Thursday, December 4, 2014

Scotland Independence Hmuh Ding Atlak Maw?

A ra laimi ni (5) ah Scotland ram cu United Kingdom in independence ram si a duh le duh lo mipi nih vote an pek cang lai. Zalawnnak hmuh duhmi nih an tei hna ahcun, United Kingdom an phunghram ning tein independence an hmu lai i, a duhlomi nih an tei hna ahcun, United Kingdom ram ah a um ve rih ko lai. Hriamnam tlaih lo bak le thisen chuak lo bak in independence hmuh khawh dingmi uknak phung (political system) cu a tha kho taktak.

Asiahcun Scotland ram cu teh independence hmuh ding ah aa tlakmi ram asi maw? Lak phu asi maw? An minung, an khuapi, an thilchuak, lamsul, fimcawnnak le an leilung ti bantuk in zoh tuah u sihlaw, kan nih Kawlram chung ramkulh asimi hna, Shan, Kachin le Lai tibantuk hna hi zalawnnak hmuh kan ti tlak ve maw? Hmuh ah kan nung kho ve lai maw timi ruah chih zong ka duhmi asi.



        United Kingdom chung ummi Scotland (a ennak zawn khi asi)

Atuanbia Tawi

Scotland ram cu United Kingdom timi ram chung ummi division 4 lak ah division pakhat asi ve. Division 4 hna cu, England, Northern Ireland, Wales le Scotland hna an si. Great Britain an timi tikulhpi i a chaklei cheu 3 cheu 1 khi Scotland a si. Scotland hi fingtlang a tam; nelrawn a tlawm; khua a sik i vur a tamnak hmun asi. Fintlang an chen caah le kuar a tam. Tivakam ah hmunrawn bitete a um. Tlangsang karlak ah a ummi a dummi tibual dawh tampi an ngei i, vawleicung ah tibual dawh bik ah an chiah hna.

Scotland hi Lami he kan i lo. Zeicatiah "phun" (clan) hi an ngei ve. A tanh zong an rak tanh tuk ve. Nihinni ahcun cu phuntanhnak phun cu a zawr deuh ziahmah ve cang. Phun an tanh tuk ruangah vawleicung ah phun tanh ah minthang pakhat an rak si.

Tam deuh cu sehzung ah rian an tuan. Cucu an miphun tambik an i cawmnak asi ve. A cheu cu cinthlaknak le zuatkhalhnak ah an tuan. Cozah rian tuan zong an tam. Nihin ni ahcun tourism hi an tangka luhnak pakhat asi. Vawleicung ah cathiamnak a sannak bik ram pakhat ah an um.


                            Edinburgh University

Atanglei hna hi Scotland ram kong ah theih awk a herhmi biapi an si hna.

Area: 29,767 sq.mil

Asau le kauh: chaklei in thlanglei meng 274; nichuah in nitlak meng 154

Khualipi: Edinburgh

Aniamsan: Sannak bik Ben Nevis pe 4,406; niamnak bik rilikam cu rili he aa ruang. Fingtlang a tam.Rawn zong tam ngai a um. Fintlang dawh ah minthangmi ram a si.

Milu: 5,254,800 (2012)

Thilchuak: Cinthlaknak chuakmi cu-barley, changvut, satil, satilhnuk, tuu le meheh; Nga- nga sunglawi phunkip tampi a chuak; Eidin-tirawl, hang phunphun, electronic thilri, si-ai, seh phunphun, catlap, thilthan; Leitang thilchuak: meiti le lungmeihol

Miphun: Scottish tiah auh an si. Hi miphun hi kum 1000 khat leng khan, hi ram ah an rak pem. Cu miphun hna lak ahcun, Celts, Scandinavians le Ireland in a rami Celtics miphunteng (tribe) timi pawl an rak si. Cu hna vialte fonh in Scottish tiah auh an si. Hi miphun cio nih hin Scotland nunphung hi an mah le sining cio hawih in an khuhnenh cio.

Holh: Mirang holh le ca an hmang. Minung 80,000 tluk cu Gaelic holh timi hlanlio Celtic miphun holh an hmang rih. Hi miphun hi tlang sannak le Scotland nitlaklei ah an um.

Uknak: United Kingdom cozah uknak ah, house of commons timi ah member 659 chungah Scotland nih 72 an ngeih ve hna. Scotland ram ningpi hi area 32 ah an then i, cu chungah uktu an i thim cio. Unit (area) pakhat cio kha an timmi hna council nih an hruai hna.

Zohnuam: Rome chan lio i sakmi inn tam ngai aum. Castle timi ralkap sakhan lianlian an um i, cucu tourist tampi an lennak le tangka an hmuhnak a si.



                    Tourist tampi lenmi castle 



                           Edinburgh Khualipi


    Vanlawng lianpipi tum khawhnak Edinburgh airport

Scotland's Independence Referendum 2014

Scotland nih hin independence lak ding hi kum tampi le voi tampi an i zuam cang. Tu kum i an i zuammi hi a sang bik le ramkip nih cuanh bikmi asi. Tu kum mipi duhnak vote an lakmi nih hin, Britain le Scotland kum 307 chung ram pakhat i an ummi hi a donghter theu lai tiah mi tampi nih an rak ruah. September 18, 2014 ah mipi vote peknak cu an tuah. Vote an pekmi catlang cu pakhat te lawng asi.

"Should Scotland be an independence country?" timi te lawng asi.

Vote an rel dih tik ah, "No" timi nih 2,001,926 (55.3%) an hmuh i "Yes" timi nih 1,617,989 (44.7%) an hmuh. Scotland mipi 84.6% nih vote an pek. Independece kan duh lo timi hna nih an tei hna caah, Scotland cu atu cu England ah a um chung rih. Hihi a zungzal in a um lai tinak asi lo. Hmailei zongah hi vote peknak hi a chuak kho than lengmangmi asi.


                            Scotland Ram

Catialtu Hmuh Ning

Mirang kan timi hna British hi ram fate an si nain an rak fim tuk. Politics an fim khun. Cucaah tikulh ram fate asinain vawleicung ah ram tambik colony a ngeitu a si. An holh kha vawleicung common language ah a ser kho tu an si. An fim tuk caah an ukmi ram paoh ah hin, "divide and rule" timi policy te hi an hman peng ko. Cuticun an ukmi ram kha an then hna i thazaang der lak in an tuah hna i, cuticun zaang dam tein an uk peng hna.

A fim tuk caah hin ram fate asi nain Spain ram pawng i Gibraltar ram hna zong, Spain ram a rak si ko nain a mah nih an uk i an i lak. Hi ramte zong hi Spain ah maw um nan duh? United Kingdom ah dah timi kha November 7, 2002 ah Referendum an tuahter hna.

Spain ram ah komh a duhmi an sung i, atu tiang Mirang ukmi ram pakhat ah a cang. Tilawng le vanlawng ralkap tampi a chiah hna i, hi ruangah Mirang hi an cah tuknak pakhat zong asi. Hika zong ah Spain a duhmi nih an tei hna lo nak a ruang cu "divide an rule" kha a hman caah asi men lai tiah ruah a si.

Map: Gibraltar (territory of United Kingdom)
        Gibraltar (Ref. www.yahoo.com)

Gibraltar lawng silo in United Kingdom cun meng thawng tam ngai a hlami Falkland Tikulh zong United Kingdom le Argentina an i cuh. Argentina nih ka ram asi a ti. United Kingdom nih kan mahta asi tiah an ti ve. 1982 ah Argentina cozah nih Falkland Tikulh cu an rak kah i, ral zong sau ngaite an rak i tu.

March 10-11, 2013 ah Mirang nih Falkland Tikulh mipi hna cu Mirang kut ah um maw nan duh? Argentina ram kut ah tiah vote an pekter than hna. An halmi hna bia cu hitin asi:-

Do you wish the Falkland Islands to retain their current political status as an Overseas Territory or the United Kingdom? ..............Yes or No

Vote thlatu dihlak 91.94 % nih vote an thlak. Cu chung ah 99.98% nih United Kingdom (UK) ah um kan duh ko "Yes" an ti. Vote (3) lawng nih "No" an ti.

Cuticun Falkland Tikulh zong cu lam hlat tuk ah  aum nain an mah nih nihin ni tiang an uk peng rih ko.


            Argentina le Falkland Tikulh Map


Cucaah Scotland nih zalawnnak hmuh duh le duh lo an vote tikah, independence lak a duhlomi nih an tei tik hna ah, khuaruahhar tuk ding asi lo. Zeicatiah Scotland cu a naite. Mirang politics thiamthiam, mifim cathiam, mirum le hlasak thiam minthang tiang in an kal i, bia an chim khawh tuk tikah, an teinak hna asi ko. Abikin Mirang an politician pawl nih Gibraltar le Falkland Tikulh bantuk in naingaizi in "divide an rule" policy an hman caah asi hrimhrim lai tiah ka ruah. Cucaah Scotland zong independence a hmuh lonak asi.

