Minthang Bik Meitlang Tibual Hna

Vawleicung ah hin, hmunhma dawhdawh tampi um. Cu lakah "crater lake" timi hna hi, phundang tein dawhnak an ngei. Hi tibual hna hi, meitlang puakmi ruang le lungtumzuang nih vawlei a sukdenmi ruangah a chuakmi an si. Acheu cu minung nih thuk tuk in an cawhmi khur hna ah tii aa dilmi ruang zongah a chuakmi an um ve.

Atam deuh cu meitlang puakmi ruangh a chuakmi tibual an si. Hi bantuk tibual hna cu phundang te an si. Zeicatiah meitlang chung in a chuakmi acid tampi an i tel i, meitlang in gases datkhuvai zong tampi a chuah caah asi. Meitlang a thimi chung i a chuakmi tibual hna cu tii an thiang taktak.

Hi tibual hna hi, sceintist tampi nih an kong an hlat lengmanng hna hi, fimnak cawnnak caah hman an si. Kokek fingtlang cuanh duhmi hna caah, hmuh nuam hmunhma an si i, tourist phunkip nih va zohmi le lenmi hmunhma ah an cang. Acheu cu tangka tampi hmuhnak hmun an si.

Atanglei hna hi meitlang nih a chuahtermi tibual minthang bik 15 an si.

1. Crater Lake Mount Mazama, Oregon USA

Hi tibual hi USA ramchung ah a min a thang bikmi le thuk bikmi tibual asi. Pe 1,949 a thuk. Ruah le vur  hna cu hi tibual akhahtertu bik tii an si caah, hi tibual tii hi a thiang taktak. Tibual umnak hmun hi meitlang par a rak si. Aliamcia kum 7,700 lio ah fak taktak in a rak puak i, tlang aa rawk dih i, cuka tlangpar hmun ahcun hi tibual hi a rak chuak. Vawlei kong theihngalmi scientist nih hi tibual hi kum 100 tluk an hlathlai cang. Tibual chung thil umtuning zoh in, hi hmun ah hin meitlang vawi zeizat dah a puah cang timi an tuak i, hmailei zong ah a puak kho than mi le lihninhnak zong hi hmun ah a chuak kho te men tiah an ruah.


                Lake Mazama (Ref. www.alterra.com)


2. Albertine Rift. Africa

Rift timi cu a a thluan in a kuarmi tinak asi. Hi rift hi ram (5)-DDC (Democratic Republic of the Congo), Rawanda, Uganda, Brundi and Tanannia- tiang huap in a kalmi kuar asi. Asau hi 685-785 meng a sau. Tlang sang zong tampi a um. Meitlang umnak asi caah vawlei a tha i tupi a that caah saram phun tamtuk an umnak le cinthlak athatnak hmun a si.

Hi tibual pawl hi meitlang puakmi nih a chuahtermi tibual pawl an si. Africa ram ah a umnak hmun a sang bik pawl an si. Hi tibual pawl hi cozah nih an hual hna. Tibual hi artlang in an um. Hi tibual hna hi vawleitang a kakmi (plate tectonic) ruang ah a chuakmi asi i, vawleichung a thuhnak pi zoh tik ahcun, Africa hi duhsah tein hi tibual hna tang zawn in aa cheu ti a si. Hi a cheumi nih Somali ram khi nikhat khaat ahcun Africa he an then te lai tiah an ti.



          Fei in piahnak hi rift a kalnak hmun cu a si ( Ref. NASA)

3. Mount Pinabuto, Luzon, Philippines


                                    Pinabuto Tibual

Pinabuto hi 1991 ah a hnubik voikhat a puak than i, kumzabu 20 chungah meitlang puakmi ah a fak bik a rak si. Hi meitlang hi kum 400 renglo tiang daitein i um i, 1991 kum i a puah tiang, mi nih meitlang asi timi hi a ruah awk an rak thei lo. Hi meitlang hi a liamcia kum 35,000 lio ah fak taktak in a rak puak i, cu a puakmi nih tibual a chuahtermi asi.


                    Pinabuto Meitlang a puah lio (1991)


4. Quilotoa Crater Lake, Ecuador

Aliamcia kum 800 lio ah afahnak VEI-6 timi in a rak puah ruangah hi tibual aa sem. Tii hi pe 820 a thuk. Tii chungah dat aa telmi ruangah tii hi an hring. Nichuahlei tlangkam teah khin tilum a chuak.




