung cungah a kai sual ahcun ramkip ca zong harnak nganpi a chuak kho than ti a si. Cu vok zawtnak cu Thantlang vok zawtnak he aa pehtlaimi rungrul ruang hna a si sual hnga dek maw?

Tuluk ram vok zuatnak inn

Cucaah hi Thantlang vok puul hi a tu khuacaan chiat lio ahcun, zoh sawh ding a si lo. Minung cung zong ah a kai sual ahcun kan miphun caah harnak nganpi a chuahter kho tu a si kho. Cucaah kan cozah nih a rannak in hlathlai ding le khamnak lam zuam a herh.

USA le Kawlram cu epchun awk a thami cu a si lo. Asinain USA ahcun naite ah "Fresh salad" timi an ei caah minung 200 deng a chung a thlet hna timi a si. Cucu a rannak in an hlat i an theih colh ko. Cucaah cu company chuahmi salad cu dawr a phak hnu ah,  rak hlonh dih u" tiah an ti hna. Tazaih pahnih salad cu tons tampi an hlonh. Minung ngandamnak kha biapi tuk ah an chiah caah a si.

USA ah ar, vok le caw zawtnak a chuah tik zongah a rannak in aa thawknak a hram an kawl colh i, satil le mipi khamhnak lam an kawl. Cucu minung nunnak khamhnak ca ding le an ram sipuazi khamhnak ding caah a si.

Kan Chin State cozah zong nih, khua pakhat i vok 3,000 hrawng an thih cangmi hi, an theih lo maw asi hnga? Biapi hlapa ah an chiah lo dah a si hnga? Hihi thil dintuai a si tung lo? Thantlang sipuazi a tlakter khotu thil a si caah, dintuai tuk in ruah ding a si lo. Kan ram cozah zong nih, ramdang cozah riantuan ning le cawlcangh ning zong mah le si tawk tein zoh le cawn ve ding an si. Cu tal mipi caah an tuah lo ah, zei dah cozah nih mipi sipuazi a kan ven piakmi a um?

Lairam hi Kawlram ah a sifak bikmi ramkulh kan si. Kan ram chungah sehzung le riantuannak zung (warehouse) pakhat zong a um lo. Lungfak a si. Ngaihchia a si. 

Cu bantuk ramkulh i kan pawcawmnak hi, tlanglo tuah, leikung, dumhau le satil zuat a si. Mi tam deuh u vok ar zuatmi hnihkhat tein fanu fapa cawm kan si. Chungkhar cawm kan si. Innlo khuar kan si. Fale sianginn kaiter a si. Kan si a fah tuk caah, Laimi chungkhar pakhat caah, arte pakhat thih hmanh hi ngaihchia a rak si. Uico pakhat thih zong sunghnak nganpi a si. Nihin ni ah Thantlang le a pawngkam khuate cheukhat ah vok an puul timi theih tikah, lung a tha lo ngai. 

Hihi minung ngandamnak ca zong ah tih a nun pin ah kan sipuazi a tlakter khotu a si caah, kan cozah zong a rannak in chimh le cozah nih biatak tein a kan ruah piak dingmi a si hnga lo maw?

---------------------------------
Chinchiah

1. China ram vok tohkuai zawtnak kong rel chap duh ahcun hi ka hin rel khawh a si.

 https://www.theguardian.com/world/2020/jun/30/new-swine-flu-with-pandemic-potential-identified-by-china-researchers