A ngaingai tiah cun Scotland cu Mirang he an i lo lo. An nunphung, an sining le an tuanbia aa dang tuk. An ram zong fingtlang tam hmanh sehlaw, rili kaupi an ngei. An khua le an sipuazi a fekfuan cangmi an si. Ram pakhat nih a herhmi vialte-Lamsul, vanlawngtual, tilawng dinhnak, tlanglawng lam le motor lam- tling tein an ngei. Lam cawh hau a um ti lo ti tluk a si. Sianginn le sizung a tlamtling dih cang. University sianginn lianlian an ngei. An caah mah te uk a harnak ding a um tuk ti lo. Independence an lakka kum 2,3 cu an har pah lai nian, tih tuk ding a rak um lo. Cucaah SCOTLAND CU INDEPENDENCE hmu ding ah aa tlak bakmi a si. A sining a tling tuk.


                       Tourist tampi lennak Edinburgh  

Scotland hi an rum ngai caah, independence hmu sehlaw an mah te in i uk ahcun, an caah a tha deuh tuk ding asi. Nihin ni ahcun London kuttang peng ah an um. London lei in zeipaoh an tawlrel hna tikah an thancho hnga ding tluk in, an thangcho kho ding an si lo. An nunphung, holh, biahla, sipuazi, politics le tangka tibantuk zongah England nih a khuhnenh peng hna lai, chan tam a rauh tik ahcun Mirang ah an i chuah viar te ko lai ti khi ruah khawh a si.

Cun Scotland nih independence lak an duh lo mi hi, Kawlram tibantuk tlangcungmi kan caah tuanbia chia pakhat asi. Hihi Kawl cozah nih chirhchan ah aa hman lai i, tlangcungmi nih independence lak hi a tha lo timi aa tlaih lai timi phan a um. Kawlram hna cu independene lak nan duh maw ti um sehlaw, Kawlram kut cun a rannak in chuah ding in "Yes" ti ding asi ko!

Scotland zong hi an tuanbia le sining a loh dih hnu ahcun, an i ngaichih zong ah ngaihchih awk a um te lai lo. Hmailei ahcun ngaihchih caan a um te kho men ko!!!!




Chinchiah

1. Map hi bing.com map an si.
2. www.wikepedia.com










Tourism: A Thatnak le Tihnunnak

Tourism hi ramkip cozah nih tangka tambik an hmuhnak rian pakhat asi. Cucaah, ministry (vuanci zung) pakhat tangah an chiah tawn. Abikin rilikam le rilipi chung ummi tikulh ram fatete hna caah, tangkalut tambiknak an hmuhnak le mi tampi an pawcawmnak a si.

Ram thangcho chia timi USA, Japan, Singapore le Europe ram hna zong hi, vawleicungah tourist tambik an kalnak hmun an si i, London le New York tibantuk hna hi, vawleicung ah tourist tambik tlawnmi khua a si. Vawlei ramkip dirhmun zoh tikah, tourism hi cozah le private nih an tlaih hna i, agency tampi nih tangka tampi an hmuhnak asi.

Tourism hi pumpak le company thanchonak caah a lar chin lengmang i, a thangcho chin lengmangmi sipuazi rian pakhat asi. Asia ram zongah hi tourism hi akarh chin lengmang. Vawleicung ah khual nih tambik tlawnmi khua (10) an thim tik hna ah 7 hi Asia ah an um. Khua pakhat nih hin khualtlung hi million tampi kumkhat ah a cohlan khawhmi hna ruah tikah, khua pakhat cozah hi an thawng taktak timi hmuh khawh a si. 2014 chungah tambik nih tlawnmi khua 10 hna cu atanglei bantuk an si.

1. London               18.70  million
2. Bangkok             16.42  million
3. Paris                   15.57  million
4. Singapore           12.47  million
5. Dubai                  11.95  million
6. New York            11.81 million
7. Istanbul               11.60 million
8. Kuala Lumpur     10.84 million
9. Hong Kong           8.84  million
10. Seoul                  8.63  million

                
                                Tourist tambik tlawnmi London Khua

Tourism nih sipuazi a thatter lawng siloin lam pehtlaihnak, hotel, vanlawngtual, tilawng dihnak, fim cawnnak, biaknak, ngandamnak, politics le zatlangnun (social) ca tiang in thatnak tampi a chuahpi. Nihinni ahcun, "eco-tourism" timi "saram le thingkung ramkung zoh duh i khualtlawng" hi an tam ngaingai cang i, cu thil nih ram cheukhat cu tangka tampi a hmuhter hna. Africa i Kenya, Tanzania, Congo, Zaire tibantuk ram hna hi, "ecotourism" in tangka tam taktak an hmuh.

Kan Kawlram zong, Ne Win cozah chan ah, innka kharkhumh policy a hman caah, ramdang khualtlawng kan rak ngei tuk lo. Yangon le Mandalay tibantuk hmunpi ah khua can tete ah tourist tlawmte an ra i, cu lawng cu an rak si. Sau cam an duh zongah, visa tawi tuk lawng an rak pek hna caah sau an cam kho lo. Duhnak paoh zong an tlawng kho lo. Nitlaklei Monywa khua tiang, Manaday a thlanglei vialte, Nichuahlei ah Inlay Tibual tiang lawng an rak kal kho. Tlawn khawhnak area zong a rak bi tuk i, sau caam zong a rak phu lo.

                    Tourist tambik kalnak Pagan khuahlun
1988 ralkap cozah a kai hnu in ramdang tangka an herh pin ah, ramdang nih ralkap cozah an theihhngalh kha thiltha in an ruah caah, tourism hi duhsah tein an on. 1996 le bang cu "Kaba-hleh Khayi-the-mya hnit" (Visit Myanmar Year) tiah ramkip ah an aupi. Naingaizi a that lo caah an ruah ning tluk in ramdangmi an rak ra lo. Tourist ratnak ca ding ah visa zong sau deuh an rak pek hna. Kal khawhnak hmunhma nuam zong a thar an ser chap hna. Chawngtha Beach le adang beach tha le hotel thatha zong an sak hna.
Ram aa thlen caah le innka kau deuh in aa on caah, ramdangmi khualtlawng zong a rak lutmi an karh chin lengmang ve. Thiha Ko Ko nih, Mizzima News, Novembe 1, 2014 ah tourism in tangka an hmuhmi kong hitin an tial.
Kawlram tourist a rak tlawngmi hi a liamcia kum 10 chung zoh tikah a let nga in an karh. 2014 ahcun million $905 kan hmuh tiah Ministry of Hotels and Tourism nih an ti. 2004 ahcun $171 million lawng an hmuh. 2011 i Pre. Thein Sein nih innka kau deuh a awn hnu in, ramdang khualtlawng an karh i cu kum ah $300 million an rak hmuh. 
Khualtlawngmi hi 2004 ahcun 500,000 lawng an rak si. 2014 ahcun January in October tiang 2.4 million an si cang. Kum dih ahcun 3,000,000 an phan lai tiah an ruah. 2015 ahcun tourist 5,000,000 an ra lai tiah an ruahchung.
Khualtlang an karh bantuk in hotel zong a karh ve. 2004 ahcun hotel 787 a um i khan 28,000 a rak um. 2014 ahcun hotel 1,076 a um i khan 42,000 a um.


    Tourist caah sakmi Mandalay Hill Resort Hotel (Mandalay)

Hi bantuk in Kawlram cozah zong nih tourism hi a hlawk i ramdang tangka tampi hmuhnak asi kha atu an van fiang chin lengmang. Cucaah U Tin Shwe, Minister of Hotels and Tourism, nih October 1, 2014 ah Lower House ah 2016 cu "Visit Myanmar Year 2016" ah kan tuah than lai tiah a ti. Kawlram tourist tam deuhpi ratter an duh hna caah asi. Cu tik ahcun, tourist zong million 6 leng an ra te kho men. Vanlawngtual, hotel le lamsul zong tampi a thang te lai. Cu hlan ah tourist an kal tuk lonak ramkulh hna zong ah tourist kalnak onh te hna sehlaw theih lo asi. 
Ramdang khualtlawngmi an karh bantuk in, Kawlram tangkalut zong a karh ve. Thanchonak le thiltha tampi a um. Zeithil paoh hi thatnak le chiatnak an rah chih theu tawn i, tourism zong nih hin chiatnak le thatnak a ratpi chih ve. Cucaah Kawlram cozah le ramkulh cozah hna nih, a cuaithlai thiam ngaingai a herh. A thatnak a um bantuk in, khatleiah a chiatnak  le tihnunnak tampi a um ve caah, innka kau tuk onh tik ah hin ralrin a herhmi tampi aum.