5. Kelimutu Crater Lake, Flores Island, Indonesia

Flores Island ah hin crater lake timi tibual hi pathum an um i, pakhat cu a dum bak in a dum. A dang pahnih cu a sen le ahring ah an i thleng tawn. Hi craters tibual pathumm hi meitlang pakhat in a rak chuakmi an si ko nain, zeicadah an rawng (color) aa dan cio hnga timi hi scientist nih aphi an kawl lio le hlathlai lio asi. Nihin tiang cu aphi an thei kho rih lo.


   Hitin a color hi aa thleng tawn (cung le tang)

             Tibual color hitin aa thleng tawn


   Naih deuh ummi tibual (2) hi an color an i thleng tawn



    Tibual pakhat cu hitin thi bantuk in a sen tawn

6. Heaven Lake, Baekdu Mountain-Tuluk le North Korea ramri

Tuluk le North Korea ramri ah, hi aa dawh taktakmi crater tibual hi a um. Cu tibual nih cun minthang ngai asimi Baekdu Mountain meitlang kha a khuh. AD 969 ah meitlang fak ngai in a rak puakmi nih, hi tibual hi a chuahter. Tibual hi atu lio ah pe 699 tluk a thuk. October in June thla karlak ahcun hi tibual hi vur nih a khuh dih caah, tii hmuh awk a tha tuk lo. North Korea nih an i uar bik Tourist tampi kalnak hmun asi. 

7. Lincabur Crater Lake-Chile

Hi tibual hi apunsan phun dang ngai le uar awk um ngaimi asi. Chile le Bolivia ramri ah a ummi asi. Crater lakte taktak hi cu Chile ramchung ah a um nain, meitlang area acheu cu Chile ah a um i acheu cu Bolivia ah aum. Hi tibual hi pe 3,281 a thuk i, a kum ngacha in tikhal ni a khuh.




8. Vulcan Point, Taal Volcano-Luzon Phillippines

Hi tibual hi Manila khualipi in meng 31 lawng ahla i, hmanthlak ah aa dawh taktakmi tibual asi. Tibual a laicer ah lungzum duhsah tein a rak chuakmi aum. Cu lungzum umnak hmun cu hlanpi ahcucn, tibual tawne ah a ummi asinain duhsah tein cungah a thang i, atu cu ticung ah a chuak. Hi tibual hi meng 1.2 a kau i, a laicer ah tikulh pakhat a chuak.

9. Mount Katmai-Alaska, USA

Hi tibual hi 1912 ah a puakmi Novarupta ruang ah a chuakmi tibual asi. Khua a sihnak ram asi caah, vur nih caan tam deuh cu a khuh. Kum zabu 20 nak i meitlang puakmi lak ah a fak bik asi. 1980 i a puakmi St. Helens meitlang puakmi nakin a let 10 in a cak deuh. Tibual umnak hi pe 4,220 a sang i, tibual a tawne cu pe 3,400 asi. A puakmi aa bauhmi hi meng 6.3 tluk a kau i, tibual taktak hi cu meng 3x2 tluk a kau. 

10. Viti Geothemal Crater Lake, Askja-Iceland

Iceland ram i alaiva ummi tlangsang cungah a ummi tibual asi. Askja timi min cu, hi tlang pawng hrawnghrang ah a ummi calderas tampi an hmuhmi ruangah an auhmi asi. Tibual lianpi amin ah Oskjuvatn cu 1875 ah a puakmi meitlang nih a chuahtermi asi. Cu tibual nih cun a pawng ah a ummi vawleikuar pawl kha tii a khahter hna. Hihi Iceland ram ah a thuk bikmi tibual asi. Hi tibual le apawng ummi tibual hna hi a kum ning ngacha in tii an khal.

11. Kerid Crater Lake-Iceland

Calderas tampi ummi lakah hihi lawng hi tha tein hmuh khawhmi tibual asi. Hi tibual "the Golden Circle" timi tourist tampi an kalnak lamkam ah a um. Hi tibual hi vawlei an i thawn ruang ah aa semmi tibual asi. Nihin ni tiang caldera hna hmuh khawh peng ding in an umnak a ruang bik cu, hi tibual hna hi an no adang meitlang tibualnak in kum cheu an no deuh i, an kum hi 3,000 hrawng lawng asi caah asi.  

12. Yak Loum-Ratanakiri, Cambodia

Aliamcia kum 4,000 lio ah meitlang fak taktak a puakmi nih hi tibual hi a chuahter. Pe 157 a thuk. Tupi chah taktakmi chungah a um i a tii hi a thiang taktak. Thingkung lianlian tampi a um caah saram le va phun tampi an um. Tourist tampi tlawnmi tibual asi.