Tourism nih hin thatnak zong tampi a chuahpi. Ramdang tangka tampi a lut. Ramchung ah rian zong a karh. Pumpak in cozha thanchonak tiang a chuahpi khawh.


                              Star Sedona Hotel (Yangon)
                   
Chiatnakcu mitha khualtlawngmi an um bantuk in, misual khualtlawngmi an um ve. Cu lak ah a chiakha bikmi cu, "nu le pa sualnak" lei i nuamh a cengmi pawl "sex tourist" pawl hi, a pawi cemmi asi. Tourism nih hin "sex tourism" hi aa ratpi chih. Hihi hrial khawh asi lo. Cu nih cun "nu le pa sualnak movie le porno movie" te hna zong in sipuazi kawlnak a ratp chih than. Cuticun nu tampi nunnak hi rawhralnak ah an phan hna. Nu zong tamtuk an tlau i an zuar hna. Cucaah tourism nih hin "minung sipuazi ca i zuarnak" (human trafficking) a chuahpi than. Hihi UNO hmanh nih zeitindah kan doh lai tiah an i buaipimi thil pakhat asi cang.

Kawlram ah tourism in tangka tampi a karh tikah lunglawmh awk asi nain, sex tourists nih Kawlram ah zawtnak le damlonak tampi a karhter khawh. Nungakchia fim cawng lio mi hna nunnak tampi a hrawh khawh. Mithahnak le lainawnnak zong akarh ter khawh. Cun ramchungah zatlang nun tampi a rawk kho. Ritnak sii tonghthamnak, zuu, night club le ramdangmi he i thitlaknak te hna a karh kho ve.

    Nuamhnak kawltu hna phanh duh bikmi Bangkok Khua (bing.com)

Kawlram he innpa ram asimi Thailand hi, tourist tampi an ratnak ram pakhat asi. 2013 ah London khua cu tourist tambik nih an tlawn tawnmi khua a sinak in Bangkok nih a voikhatnak bik a tei i, cu kum i Bangkok a rak tlawngmi ramdang khual cu 15.98 million an si. Bangkok khua lawng nih, tourism in tangka $14.4 billion an hmuh. Kawlram nih 2014 i a hmuhmi dihlak i alet 14 renglo Bangkok khua lawng nih a hmuh.

2014 ahcun Thailand ram i ramkongkau buainak ruang ah ramdang khualtlawng 11% tluk an zor i, an i tinhning tluk in an phan lo niain vawleicungah khual tambik nih tlawnmi khua a pahnihnak asi thiamthiam. 2014 a dih tikah khual 16.14 million an phan lai tiah an ruahdamh. Cutluk in Thailand hi tourist an tam. Cu hna lak ah mi tha tampi an um bantuk in, misual le nuamh cen ah khual tlawng zong million in an rak um ve.


        Bangkok khua i ngaknu no tete mileng a hngakmi (bing.com)

Thailand nih tourist khualtlawngmi hna sin in tangka tampi a hmuh i thatnak tampi a co bantuk in, an ram ah hlawhhlannak tampi a chuahter. A pawimi cu kum tling lo ngakchia hlawhhlannak a tammi le sal bantuk in nu tampi an hrenmi hna in tangka an hmuhmi hi a si. Kawlram in Kawl, Karen, Mon, Kaya le tlangcungmi nu tampi Thailand ah an i zuar. Hihi an mah duh ruang theng ah si lo in, chungkhar sifah ruang le ram sifah ruang ah a rak si. Pawcawmnak a har tikah, a fawinak in tangka tampi hmuhnak kha nu nih an kawl tik ah hlawhhlannak a chuak. 


       Cambodia ah nu tampi cu hitin bar ah mileng an bawmh

Kum tlinglo hlawhhlannak hi vawleicung ramkip ah abuai cang i, India, Thailand, Cambodia, Costa Rica, Columbia, Brazil, Dominican Republic, Mexico, Bangladesh le Philippines ram tibantuk hna ah a zual ngaingai. UNO le human rights group pawl zong nih an doh taktak nain an khap kho taktak lo. Hi thil vialte hi tourism nih a chuahpi chihmi chiatnak an si.

Kawlram zong ah cak ngai in tourism a karh tik ah, Thailand, Philippines le Cambodia bantuk in sex tourism a karh sual lai ti phan a um ngai. Cozah nih hi tluk an khap nain Yangon le Mandalay ahcun Thailand bantuk in bar, Karaoke, nigh club le massage parlor (hmehnak khan) tampi an um cang. Kawlram zong innpa ram asimi Thailand le Cambodia bantuk ah aa chuah sual te lai maw ti phan a um ngaingai.


             Taksa nuamhnak ruah ah khualtlawngmi (Bangkok)

Thailand cu nihin ni ah an i veng kho ti lo. Zatlang nun a rawh tukmi nih innchungkhar nunnak ah chiatnak a chuahpi taktak cang. Cu lawng silo in damh khawhlomi zawtnak phunphun zong Thailand ah a karh. Cucu hngar ding an si lo.  
Kawlram cozah zong Thailand tluk in aa samh lo hmanh ah, democracy in kan kal tik ahcun a tlawm le tam aa samh hrimhrim lai. Thailand bantuk in tayawin te in cozah nih hlawhhlannak (prostitution) nawl a pek hna lo zong ah, tourism ruangah a thli hlawhhlannak a karh hrimhrim lai. Chimhau lo asi. Nihin ni ah Mandalay le Rangoon tibantuk khuapi ah night club le nu aa zuarmi an tam tuk cang. Hmehnak (massage parlor) karaoke le hotel cheukhat riantuanmi cu, an i zuar colh ti a si. Asia ah Japan pa pawl hi, sex tourism tambik a tuahmi an si i, Kawlram zong an rak tlawng duh ngai i, buainak zong a um pah cang tiah Kawlram kong theimi hna nih an ti.


                Yangon zong ah hi bantuk Night Club a tampi cang
Nihin ni ah Thailand cu tourist tambik an kalnak ram a si. Hlawhhlang zong an tam cemnak ram asi ve. Mirang, Russia, Tuluk, Minak, Kawl le Asia tiang in miphun kip hlawhhlang an umnak ram asi. Ramdang in college siangngakchia tampi cu, sianginn khar karlak ah an tuition ca hmuhnak ding caah Thailand ah an rak i zuar an ti. Nichuahlei Europe ram ngaknu hi tam tuk tourist in Thailand an phan i, a tampi cu college siangngakchia an si ti a si.
Sex tourism pawl hi, business pungsan in ramkip ah an kal. Philippines zong ah Swedish mi, Australia mi, Ameican le ramdangmi an tlaihmi hna tampi an um cang. Cucu zohchunh ding pakhat lawng asi. Ramkip ah sex tourism business hi a karh cuahmah. kawlram zongah Yangon le Mandalay tibantuk khuapi ahcun a thli tein a kal cuahmahmi business an si ve ko cang ti asi.


                              Yangon khua

Minung nih tangka duh tuknak a karh tik ahcun, biaknak le Pathian tihzahnak timi a um ti lo. Nunphung upatnak le ningzahnak a um ti lo. Tangka nih zeipaoh a hruai uk dih. Philippines ram zong Krihfa ram asi ko nain, hlawhhlannak in a luat kho ti lo. Thailand cu Buddhist ram asi ko nain a zual cem asi. Kawlram zong a luat hlei lai lo. Europe ram zong an Krihfa sinak nih hlawhhlannak a tei kho ti lo. Thailand ram cozah zong nih an ram ah hlawhhlan donghter ding tiah a ti i USA zong nih a bawmh ngai ko nain an nunphung ah a tla cang i zeitihmanh in an ti kho ti lo. An freedom nih a hloh cang hna!
Tourism a sannak ahcun, minung taksa hi business caah hman asi. Tahchunhnak ah, American business pa pakhat Arthur Benjamin timi zong Philippines ram nitlaklei Subic Bay timi rilikam ah, Crow Bar timi a va ser. Cuka cu ramdang tourist upapa an ratnak hmun a si. An sifahnak kha caantha ah lak in, tleirawl nu tete (kum 18 kuakap le kum tling lo tete) hlawhhlanter hna. Zankhat ah Philippines tangka Pesos 1,500 ($35 tluk) in hlan khawh an si. Ramdang tourist upapa an ra i, ngaknu no tete cu an hlan hna. Cupa zong u ABC Dateline nih interview an tuah i, ahnu ah FBI nih an va tlaih
Tourist aa onnak ram, Japan, Philippines, Thailand, Netherlands, Costa Rica, India le nichuahlei Europe ram hna hi nulepa sualnak tuah ruah bak ah tourist kalmi an tam taktak. Sifahnak a zual tikah minung nih an taksa zuar kha pawi an ti ti lo. Cu thil nih zatlang nun a hrawh thluahmah i, chiatnak tampi a chuak.
                     Tourist tampi an rat te nak ding Hakha khualipi
Kawlram zong aa ong ve cang. Hi pin cu tourist an tam chin lengmang lai. A rauh hlan ah, tourist phak ballonak tlangcung ramkulh zong an phan lai. Lairam zong ah tourist an ra pah ziahmah ve cang lai. Victoria Tlang, Kennedy Tlang, Rih Tibual, Zinghmuh Tlang, Hakha, Falam le Tiddim timi tlawn hna zong tourist nih an rak zoh ve te lai.