13. Deriba, Jebel Marra-Darfur, Sudan

Hi tibual cu a liamcia kum 3,500 hrawng ah a rak puakmi, "the Jebel Marra Meitlang" timi nih hi tibual dawh takak hi a chuahter. South Sudan ah a um. Tibual tang ummi meitlang hi a nung rihmi asi. A thih rih lo caah, zeitik paoh ah a puak khomi asi.  

14. Lake Mount Ruapehu-New Zealand

Ruapehu hi vawleicung ah a cawlcang bik le a lian bikmi meitlang pakhat ah an chiah. Tlangpar pathum ummi lakah a laiva ummi tlangpar cungah a ummi tibual asi. Meitlang a puah caan paoh ah tibual hi tii in a khat zungzal. A thuk ngaingaimi tibual asi. Tlang a san caah snow nih a khuh lengmang.

15. Lake Okama, Mount Zao-Honshu Tikulh, Japan

Honshu tikulh a chaklei ah hin meitlang nungmi tam ial a um. A laiva ummi meitlang pakhat ah Okama tibual cu a um i, cungkhuh ngeimi bantuk le azummi hrai bantuk muisam a ngei.  Khua caan hawih in tibual rawng (color) hi aa thlen lengmang caah, "Five color pond" (rawng 5 ngei tidil) tiah min an sak. 1720 hrawng ah a puakmi meitlang nih hi tibual a chuahter. Tibual hi pe 200 a thuk. Tourist tampi an lennak hmun a si. 

---------------------------------------------------

Zohchunhmi Ca Hna

1. http://www.earthporm.com/15-beautiful-crater-lakes-around-world/

Lungtumzuang Nih Vawlei Fakbik Suknak Hmun

Pathian thilsiam hi khuaruahhar asi. Minung nih theih, hngalh le fian khawh ding cu asi thlu lo. Hi zeizongvialte (Universe) pi ah hin, lungtumzuang hna hi an i chawk sawhsawh ve ko. A cheu cu an lian ngai. Amin ah Ceres timi lungtumzuang cu, meng a pumnak a laicer in tah tikah meng 590 asau. Acheu lungtumzuang cu a pummi a laicer in tah tikah meng cheu (0.6 miles) tluk an lian.


      2004 BL86 vawlei he meng 745,000 hlat in a zuan lio

Lungtumzuang pawl hi a rang zong an rang taktak. Nika he aa naih deuh paoh an rang deuhdeuh. Jupipar le Mars karlak ummi cu an va fum deuh. A tam deuh cu second pakhat ah 25 KM in an zuang i an i hel ve. Naibik ah a rak i helmi lungtumzuang an hmuhmi cu 2004 JG6 tiah min an sak i, Lowell observatory nih May 10, 2004 ah a hmuhmi si i, second pakhat ah KM 30 tluk in a zuang.

Hi lungtumzuang pawl hi vancung ah an zuang i an i hel ve. A cancan ahcun vawlei he naih ngai in an rak zuang ve tawn. Naite January 26, 2015 ah 2004 BL86 timi lungtumzuang cu vawlei he meng 745,000 tluk naih in a rak zuang. Astronomers pawl tuaknak ah, hi lungtumzuang hi 0.5 KM tluk a lian lai an ti. Vawlei ah a rak lan sual lai maw tiah scientist pawl nih an ngiat peng. Hi lungtumzuang hi, 20127 ah vawlei he naih ngai in a rak zuang dingmi lungtumzuang 1999 AN10 timi hlan ah, vawlei he naih bik in a zuangmi lungtumzuang asi tiah an ti.



          2004 BL86 lungtumzuang le vawleipum

Hi lungtum zuangmi hna hi an mah lamte tlaihtet an ngei tuk lo. Cucaah vawlei dang he an si su asiloah an mah le mah an i su i, an lam an pial. Cuticun dawhnak thazaan a ngeimi vawlei ah an rak tla theu tawn. Nai bik ah tihnung bik a tlami cu Russia ram ah asi i, 2013 ah asi. Minung zong 1,000 kuakap hma an pu. Inn thlalang awng zong tam ngaite a hrawh. Hi thil zoh ah, vawlei hi lungtumzuang nih zeitik paoh ah a suk khawh ko timi a langhter.

Liamcia caan ah hi lungtumzuang nih vawlei a rak suknak hi a tam ngai cang i, atanglei (10) hna hi fak bik in a suknak asi tiah scientist nih an ti. Hi bantuk in lungtumzuang nih vawlei nihin ni ah a sukden than ahcun, vawleicung ah minung tampi thihnak a chuak kho tiah an ti. A cheu cu an i dawh tuk i, khuaruahhar an si. Tahchunhnak ah, Chicxulub Crater (Yucatan Peninsula, Mexico) cu, rili chung ah a umi asi i, dawhnak in a khat caah, Valentine Day card ca te hna an hman mi asi.