Ramkulh dang bantuk in, zohnuam kan ngeih lo zongah, thil tampi ruangah ramdangmi an ra len ve te lai. Laitlang ah hotel thatha an um lai. Bus line thatha a um lai. Minung kan karh lai i nuamhnak hmunhma zong an karh lai. Tourism in tangka lut zong a karh lai. Lairam cozah le Laimi nih thatnak tampi kan hmuh te lai.

Asinain tourism nih a chuahpimi sex tourism zong a van ratpi chih ve lai i, Lainu hna caah rawhralnak tampi a chuak te kho men. Nihin ni hmanh ah, Kawlmi tam ngai Laitlang ah lamcawh ah an kai i, Lainu tam ngai an thit cang hna. Hmailei ahcun Hakha khua te hna ah night club phun zong um te sehlaw theih lo asi. Tourism a karh tik ahcun, ramdang pa an ra lai i phaisa in rian an tuan lai. Ramdang pa he aa thila zong kan tam te lai i, zatlang nun a rawknak tampi a um te lai. Cucu Laimi nih ahlan tein ruahchung aherh. 
Lairam cozah zong nih tourism in tangka hmuh kan herh. Asinain zeitindah kan i runvel lai timi cu ruah le timhlamhnak ngeih chung a herh. Rihma ngei tein tourism tuah ding a biapi. Cu silo in tangka hmuhnak le tangka luhnak lawng biapi ah kan chiah i, kan Krihfa sinak, Lairam zatlang nun le nunphung kha kan zoh chih peng lo asi ahcun, tourism nih Lairam caah harnak tampi a chuahpi khawh ve. 

Zohchunhmi Ca Hna
1. ABC Night Line News. http://abcnews.go.com/International/americans-targeted-allegedly-running-underage-prostitution-philippines/story?id=18582802
2. Mizzima News, December 1, 2014  http://www.mizzima.com/business/economy/item/15387-myanmar-tourism-to-earn-us-900-million-in-2014

3. "Visit Myanmar Year 2016." http://www.irrawaddy.org/business/govt-plans-visit-myanmar-year-2016-minister-says.html

4. "The world most visited cities might surprise you." https://www.yahoo.com/travel/the-most-visited-cities-in-the-world-might-surprise-you-91954242582.html





Tuesday, December 2, 2014

Khuahhmung Thei le Ngandamnak

Lairam ah amah kokek tein a keu i, a thaw ngaimi le a tam ngaimi thei pakhat cu "khuahmung" hi asi. Khuahmug ti tikah, hling a ngeimi phun khi chim duhmi asi. Khuahhmung hi phun tampi a um i, Lairam ah kan ei bikmi cu phun (2) lawng asi. (a) Khuahmungnu timi a thei a engmi (b) Khuahhmungpa timi thei nak; (c) Vaikhuahmung (pusa-pin); (d) Chiachuhling hna an si. Chiachuhling cu kan ei tuk lem lo.

Laimi cu hlathlainak tuah kan hman lo cah, hi thei pawl hi zei bantuk caah dah an that i, zeitluk thei sunglawi dah an si timi hi Laimi nih cun kan rak ruahphakmi asi lo. Awr duh bia le ei duh ruang lawng ah kan eimi hna an si.

America ram cu ramkip in thei a ra i, thei phun a tling tuk. Khuahmung phun thei hi, tam ngai a um. Khuahmung phun paoh cu, Mirang nih "berry" an ti. Cu berry phung ahcun abiapi bik in hi thei hna hi an i tel;-(a) strawberry; (b) blueberry; (c) mulberry; (d) raspberry; (e) Serviceberry; (f) blackberry ti in phun tam tuk a um i, hi ka tialmi hna hi hi a lar bik an si. A thei in an zuar hna. A car in siseh, ahang in siseh, a dip in siseh tampi an zuar hna. Sipuazi caah an cin hna caah, rumnak ah i chuahnak thei an si.

Lairam zong ah a cheukhat cu a tha tuk ding an si caah, Laimi mifim mi hna nih Lairam ah a um lomi berry hi cin le Lairam ah a umciami ramdang i khuahmung pawl hi sipuazi caah cin le zuar khawh ding hi zuam a herh ve cang. America zong nih sipuazi caah an tuahmi cu kan nih Laimi zong nih tuah khawh ve ding kha zuam ding asi. Sipuazi ca lawng silo in minung ngandamnak le vitamin ca hrimrhim ah cin le ei ding an si ve cang.



                  Khuahhmung aphunphun ansi

Lairam ah khuahhmung pawl hi sipuazi in kan hmang kho rih hna lo. America le ramdang ahcun hi vialte hi sipuazi ca in an cinmi hna ansi. Khuahhmungnu, khuahmungpa hna he aa lomi thei hi an um ve i, an man a fah tuk caah kan ei kho hna lo. Blackberry hi chiachuhling he aa lo cem.

blackberry bush
                Blackberry (Ref; Arbor Day Foundation)



                Strawberry thei

Strawberry hi thei lakah a lar bik pawl a si. A man zong a fak ngai. A tlai le zohkhenh a har ngaimi thei a si caah a man a fahnak zong asi.


               Mulberry thei

USA hi vaikhuahhmung (mulberry) zong a tlai duh taktak. Ahang in an zuar. Sipuazi cah an cinmi asi.


                Raspberry


                                     Blueberry

Blueberry hi  a man a fah tuk caah kan ei kho setsai lo. Hi thei hi Lairam ah a tha kho ngai dingmi thei pakhat a si.

Khuahmung Thei le Ngandamnak

Khuahmung thei (barries) hi phun tampi a um. An dawng tein "phytonutrients le ellagic acid" timi dat an i tel dih. Cu dat hna cu, "hma bomi" a thang lo in a khamtu a si. An hlathlai deuh lengmang tikah, Khuahhmung thei hna hi, zawtnak le cancer a doh khotu thei a si timi kha tam deuhdeuh an hmuh chin lengmang. Lung zawtnak (heart disease), lungloh (memory loss) le cancer hna hi a kham hna ti a si.

Khuahhmung thei nih, taksa chung ah "enzymes dat" a karhter. Cu enzymes dat cu, minung taksa i cancer a chuahter khotu thilri (substances) kha a hrawh hna i, cancer hma bo kha a zawrter khawh. Khuahhmung thei lak zong ah hin, strawberries le black berries hna hi rilpi cancer doh ah a cak cemmi an si.

Khuahmung thei phunphun (raspberries, blackberries, blueberries le cranberries) hna nih an zapi tein cancer a doh khotu dat "antioxidant dat" tampi an ngeih cio i, cucu taksa chung i cancer ruangah a phingmi a zawrtertu dat a si.

Khuahhmung thei einak nih,  cuap caner (lung cancer), pawpi cancer, ka cancer, hrawmhrok cancer phunphai ngeih dingmi kha, ngeihnak ding a lam a tlawmter deuh ti a si. Hihi World Cancer Research Fund le the American Institute for Cancer Research nih hniksaknak tam tuk an tuah hnu ah, an theihmi a si.

A thawt le a thaw fawn. Cancer doh khotu dat tampi a ngeimi asi caah rawl na ei tik paoh ah hi thei ei va zuam. Asiloah a hang din va zuam.

Zohchunhmi Ca
1. Hmanthlak pawl hi, www.bing.com in lakmi an si.
2.

Monday, December 1, 2014

Paleng le Ngandamnak

Paleng hi phun tampi a um. Lairam hmanh ah khin, paleng phun a tam tuk. Paleng, pafang, patlung tiin kan then hna nain, paleng phun viar an si. Paleng timi ah, uipathin, palengrang, pachia, pasi, sawngpahna tiin rel khawh lo ding ngacha in paleng phun hi a tam. 