Hi atanglei hna hi vawleicung ah a nganbikmi lungtumzuang sukdenmi hmunhma hna an si.

1. Vredefort Crater

Lungtumzuang nih suk nithla: A liamcia 2 billion (2,000,000,000) kum hrawng ah a si lai.
Umnak Hmun:  South Africa

Akauh: Apummi hi a dinnak in a laiva in tah tikah canceu lawng hi, meng 118 a kau. Vawleicung ah a ngan bik asi. 2005 ah UNESCO World Heritage Site ah an chiah.


 Vredeforrt Crater a laicer a bokuar hlei mi

2.  Sudbury Basin

Lungtumzuang nih a sukden kum: Aliamcia 1.8 billion kum
Umnak Hmun: Ontario, Canada

A pumnak alaiva in ding tein tah tik ah, meng 81 a kau. Vawleicung ah lungtumzuang sukmi ah a lian bik pahnihnak asi tiah an ti. A hlun bik zong a si. Lungtumzuang nih a sukdennak ruang ah a chuakmi vawlei lin (magma) tampi a chuak i, cu magma ahcun nickel, copper, platinum, palladium timi dat tampi vawlei in an chuak.


  Sudbury Basin crater, Canada. Aa kulhmi area hi a sukdenmi a si


Sudbury Basin lungtumzuang pahnak in a chuakmi lung


3. Acraman Crater

Lungtumzuang nih sukden kum: 580 million a liamcia kum.
Umnak: South Australia, Australia

A pumnak laicer in tah tik ah, meng 56 a kau. Tibual tii nih a khuh dih cang.


                 Acraman Crater, Australia
          

4. Woodleigh Crater

Lungtumzuang nih a sukden kum: Aliamcia kum 364 million lio
Umnak: Australia Nitlaklei

Lungtumzuang nih a sukdennak hmun hi, vawleicung ah alangh tuk lo caah zei tluk in dah a kauh timi hi tha tein an thei kho lo. Abuaktlak in meng 25-75 tluk ding te tah ah asi theu lai tiah an ruah.


                          Woodleigh Crater


5. Manicouagan Crater

Lungtumzuang nih a sukden kum: Aliamcia kum 215 million
Umnak: Quebec, Canada

Lungtumzuang ni a sukden hnu ah a hnu ah Lake Manicouagan tibual ah aa cang. Tii nih a ziah i a hrawh tuk hnu hmanh ah, vawleicung ah a lian bik le tha tein a hmun rihmi crater lake (lungtumzuang tibual) an chiahmi asi. Dingte a laiva tein tah tikah a lianh hi meng 62 a si.


                       Manicouagan Crater

6. Morokweng Crater

Lungtumzuang nih a sukden kum: Aliamcia kum 145 million
Umnak: Nitlak Chaklei, South Africa ram

Hihi Kalahari Desert timi these ramcar kam ah a um. Hi lungtumzuang sukmi vawleikuar ah hin, a raksudengtu lungtumzuang a kuaiman mi lungruh (fossilized) pawl hmuh ding in an um rih ko.


                    Morokweng Crater

7. Kara Crater
Lungtumzuang nih a sukden kum: Liamcia kum 70.3 million lio
Umnak: Nenetsia, Russia

Atu ahcun ruah/thli nih an ziah dih cang i, a lang tuk lo mi vawleikuar a si. A cheu nih cun, Kara le Ust-Kara timi vawleikuar pahnih hi an i peh tiah an ti.


                      Kara le Ust-Kara Crater 

8. Chicxulub Crater

Lungtumzuang nih a sukden kum: Liamcia kum 65 million lio
Umnak: Yucatan, Mexico

Hi crater hi Mexico ram, Yucatan Penninsula timi amin a thang ngaingaimi tlang fonghlei ah a ummi asi. Scientist tampi nih cun, hi Chicxulub Crater a chuahtertu lungtumzuang nih vawlei  a rak sukmi ruangah dinosaurs vialte an ci a mih dihnak asi lai tiah an zumh. Apumnak a lianh hi alaicer tein tah tikah meng 106 in kuai deuh in cun meng 186 a asi. Cucu a dik asi ahcun vawleicung ah a lian bik asi lai tiah an ruah.


                              Chicxulub Crater

9. Popigai Crater

Lungtumzuang ni a sukden kum: Liamcia kum 35.7 million lio
Umnak: Siberia, Russia

Russia scientists pawl nih, "Hi lungtumzuang nih a chuahtermi vawlei kuar ah hin, diamond lungvar mansunglawi carats trillions in a um i, vawleicung ah diamond tambik a umnak hmun pakhat asi" an ti. Hi diamond pawl hi, lungtumzuangmi le vawlei fak tuk in an i sukden ruangah a chuakmi diamond (impact diamonds) tiah an ti.


               Popigain Crater umnak area


     Popigai Crater in a chuakmi crater diamond 



10. Chesapeake Bay Crater

Lungtumzuang nih a sukden kum: Aliamcia kum 35 million lio
Umnak: Virginia, USA

Hihi 1983 hnu deuhvak ah an hmuhmi asi. Rili le a pawngkam tlang huap chih in a ummi crater asi. Mah hlan ah hin hika hmun ah crater a um ti hi an lung a rak hring bal lo. Vawlei an cawhnak an hmuh sualmi asi. Ahnu ah meiti cotu nih meiti an kawlnak ah hi crater hi zei tluk in dah a lianh timi kha an rak hmuh i an khuaruah arak har. Washington D.C in meng 125 tluk a hlanak, Chesapeack Bay timi ah a um. Acheu nih cun a laiva tein ding tein tah tik ah, a lauh hi meng 53 asi lai tiah an ti. Hmunhma nuam ngaingai asi caah, hi hmun hi min a thangmi hmun pakhat asi.



                 Chesapeake Crater huapmi area


                    Chesapeake Bay Bridege


Donghnak Bia

Lungtumzuang hna nih an sukdennak vawlei hna hi, a tam deuh cu an kuarh caah tibual ah an i cang. A cheu tlangcar le tlangpar i a sukdenmi hna cu, a kuarh lawng an kuar i, nihin ni tiang hmuh ding tampi an um. A cheu hmun ahcun lungtumzuang si dawh asi ko tiah timi lung a kuaiman mi hna zong an hmuh hna. A cheu hmun ahcun, vawlei le lungtumzuang fak tuk in an i sukden caah le a linh tuk caah, lunghrin tibantuk le zeidang thil mansung hna an i ser i an chuak. Diamond zong an chuak. A cheu lungzuangmi cu a chungah diamond hna tam ngai an um ti asi. Hi lungtumzuang hna hi, zeitin dah an i thawk i zeitindah an dongh te lai timi hi scientist pawl nih an theih duh cemmi an si. A kong hi tampi hlathlai le theih an i zuam cuahmah lio asi.

----------------------------------

Zohmi Cauk

1. Asteroid Impacts: 10 Biggest Known Hits by Brett Line, National Geographic News ( http://news.nationalgeographic.com/news/2013/13/130214-biggest-asteroid-impacts-meteorites-space-2012da14)
2. Map and Photos/image are from www.google.com
3. http://www.brighthub.com/science/space/articles/64710.aspx
4. http://astronomynow.com/2015/01/17/asteroid-to-fly-close-by-earth-safely-on-26thjanuary/

Vawlei Hrawk Khotu Lungtumzuang

"Lungtumzuang" tiah ka timi hi, Mirang nih "Asteroid" tiah an timi asi. Zeicadah Lungtumzuang tiah ka lehnak cu, hi lungtum pawl hi, vawlei ah a ummi le aa benhmi silo in, hi kan vancung pingpalopi ah a zuang cuahmahmi an si caah asi. An takta (body) zong hi lung taktak an si caah asi.

Pathian thilser hi ruah tikah khuaruahhar taktak asi ko. Zeicatiah hi Zeizongvialte (Universe) ah hin, vawlei, thlapa le vawlei dang 800 renglo le arfi rel cawk lo hi, an zuang lulh ko hna. Cu a zuang lulhmi lak ah hin, vawlei (plannet) asilomi, lungtum lianlian hi ning cang lo ngai in an zuang lulh hna. Van ah a zuangmi tlapa, arfi le vawlei dang hna hi cu, an mah le lam te an ngei i, cu an lamte in an kal peng. An lam hin an pial theng lo.

Asinain hi lungtum hna hi cu, lam an ngei theng lo. An mah vai in an i vai i, rang taktak in an zuang. Thil pakhat khat ruang ah an zulh tawnmi lam in an pial i, vawlei, thlapa le vancung ummi thil dang hi an va suk tawn hna. Mars vawlei le thlapa vawlei hna zong hi, hi lungtumzuang pawl nih voi tam tuk an sukden cang hna ti a si. Hi lungtum nih hin kan vawlei zong hi, voi tampi a rak sung cang.

