Miphun dang nih cun paleng kip hi an ei ko hna nain, Laimi nih cun kan tih caah tlawmte lawng kan ei ngam hna. Lairam paleng tampi cu ei awk tha mi an si ko lai. Kan ngamh lo caah asi tiah ka ruah. Kan ram ah sii lei thiammi hna, thingram kong theimi le mifim deuhmi hna nih tha tein hlathlai i, kan ram paleng phun a thatnak theih le tam deuh kan ei dingmi hi a herh ngaingai.

Paleng hi khuaruahhar thil pakhat a rak si. Zeicatiah paleng phun a tam deuh ah hin, cancer doh khotu dat "antioxidant dat" tampi a um tiah hlathlaitu (researcher) hna nih an ti.

Paleng phun tampi lak ah, atanglei paleng phun (6) hi cancer a doh kho bikmi paleng an si tiah an zumh. Hi paleng pawl hi Tuluk miphun zawt thlawpnak le Japan tibantuk Asia ram tampi ah zawt thlawpnak ah an rak hman tawnmi an an si. Nihin ni ah paleng aphunphun hi, sii le eidin cah an cin hna i, rumnak tling taktak cimmi thilri pakhat asi.

                 
1. Ganoderma Reishi Papeng 
Zungzal nunnak paleng tiah min an sak. Minung nunnak a sautertu asi tiah an zumh. Pangpar bantuk in aa dawhmi paleng a si. Tuluk miphun nih hlanlio le atu chan cancer thlawpnak ah an hman. Thawnnak, damnak le nun saunak asi tiah an zumh. Antioxidant a tamter khotu eidin asi caah, zawtnak dohtu (immune system) cahtertu asi an ti. Chemotherapy in cancer an thlawp tik hna ah, sii nih taksa a rawk dingmi a zawrter. Luak luak le kal rawknak te hna a zawrter deuh.


   Ganoderma Reishi paleng

2. Shitake (Lentinula edodes)
Mirang nih, Black Forest Tree Mushroom an ti. Vawleicung minthang bik mi paleng asi. Tukuk nih Xiang Gu (Rimhmui paleng) an ti. A rim a hmui i a thaw. Asian miphun rawl tampi ah aa tel. A thawmi le ngandamnak paleng tiah an ti. Shitake i a ummi dat "glucan" timi AHCC (Active Hexose Correlated) timi dat cu Japan ram i cancer phunkhat thlawpnak ah an hman taktakmi sii a si. Zawtnak dohtu (immune system) thisen cahtertu ah an hman. Shitake chung ummi dat "lentinan" cu cancer a phingmi dohnak le thisen chung i cancer dohnak caah an hman. Lentinan dat hi, cancer ruang in a zawmi tam deuh a damter khotu sii a si; minung nunnak a nuamhter deuh i cancer zawtnak thing chuah thannak caah khamtu asi tiah an zumh.


                       Shiitate paleng 

3. Koriolus Versicolor (Trametes versicolor)

Mirang nih Turkey Tail Mushroom tiah an ti. Vawleicungah hlathlaitu hna nih tambik a kong an hlathlaimi paleng asi. Cancer bomi a zawrtertu le zawtnak dohtu thisen a thawntertu (immune stimulating) thil pakhat asi an ti. Tuluk ram zawt thlawpnak ah tampi an hman. Chemotherapy in cancer thlawp tikah sii kha a cahter deuh i, mei in cancer em tik ah mei emnak nih taksa caah chuahtermi chiatnak a zawrter deuh ti asi.


         Koriolus Versicolor paleng


4. Cordyceps sinensis
Cordyceps paleng nih hin, cancer a dohtu thil hna,T-cells timi le kikek tein zawtnak a dohtu cells (Natural Killer Cells) kha a karhter. Cuticun thi-rang kha a kaiter i, taksa ah zawtnak rungrul luh lo ding in a kham. Cancer bo zong a zawrter khawh. Cun chemotherapy in an i thlawp tikah sii ruang ah minung taksa a rawk dingmi zong tampi a zorter. Tuluk cancer dohnak sii lak ah cancer ngawrmi hna thlawpnak ah an hman.


     Cordyceps sinensis paleng

5. Maitake Grifola frondosa
Mirang nih cloud mushroom an ti. Japan le Tuluk miphun hna nih zawtnak dohtu thisen (immune system) cahternak caah an hmanmi paleng asi. Japan ram ah an ei cemmi paleng asi. Zawtnak rungrul a tei khomi paleng asi. Caan saupi a dam kho ti lo mi hna, an zawtnak thisen a cah thannak hnga caah an thlawpnak hna sii asi. COX-2 timi cancer a chuahter khotu enzymes dat le taksa ningcang lo in umtertu hi zong hi, a kham khawh tiah an ruah. Cancer a lawn mi zong a khamtu asi tiah an ruah.


                       Maitake Paleng phunkhat

6. Chaga Inonotus obliguus 
Black tree fungus tiah Mirang nih an ti. Hi papeng hi Russia le Nichuahlei Europe ram pawl nih cancer thlawpnak ah an hmanmi paleng asi. Hlathlaitu pawl nih hi paleng ah hin cancer damnak a chuahter khotu dat tampi a um tiah an ti. Tuaktantu nih an hmuhmi cu, chaga ah hin "betulin" (betulinic acid chuahtertu) an hmuh. Betulin nih cun, cancer a chuahtertu topoisomerase emzymes dat hi a kham khawh ti a si. Tuaktantu hna nih an hmuhmi cu, Betulinic acid nih hin, cancer aphunphun, vun, nau-inn, lu, hngawng cancer hna a chuahlonakding in a kham.

    
          Chaga paleng


Zawtnak Dangdang Damnak

Shitake le Maitake paleng ah hin, Vitamin C, B le calcium le adang dat tampi an um. Paleng lakah "shiitake mushrooms" hi,  immune system a thawntertu asi caah, cancer aa ser cang i a thang cuahmahmi cancer dohtu caah le AIDS dohnak caah an hman bikmi minthang mi asi.

Cupinah, hi acunglei paleng phun (2) hna hi minung taksa chung i thau dat (cholesterol) a tumter khotu an si caah, lung zawtnak a khamtu an si. Hi paleng nih hin, "interferon" timi "proteins tampi" a chuahter i, cu nih cun taksa chung ummi zawtnak rungrul (infections) pawl an karh lo nak ding in a kham. Cun aa cawhmi dat (compound) dang tampi aa tel caah minung ngandamnak caah a thahnem taktakmi an si. "Eritadenine" timi dat zong a um i, minung thisen chungah thau dat tamtuk a luh lonak ding caah, thau kalnak lam a phih i, cholesterol a zawrter rih.

Penicillin Sernak
Penicillin a rak um hlan ah hin, minung hi zawtnak in tam tuk an rak thi. Thil fatete kha thil nganpipi ah an i chuah. Taksa chung ummi rungrul kha thahnak a rak um lo caah, minung thih caan pha lo in a thimi an rak tam tuk.

1928 ah Sir Alexander Fleming nih ruahlo piin paleng phunkhat (mold) timi abuarmi in penicillin a hmuh. Nikhat cu datkhuaikhan i an thilri chiahnak kheng ah, a keumi paleng fatete a hmuh hna. Cu kheng cungah cun rungrul (bacteria) tete an um. Cu bacteria cu a keumi paleng (mold) a buarmi tete nih an thihter hna kha a hmuh. Cuticun cu paleng te cun bacteria thahnak sii ah minthang bik le a tha bik "penicillin" a chuahnak cu a si.


         Alexander Fleming sisernak khan i a thut lio (Ref. bing.com)

Asinain, Fleming nih hin paleng in sii chuahnak taktak hi, hmantlak in a rak chuah kho lo. 1930 kum hnu in Mirang hlathlaitu Howard Florey le Ernst Chain nih paleng in penicillin si tlawmte chuah khawhnak ding hi an rak serchuah khawh. 1941 ah a thisen ah zawtnak hrik a lutmi Mirang ram palik bawi pakhat hi penicillin in an rak thlawp hmasat. Cucu minung hawihlan bik pawl i an rak thlawp hi asi.

Fimnak a sang chin lengmang i, sii an serning zong a sang chin lengmang. Nihin ni ahcun eimi, chunhmi le thihmi penicillin ti in a phunphun in a chuak cang. Zawtnak a phunphun te thlawpnak penicillin zong nihin ni ahcun tampi an chuak cang hna. Cuticun minung nunnak tampi khamh an rak si. Cu khamhnak cu paleng in aa thawkmi sii ruang ah a si.  