        Vawlei he naih ngai in lungtum zuan lio

 Hi lungtum zuang hi, kan umnak solar system (Nika a velmi thil vialte hna an umnak hmun) pakhat te lawng ah hin, zeizat dah a um ti hi an thei kho lo nain, a tlawm bik ah 1,000,000 a um lai tiah an ruah. Hi chung ah an theih khawhmi cu, zatuak ah pakhat (1%) lawng asi rih. Adang hi an thei kho rih hna lo.

Hi lungzuang pawl hi, theih an har tuk. Cucaah vawlei he naih deuh in a zuangmi Asteroids pawl theih khawhnak ding caah, NASA nih "computer software" pakhat an serchuah.

Nihin ni ah hin, vawlei a supah khomi lungzuang (asteroids) hi 1,000,000 tluk hi hi kan solar system ah an um ti asi i, hi chungah 10,000 lawng an hmuh khawh rih.

Cucaah, kan vawlei hi cu tluk tihnungmi dirhmun ah a um caah hin, vancung thil kong theihngalmi (astrophysicists) le Queen tuitarist Brian May nih cun, "Minung hna hi, cawi chungmi caan chung ah kan nung" tiah ati phah. Caan hi kan i cawi, kan i hlan ta bia asi ai tuhnak asi.

      Asteroid nih vawlei a pah ahcun hitin a puak kho lai 

Kan vawlei hi lungzuangmi nih a pah ahcun atom bomb thawng tampi puahmi nakin vawlei a hrawh khawh deuh lai ti asi. Hi Lungtumzuang a ngiami hna mifim an tam deuh paoh ah, kan vawlei hi humhim khawh deuh lai ti asi.

Hi lungtumzuang hi zeitluk in dah a tha a thawn timi ruah ah tih a nung taktak. Russia ram ah, 1908 ah a rak tlami lungtumzuang thazaang cu Hiroshima i an thlakmi atom bomb nakin a let 1,000 in a cak deuh lai tiah an ti. Hi bantuk lungtum nih atu lio minung tamnak khuapi hi a tlak hnawh ahcun, khuapi lianlian milliion tampi umnak khua hi thiang hirhiar tein a hnawh in a hnawh khawh lai ti asi.

2014 Naite ah Russia ram ah lungtumzuang cu a tla than i, vanthat ah tibual ah tla. Cu pin ah a linh tuk caah vawlei he aa naihnak a phak ah, a kuai bang i, vawlei a tlak taktak tik ahcun a tha a zor deuh ti asi. Cu hmanh ahcun inn le motor zeimzaw zat a hrawh i, minung tamlak te hma an pu. A ran tuk caah a tha (force) nih rawhralnak tam ngai a chuahpi.

NASA scientist pawl nih hi lung hna an umtuning hlathlainak ding caah, lungtumzuang ramvaih (Asteroid Data Hunter) timi, computer lei  "algorithm" system an tuah. Cu fimnak cun lam hla taktak ah a ummi, Mars le Jupiter vawlei hna karlak i, lungtumzuang tampi an i butnak hi, an zoh peng. Mars le Jupiter karlak hi, lungtumzuang tambik an umnak asi (Algorithm timi cu kanan le computer science fimtiamnak ah an hmanmi tuaknak formula asi). Hi fimthiamnak hi NASA nih zuamnak an tuah hnu ah, Planetary Resources he bawm in an tuahmi program pakhat asi.









         






              Vancung ah a zuang cuahmahmi lungtumzuang

Lungtumzuang pawl hi hmuh le tlaih an har ngaingai. A ruang cu an ran tuk i, a tam tuk fawn. Vancung ah hmanthlak thlak tik zongah, a tam tuk caah  thlak ciami thlak chap sual lengmang khawh asi fawn lai ti asi.
Cucaah vawlei caah tihnungmi lungtumzuang hmanthlak khawh le theih khawhnak ding caah, cu bantuk kong caah a thei kho bikmi,  "special in sermi computer algorithm" a herh tiah an ti.

Thil pawimi pakhat cu hi "algorithms pawl hi za ah za in bochan awk an tha lo zeicatiah a diklomi lungtumzuang kha a dikmi bantuk in a tuahter khawh asiloah lungtumzuang kha a nganh khawh hawi ti asi.

Cucaah NASA nih Asteroid Data Hunter zuamnak ah tuah i, van ah a zuangmi thil paohpaoh tha deuh in zoh khawhnak computer system ser khomi cu $50,000 laksawng pek tiah zuamnak zong an tuah. Cu zuamnak i a tha bik laksawng a hmumi nih an tuahmi software cu hlan lio software nakin 15% lungtumzuangmi a hmuh khawh deuh hna ti asi. Cu software cu mah le inn computer i laptops le desktop ah alakka in download tuah khawh asi.