Paleng hi a car in siseh, ahring in siseh na ei khawh. Ahram in a par tiang ei ding asi. Paleng in sermi sii zong ei ding aum. Paleng cu hmunhma na ngeih ahcun nangmah te zong in na cin khawh.


Zohchuhmi Ca

1. http://osteoarthritis.about.com/od/osteoarthritismedications/a/cyclooxygenase.htm
2. "Penicillin," World Book 2000.
3. www.bing.com
4. Six Cancer Fighting Medicinal Mushrooms by Dr. Nalini Chilkov http://www.huffingtonpost.com/nalini-chilkov/cancer-foods_b_1192207.html

Cancer A Tei Kho Bikmi Eidin Phun (10)

                                    Green Tea

2. Omega-3 Fatty Acids

Ngasa hi zarh chiar tein ei ding asi. A ruang na thei maw? Ngasa ah ah hin minung caah a tha taktakmi dat Omega-3 Fatty acids timi a um (Omega-3 sii cu, "flax-seed thauhang, hemp theimu thauhang le nga thauhang in an sermi a si). Omega-3 nih hin, cancer phun a phingmi a zawrter pinah, minung taksa chungah cancer cell um kho lo ding in a tuah. Vitamin D zong hi cancer a tei kho bikmi vitamin phunkhat ah an chiah. Vitamin D le Nga thauhang (fish oil) hi vitamin ah an serchih tawn hna i, dinti khawh an si.

Nga thauhang (fish oil) ah an hmuhmi DHA (docosahexanoic acid) hi Omega-3 Fatty acids bantuk asi i, cu nih cun cancer hmaphingmi a zawrter pinah, chemotherapy sii in cancer an thlawp tikah, sii kha a cahter deuh. Chemotherapy nih taksa caah chiatnak a chuahtermi a tlawmter deuh fawn.

DHA hi thluak zongah tampi an hmuh. Thluaklei hi punghman tein a um khawhnak ca ding ah, DHA hi a biapi taktak. DHA nih hin, "thirang cell (white blood cell) tamtuk aa bumi a zawrter. Cun minung "thluak buainak (oxidative stress) le phinso (inflammation) phunkip" hna hi cancer tumor a chuahter khotu an si ve tiah an ruah i, cu thil vialte cu DHA nih a tei khawh.

Photo credit: bigstock
                  Omega-3 Fatty Acid a chuahtertu eidin pawl


          Flax ramkung                                                                       Flax seed oil vitamin sii                                



      
                  Hemp ramkung pawl                                                Hemp seed oil vitamin
(Acunglei Omega-3 Fatty Acid pawl hi, nga thau, fax ramci le hemp ramci in an sermi hna an si).

3. Mitsur Thei (Grape)
A thawt le a thaw tuk tungmi thil cancer dohtu thil asi timi cu, "mitsur thei" asi. Mitsur thei chung ummi resveratrol timi antioxidant dat cu a cak taktakmi dat a si. Cu dat cu mu a ngeimi mitsur thei a tam khun caah, mitsur thei na ei tikah a mu a umlomi nakin a mu a ummi tam deuh ei i zuam. Cucu taksa damnak caah a tha deuh. Cun mitsur thei mu cu, minung taksa caah a tha taktakmi asi.

Resveatrol timi cu "phenolic dat fonh (compound) a si. Cu dat nih cun, a senmi mitsur thei ah "antioxidant dat" achuahter. Cucaah Resveratrol cu, antioxidant dat a ummi, phinso zawrter khotu le cancer doh khotu dat asi. Cu antioxidant dat nih, minung taksa chung in cell a thihter khotu "oxidant" nih, a thahmi cell kha a tlawmter khawh. Cun cell kha thi lo in a nunter than khawh.

Resveratrol a biapitnak bik pakhat cu, CoX-2 (cyclooxygenase-2) timi "phinsonak le fahnak a chuahpitu" thil, "enzyme" kha thang lo ding in a kham. CoX-2 cu cancer he aa pehtlaimi asi.  CoX-2 hi, taksa le chungril chung ah ningcang lo in thil a thantertu a si. Mitsur thei chung ah an hmuhmi Resveratrol hi an hniksak tikah, cancer le cancer a si hnga dingmi abomi phunphai a zawrter khawh tiah an ti. .

Si-sertu hna nih mitsur thei chungah a ummi thil chung in, CoX-2 doh khotu "Cox-2 Inhitbitor" timi phinso zawrter khotu sii ser an i zuam lio asi. Nifantin tein mitsur thei na ei asiloah mitsur theihang na din ahcun, cancer na kham lawng silo in na taksa ah cancer na doh asi. Cucaah ni fatin tein amu a ummi mitsurthei ei i zuam.
Bunch Of Fresh Red Grapes Isolated On White
        Cancer doh khotu le kham khotu mitsur thei

4. Ahringsomi Anhringso (Cruciferous Vegetables)

Laimi nih kan ei ngaimi, antam, zil, mai, hmaihrem le bonbawk te hna zongah cancer dohkhotu dat a tlawm le tam in an um ve men lai. Theih cangmi ahcun, "anthur le khuhlu thei" ah hin cancer doh khotu dat "antioxidant" a um ti a si (Ka blog ah anthur le khuhlu thei kong ka tialmi rel)

Scientist pawl nih an hniksak i an fianter cangmi ahcun, hi a tanglei anhringso phun ah hin cancer doh khotu dat tambik an hmuh hna. Cu hna cu, "radishes, broccoli, rutabagas, cauliflower, turnips, cabbage, bok choy, Brussel sprouts, collard greens, kale, watercress le adangdang tampi an i tel. Hi anhringso hi zoh ah a ahringmi phun deuh lawngte an si (Laica in leh a har caah Mirang in ka tial).

Hi anhringso hna ah hin, dat dangdang aa tel pinah "sulforaohane" dat tampi aa tel. Cu dat cu, "thi cancer (leukemia), hnuk cancer, prostate caner (pa chiatha hram cancer), thluak cancer le tawl cancer hna a dohtu bik asi. Cu pinah cancer bo (cancer tumor) zong a doh fawn. Cucaah hi bantuk tirawl a hringmi tampi in ei hi a thami le a herhmi a si. Zeicatiah ah hi eidin chung ummi dat nih, taksa chung phingmi zong a doh khawh. Hi tirawl tam deuh ei paoh le taksa chung phingmi tam tuk a rak zawr ve.

Hrin duk in a hringmi hi anhringso pawl hi, Indole-3-Carbinol tampi a chuahtertu an si. Hi Indole-3-Carbinol nih hin, taksa i aa rawkmi DNA a remh i, cancer a thang dingmi thang kho lo in a kham khawh.

Ohio State University (OSU) i researcher pawl hna nih hniksaknak (test) an tuahmi ah, lubuksen (cabbage) i a rawng adangmi rawng (color) khi, "anthocyaninis" timi dat nih a rawng a chuahtermi a si an ti. Anungmi zu taksa chung le vitro (peeng chung i cell an chiahmi) ah an hniksak tikah, hi lubuksen nih hin, colon cancer (rilpi cancer) hi 50-100% cu thang lo in a tuah khawh timi an hmuh. Cucaah cancer phunphun damnak caah, hi hringduk anhringso hi tampi ei a herh.


  
    cancer a doh khomi eidin                                                                             cancer a doh khomi eidin

5. Daidim (Garlic)
The National Cancer Institute nih daidim nih, cancer cheukhat a chuak hnga dingmi chuak lo in a tuah khawh tiah an ti. Abikin chungril he aa pehtlaimi cancer phun hi a kham khawh ti a si. Daidim ah hin, "allicin dat" aa tel. Cu dat cu a tlau sualnak hnga lo ding caah, daidim hi ahring ei a tha bik. Asiloah cik i minute 20 chungah chumh asilole meh kionak caah hman colh ding asi. Culoahcun cu dat cu a vaivuan kho.

Daidim nih taksa chung ah a phingmi a zawter khawh i, cancer a doh khawh. Daidim na ei tikah "A nam tuk" timi, a rimte khi minung taksa ah cancer aa sem lo nak ding caah, a dohtu dat te cu a si. Cun cancer cell an thih cuahmah lio ah DNA aa rawhnak hnga lo ding in a remhtu zong asi fawn.

Pawpi cancer le pawpi hmatnak (stomach ulcer) a chuahtertu rungrul tiah an timi "H pylori" (h-pylori infection) timi te hna zong daidim nih a thah khawh. Rilpi cancer ngeih ding zong a zorter khawh. Cucaah rawl na chumh tikah daidim telh le ei chih peng i zuam. Cancer in an luatter khawh.



                                   Daidim bo


6. Folate 
"Folate dat" aa telmi eidin pawl cu, "avocados, apricots, mai, hnah hringmi anhringso le ar-thin an si.
Folate dat hi a lem an ser i, cucu "folic acid" ti a si. Folic acid cu nau pawimi nu hna nih ei pengmi ah aa tel peng. Thil tuaktantu hna nih an hmuhmi cu, hi folate dat nih rilpi cancer ngeihnak ding hi a tlawmter deuh khawh an ti. Minung DNA a chuah than khawh lengmang nak ding caah, "folate asiloah folic acid" hi a herh taktakmi dat an si.

Cucaah Vitamin B9 asiloah folic acid hi minung eidin ah an cawh tawn. Cu cawhmi sii cu kokek folate nakin a man a fak deuh i, a tlau zong a fawi deuh. Kokek folate pawl hi a tha bik khun. Zeicatiah alem ser chawm mi cu, taksa chung a luh tikah phun dang ngai ah a can khawh caah asi.

Mi pakhatkhat nih folate nih cancer a chuahter tiah an ti asi ahcun, cu an chim duhmi folate cu kokek folate silo in an serchawmmi folate (B9) tu asi. Kokoek tein a chuakmi folate date nih cun minung zeitik hmanhah harnak a pe lo.

Folate dat hi "foliage" timi biafang in a rami asi. Asullam cu "hrin duk in a hringmi anhringso" tinak asi. Cu anhringso hna ah folate dat hi tampi an hmuh caah cu min an saknak a si. Thawngtha pakhat cu, "methylfolate" timi vitamin cu kokek hrin duk hringmi hnah in an sermi folate vitamin asi i, cucu na din khawh. Cucu ngandamnak biapi ah a chiami sidawr paoh ah a um.

A zungzal tein a tha deuh bikmi cu, kokek hrin duk hringmi hnah ei hi a tha bik. Serchawmmi si nak in kokek hnah hring pawl eidin ah a tha deuh. "Folic acid" tiah timi an serchawmmi nakin, "L-5 methyl-tetrahydrofolate asiloah 5 formyltetrahydrofolate timi vitamin tu va cawk. Cucu a tha deuh.



              Hibantuk anhringso ah folate a tam khun


7. Berries (Khuahhmung thei)

Khuahmung thei (barries) hi phun tampi a um. An dawng tein "phytonutrients le ellagic acid" timi dat an i tel dih. Cu dat hna cu, "hma bomi" thang kho lo ding in a khamtu a si. An hlathlai deuh lengmang tikah, khuahhmung thei hna hi, zawtnak le cancer a doh khotu thei a si timi kha tam deuhdeuh an hmuh chin lengmang. Khuahhmung thei nih, lung zawtnak (heart disease), lungloh (memory loss) le cancer hna hi a kham hna ti a si.

Khuahhmung thei nih, taksa chung ah "enzymes dat" a karhter. Cu enzymes dat cu, minung taksa i cancer a chuahter khotu thilri (substances) kha a hrawk khotu asi i, cancer hma bo kha a zawrter khawh. Khuahhmung thei lak zong ah, strawberries le black berries hna hi rilpi cancer doh ah a cak cemmi an si.

Khuahmung thei phunphun (raspberries, blackberries, blueberries le cranberries) hna nih an zapi tein cancer a doh khotu dat "antioxidant" tampi an ngeih cio. Cu dat taksa chung i cancer ruangah a phingmi a zawrtertu dat a si.

Khuahhmung thei einak nih cuap caner (lung cancer), pawpi cancer, kaa cancer, hrawmhrok cancer phunphai ngeih dingmi kha, ngeihnak ding a lam a tlawmter deuh. Hihi World Cancer Research Fund le the American Institute for Cancer Research nih hniksaknak tam tuk an tuah hnu ah, an theihmi a si.

A thawt le a thaw fawn. Cancer doh khotu dat tampi a ngeimi asi caah rawl na ei tik paoh ah, hi thei pawl hi ei va zuam. Asiloah a hang din va zuam.


         Cancer doh khotu khuahhmung thei phunphun

8. Maitake le Shiitake Paleng

Paleng phunphun hi khuaruahhar thil pakhat a rak si. Zeicatiah paleng le pafang dihlak ah antioxidant dat tampi a um caah asi. Vitamin C, B le calcium le adang dat tampi an um. Paleng lakah "shiitake mushrooms" hi,  immune system a thawntertu asi caah, cancer aa ser cang i a thang cuahmahmi dohtu caah le AIDS dohnak lei ah min a thangmi asi. 

Hi paleng phun (2) hna hi minung taksa chung i thau dat (cholesterol) a tumter khotu an si caah, lung zawtnak a khamtu an si. Hi paleng nih hin, "interferon" timi "proteins tampi" a chuahter i, cu nih cun taksa chung ummi zawtnak rungrul (infections) pawl an karh lo nak ding in a kham. Cucaah penicillin zong hi paleng phun in ser an sinak asi. Cun a cawhmi dat (compound) dang tampi aa tel caah minung ngandamnak caah a thahnem taktakmi an si.

Hi paleng i a ummi "lentinan dat" nih cancer hmabo thang lo ding in a kham asiloah a than a fumter. Cun hi paleng chungah a nungmi "hexose dat" (1.3-beat glucan) cu cancer hmabo (tumor) chung i a cawlcangmi kha a dinhter deuh hna pinah, chemotherapy nih taksa caah chiatnak a chuahpimi zong a zawrter deuh. 

Hi paleng pahnih ah hin, "eritadenine" timi dat a um. Cu dat nih, minung thisen chungah thau dat tamtuk a luh lonak ding caah, thau kalnak lam a phih i, cholesterol a zawrter rih. Paleng hi a car in siseh, ahring in siseh ei khawh asi. Ahram in a par tiang ei ding asi. Paleng in sermi sii zong ei ding aum. 

Hi paleng hna nih hin, CoX-1 le CoX-2 timi cancer chuahter khotu thil hna hi a kham khawh pah ti a si. Paleng cu hmunhma na ngeih ahcun nangmah te zong in na cin khawh. Meh ca le sii caah a hmang khomi asi caah, ni fatin nunnak ah ei peng ahcun thiltha asi. 

                        Paleng in an sermi vaitamin

Mushrooms
                         Maitake le Shiitake paleng hna


9. Aihre (Turmeric)
Aihre ah "curcumin" dat aa tel. Cu dat nih cun cancer a karhmi a kham khawh. Aihre ah hin taksa chung phin zawrter khotu dat (anti-inflammatories) cak taktak a um pinah "anti-oxidative" timi "cancer chuahtertu thil dohtu dat" a um rih. Testnak phun 700 renglo an tuah tikah, aihre nih hin
sisertu sehzung nih an sermi sii tampi a lonh hna ti asi.

India ahcun hihi an ei taktakmi eidin a si. Minung pakhat nih nikhat ah 1-1.5 grams an ei zungzal. Cucu aihre in sermi simum 4-6 karlak tluk asi. Cu ruang ah teh asi ko rua. India hi "Vawleicung pumpi ah, pa chiatha cancer (prostate cancer), rilpi cancer, hnuk cancer le cuap cancer a tlawmnak bik ram a si." Researchers hna nih nih "India ram minung hna nih hin nifatin in aihre hi punghman tein an ei peng caah hi bantuk cancer a tlawmnak asi ko lai" tiah an zumh.

Rawl na ei kip te ah ei i zuam. Dawr ah a dip cu va caw hlah. Mah a dipmi ah khin aihre taktak tam aa tel lo. Ngandamnak eidin an zuarnak dawr belte ah a tha deuh mi a um. A rim a pinh tuk caah na celh lo ahcun si-mum va cawk. Na caah cancer zortertu le khamtu a si lai.

Fresh Turmeric
                    Cancer doh a cak taktakmi aihre

10. Phazian (Tomatoes)

Phazian ah a ummi "carotenoids le lycopene" dat hna hi, cancer dohnak ah a cak taktak mi dat an si hna. Cu dat hna cu abik in, "pa chiatha cancer le laa cancer (pancreases)" dohnak caah a tha bikmi an si. Phazian nih cancer phunkip le lung zawtnak ngeih dingmi a zawrter khawh.

Phazian ah a ummi "Lycopene" dat cu a cak taktakmi antioxidant dat pakhat asi. Hi dat hi watermelons zongah a um ve. Cu dat cu phinso zawrtertu (anti-inflammatory) si tha taktak a si. Hi dat pahnih hna hi, cancer zawrtertu dat an si.