Cuticun hi lungtumzuang a kawlmi vialte hna nih hin, an computer cung in lungtumzuang hmanthlak hi an lak khawh lai. Cuticun arfi ngiatu hna zong nih lungtumzuang tharmi a um maw, hmuh mi hna hi hmuh cia dah an si timi kha, an computer cung in an theih khawh lai ti asi.

Lungtumzuang Nih Russia Asuk

February 15, 2013 ah, Russia ram Chelyabinsk khua pawng Chebarkul Tibual ah lungtumzuang pakhat a rak tla. Cu lungtumzuang cu van i a um lio ah adang lungtumzuang "Asteroid" he an i pah dih hnu ah, Russia ram ah a tla. A rantuk caah a tha cahnak hi tuak tikah, atom bomb 30 puah he aa tlukmi thazaang in a rak tla ti asi. Minung umnak khua chungah tla sehlaw, khua vialte a cip dih lai ti asi. Cu tluk tihnung mi thil nih cun, kan vawlei hi a su than lai lo ti khawh asi lo.


                    Chelyabinsk khu i lungtumzuan a tlak lio


               Nai deuh in hmanthlakmi 


                         AP nih an chuahmi


   Inn he naih tuk in a zuan caah tlalangawng tam tuk a rawk

A zuannak thazaang nih a tlirhmi (shock waves) ruang ah, inn tam ngaite thlalangawng a hrawh i, thlalang tampi a khuai hna i, minung 1000 renglo hma an pu. Vawlei i a tlak hlan ah hin, hi lungtumzuang nih hin a dang a ngan deuhmi lungtumzuang mi suimilam pakhat ah KM 4,800 tluk cak in a va suk i, an kuai dih ti asi.

"Chelyabinsk i a tlami lungtumzuang hi, amahnak ngan deuh he an i suk hnu ah, a cheu a kuaimi kha vawlei ah an rak lanhnak asi" tiah Japan ram ummi University of Tohoku i, thil hlathlaitu Shin Ozama nih Scientific Reports ah a tial.

Hi lungtumzuang hi, meter 20 (Pe 60 deng) a lianmi asi. Vawlei dawhnak nih a huapmi area a rak luh ah  hin, suimilam pakhat ah KM 67,600 tluk rang in a rak lut i, thli he aa hnur tikah a lin tuk i, a puak a man i, an kuai dih. A cheu a lian deuhmi cu man lo in vawlei ah an tla.

Hi lungtumzuang hi, aw nakin alet 60 rang in a zuang i, vawlei in KM 30 tluk a hlatnak ah a puak. Cu a puakmi thazaang cu USA nih 1945 Ralpi II lio i, Japan ram Hiroshima khua i a thlakmi Atom bomb nakin a let 30 in a mual a fak deuh ti asi.



                Lungtumzuang a tlaknak Chebarkul Tibual 

Hi Russia ram a tlami lungtumzuang nih hin, kan vawlei le lungtumzuang hna hi, zeitindah an rak i sukden le hi lung hi an donghnak asi timi hi, a theihter khawh deuh cang hna lai ti asi. Scientist nih an lung a hrinmi cu, kan vawleipi le lungtumzuang hi a liamcia kum 290 million lio ah fak taktak in an rak i su cang lai tiah an ti.

Chelyabinsk khua i a tlami lungtumzuang hi an zoh tikah, thil phundang ngaite lunghring bantuk (jadeite) timi, tlalang bantuk a tleumi tete a chung ah an um. Cu thilri cu "shock veins" ti zong ah an auh (Laiholh in leh awk a tha lo). Hi lungtumzuang chung i lunghring bantuk te cu, a dang lungtumzuang he an i sukden lio ah an "ti"dih. Cu hnu ah an khal i an i fon than ti asi. Hi Jadeite (lunghring) timi phun hi, lunghring (kyauh-seing) a cannak ding caah a herhmi vawlei dat (minerals) an si i, a lin taktakmi linhnak pek hnu lawng ah, lunghring ah a cang kho mi asi.


   CMGI X-Ray CT Scan in lungtumzuang chung an hmuhmi lunghring
              
Chelyabinsk khua i lungtumzuang a tlami chung i lunghring bantuk thil nih a langhter khawhmi cu, hi lungtumzuang hi adang lungtumzung he an i suk hlan ah, alaiva in tah tikah a tlawmbik ah metres 150 (pe 450) lian asi lai tiah an ti.