Taksa caah thathnemnak tambik hmuh khawhnak ding caah, zarh khat ah a tlawmbik voi 10 ei aherh. Phazian hi zeiti paoh in ei khawh a si.Salad ah cawh khawh, chumh, kio le ahring in ei khawh a si. Kokek nawn pekmi phazian ei ah a tha khun.  Ahang zong din khawh ah a tha mi a si.


             Cancer dohtu phazian zianpi 


Biadonghnak

Cancer ngei lo ding in nun na duh ahcun, eidin ralrin a herh. Cancer chuahtertu cakuak, zuu, nukuak, pakuak, sadah, khaini, kuva le khuahsi in sermi thil paoh hrial a herh. Cun eidin tikah ruang tein eidin a herh. Taksa ca a chiattertu sivai (toxins) phun paoh cu hrial ding asi.

Cun hihi va philh hlah. "A thlummi, eidin thu lo ding in chiahmi, meicum ah carmi eidin, cite tam tuk cawhmi eidin, rawl chumh cia in sau tuk chiahmi le zuar ding in a ciasa chiahmi eidin pawl hi, cancer karhtertu an si. Hrial va zuam hna.

Cancer ngeih lo na duh ahcun anhringso, theihai, cancer dohtu eidin phun vialte kha hman te le tam deuh in ei i zuam. Cuticun cancer nih an phan lai lo i, caan saupi zalawng tein na nung lai.

Zohchunhmi Ca Hna 

1. www.organiclifestylemagazine.com
2. www.live.psu.edu
3. www.dailymail.co.uk
4. sciencemag.org
5. photos are taken from www.bing.com


Thursday, November 20, 2014

Silent Divorce? (Athli Thennak)

Nu le va timi cu, baibal nih "pakhat an si" (Matt 19:6) tiah ati ko nain kan si kho taktak tawn lo. Titsa pum (2) asi ko mi cu, "pakhat an si cang" tiah Baibal nih ati tikah, pumsa in pakhat an si cang timi chim duhmi silo in, "sining i hrawmnak" ah lungthin khat tein um le dawt tein um le zeipaoh lungrual tein um kha a chim duhmi asi.

Krihfa kan sinak ah, kan thinlung nih cun pakhat kan si cang ti cu kan ruat ko nain, a taktak a phak tik ahcun pakhat kan sinak aum kho taktak tawn lo. Hi vawleicung thil tampi ruang ah, pakhat taktak si hi a rak har tuk. Baibal nih pakhat an si cang a kan ti ko nain, pakhat kan si khawh taktak lo nak a ruang tampi a rak um.

Cu lakah a biapi cemmi aruang cu hihi an si.

1. Uarmi le duhmi aa khat lo
2. Mah le chungkhar tanh in umnak
3. Keimah bia in bia tlu seh tinak (tei tuk nak lungput)
4. Midang dunnak theithiam lo in mah duhnak lawng i rinh
5. Tangka ningcang lo in hmannak
6. Pakhat le khat thatnak hmuh piak lo in chiatnak i hmuh piak tuk
7. Innchungkhar rian bawmh lo in i rinh tuk nak
8. Zawn ruahnak le siaherhnak um lo
9. Mah siaremnak lawng in khuasak tuntuk
10. Caan hmanti lo in mah dang in thil tuah peng
11. Nuva biapi ah i chia lo in zeidang thil tamtuk biapi ah chiah
12. Thil fate zongah bia i sum lo in bia el cah tuk
13. Ka tining thengmang in thil siseh timi ruahnak ngeih
14. Nu le va kar ah i zuamcawh (aho dah thil a ti ko deuh lai tibantuk)
15. Nu le va i thangthat lo in pakhat le khat i thangchiatnak
16. Zumh awk tlaklo in nunnak
17. Zitmuai, zulhkhalh le saduhthah bia chimti lo
18. Upat-tihzahnak le hmaizahnak um lo in zei i rellonak lungput
19. Toidornak le tangkunnak a umlomi lungput
20. Dawtnak le tlaihchannak a um ti lo mi nu va

Hi hna thil (20) ruang ah hin, nu le va hi i then asi zungzal. A ruang pakhat te zong asi kho. Hi a ruang 20 zong hi asi kho.

Hi acunglei thil (20) hna hi, kan innchungkhar ah an um ahcun, kan i then lo zong ah, kan thinlung cu aa then cang. Inn pakhat i hrawm, rawlei tidin tii, te le fa hrin le zohkhenh ti, ihkhun cung i ihzau ti ko zong ah hi acunglei thil hna hi, nu le va nunnak ah an um rawh hnu ahcun, nu le va cu pakhat si khawh asi ti lo. Cucaah hmun khat ah um ko tung in, "Aa thennmi nuva" si a si ko cang.

Cucu midang innpa hmanh nih theihpi tunglo mi, innpi i hrawm ko tung in lungthin kuai taktak in um kha, Mirang nih "Silent Divorce" tiah an ti. Mipi nih cun a kan thei lo nain, "A thli tein aa then cangmi nu va" tinak kha asi. "Aa then taktak lo nain a thli tein aa thenmi" (silent divorce) hi vawleicung ah tam taktak an um ti asi.

Laimi lak zong ah, mipi nih theih piak tunglomi mahte lawng nih i theihmi "Silent Divorce" hi kan tam tuk cang lai. Abik in America Laimi nu le va kar ah, Silent Divorce hi a tam ngaingai lai tiah ka ruat. Zeicatiah nu zong pa zong rian kan van tuan hna; American lungput kan i lak; vaa le upat hmaizahnak pakhat te zong um ti hlah. Tangka zong a dang in chiah; tangka hman lai zong ah va le pakhat hmanh chim ti lo. Innchungkhar rian zong ah, "America pei asi cu ti in vaa le zong heh tiah rian fial le duhpaoh in ti" ko cang ahcun, dawtnak cu a um kho ti lo.

Hi "Silent Divorce" timi hi, alenglei in cun tuan ah theih khawh asi lo. Tlaipi hnu an puan tik lawng ah theih khawh a si. Tahchunhnak ah, "Charles le Diana" kha fa (2) an ngei; inn an i hrawm; nuam ngai in khual an tlawngti; lentecelh an zohti; ramdang an chuakti; rawl an ei ti; ihkhun pakhat ah an it-ti ko. Asinain an thinlung cun a thli tein an rak i then diam cang. "Silent Divorce" an sinak hi a rak sau tuk cang. Cucu a caan a zaa tik ah bom bantuk in a puak.

Vawleicung ah puai ropui bik a tuahmi an si bantuk in an i thennak zong mual a pho bikmi an si. An i thitumhnak puai zoh le mi hmai ah an i zitmuai ning zoh ahcun, a ho nih dah an i then lai tiah an rak chim chung khawh rua hnga? An nunnak ah an duhmi paoh a tling viar ko nain, kum tampi a thli tein an rak i then chung cang. Tha tein an i chonhkhianh lonak asau tuk cang ti a si!

Hi Silent Divorce hi mi vialte lakah hmuh khawh asi. Abik in Holly Wood i ngaknu tlangval aa duhmi hna lak le aa thila mi hna karlak ah a tam khun. Velhle in an i daw. Mi hmuhnak ciammam ahcun vawleicung ah aa duh bik le a nuambik an lo. An innchungkhar ahcun nuva sinak a rak tlawm tuk. Red Carpet timi cung an kai tik le zapi lak an chuah tik ahcun aa duh khunmi, aa daw khunmi, aa then siang lo khunmi an lo nain, an nunnak taktak le innchungkhar ah cun, "silent divorce" an rak tam tuk. A caan a phak tik ah, an puak ciammam le million million cawi in taza an i cuai tawn hna.

Silent Divorce timi hi damh khawhlo le hloh khawh lo ahcun, a donghnak ah, "divorce" taktak ah a chuak kho. Cucaah innchungkhar aah theih thiamlo nak tlawmpal aum bak in, "silent divorce" timi ah phak sual lo ding in i zuam a herh.

Silent Divorce an rak damh khawh lo ruang ah, Charles le Diana zong mualpho in an i then bantuk in, Tom Cruise le anupi le (3) Mimi Rogers, Nicole Kidman le Katie Holmes zong vawleicung theih bak in an i then ko hna. Hi anule 3 hna hi, Tom Cruise he an i then lio ah, an zate in kum 33 cio an si ti asi. Hi tluk min thang le milar le mirum milian an si ko nian, hmun khat ah an um kho lo. A thli tein caan saupi an rak i then chung cang hna ti a si.



Hmurhuh Huh Lo Ruangah February Ahcun 500,000 An Thi Kho

Covid-19 zawtnak U.S a phanh ka tein CDC doctors le scientists le NIAID (National Institute of Allergy and Infectious Diseases) director Dr....