Sceintist hna nih Chelyabinsk khua i a tla i a kuaimi lungtum hi an hlathlat cuahmah i, hi lungtumzuang hi, vawlei ah a rak tlak lio i a zulhmi lam hi khawika dah asi timi hi an hlathlai lio a si. Mr. Ozawa nih, Chelyabinsk khua i lungtumzuang hi, "zohchunh awk tlakmi thil phundang te asi" tiah a ti. "Hihi vawlei ah a tla taktakmi, vawlei he aa naih ngaimi thilri pakhat asi i, a tlak ning vialte kha tha tein chinchiah khawhmi thil asi" tiah a ti.


             Cheburkul Tipual chung in an charmi lungtumzuang


         2013 Tlami lungtumzuang naihte zohnak

Chelyabinsk khua i a tlami lungtumzuang hi vawleicung tuanbia ah a puakmi thil vialte lak ah a fakbikmi pahnihnak asi tiah an ti. Apuakmi a fakbik cu 1908 i Russia ram Seberia hmun i a ummi Podkamenaya Tunguska Tivapi i a tlami lungtumzuang hi asi. Hi lungtumzuang hi, Hiroshima i an rak thlakmi Atom bomb nakin a let 1,000 in a mual a cak deuh. Cu nih cun suare KM 2,000 kau chung ummi, thingkung million 80 renglo a thah cek hna. Nihin ni tiang a cheu hmun cu thingkung thathi in an keu kho ti lo. Akawng thai.

Hi Tunguska i a cangmi lungtumzuang a kuaimi cheukhat asi ko rua tiah an zumhmi lungtum pawl kha, nikum ah an hmuh khawh than i, zei bantuk lungtumzuang dah asi timi hi an hlathlai lio asi. A theipar zeihmanh a fiang rih lo.  Hi lungtumzuang nih hin, vawlei hi fak taktak in a rak suk tiah an ti. London in KM 10,000 tluk a hlatnak hmanh in an rak hmuh khawh ti asi.

Hi Lungtumzuang nih vawlei a sukdenmi nih, Lake Cheko timi achuahter tiah, Intaly ram Bologna University in scientist bu pakhat nih an ti. Naite ah lungtumzuang a kuaimi zong an hmuh i, an hlathlai lio asi.

       
                       3-D in an ser thanmi Lake Cheko



                Tunguska i thingkung a tlep dihmi hna


 Tunguska hmun asuknak alaicer bik. Thingkung tha tein a keu kho rih lo

Russia hi chanthar tuanbia ah lungtumzuang nih fak taktak in voihnih a tlak cang. Adang zong a tlami an um rih. Russia ram cu fimthiamnak a sang tuk ko nain, hi lungtumzuang hi an rader nih a tlai kho lo. Cucu scientist pawl an khuaruahhar ngaimi asi.

Adang Lungtumzuang Nih Vawlei Asuknak

Vawlei hi lungtumzuang nih voi tam tuk a sukden cang. A liamcia kum 20 chung (1994-2013) tiang lawng ah hin, vawlei area ah hi lungtumzuang hi an rak lut i, a linh tuk caah valawi phan manh lo in an man manh. Vawlei area an rak phak hnu ah kuaiman dih. Hi atanglei map ah hin, vawlei area a rak sudengmi lungtumzuang pawl hmanthlak alanghtertu asi.

                             (Ref. www.dailymail.co.uk)

Hi hmanthlak zoh tikah, kan vawlei hi zeitik paoh hi lungtumzuang nih a suk khawh ko timi hi a lang. Vawleicung caah zeitluk in dah tih a nun timi cu, hi hmanthlak zoh ah a fiang ko. Kan vawlei hi a himbawm tuk ah ruah ding asi lo timi kha hi hmanthlak ah thil cang ciami nih a langhter ko.

September 15, 2007 ah Peru ram i Carancas khuate pawng ah a tla. Cu hmun cu Lake Titicaca in meng 6 a hlatnak ah a um. Hi lungtumzuang nih a sukden i pe 43 a kau i pe 15 a thukmi khur a chuak. Hi lungtumzuang nih a sukmi ruang ah 1.5 magnitude lihnin a chuahter ti asi. Hi a suknak thazaang zeitluk in dah a cah tiah ahcun dynamite bom 4.5 tons puahmi he aa tluk ti asi. Hi lungtumzuang in a chuakmi ceunak ruangah minung 600 tluk an lung amit i, an zaw tiah an ti.


                      Lungtumzuang nih Peru ram a suk i a kuarmi

Ungava Peninsula, Canada ummi Pingualuit Crater hi vawleicung ah thinlung a thlang kho bikmi meteor lake pahat asi. 2007 ah an hmuh.  Apawngkam bo pawl nakin pe 520 a sang deuh. A khur a thuh hi pe 1,300 a thuk. Tii a thuh hi pe 876 a thuk i, North America tibual thuk bik le vawleicung tibual ti lakah a thiang bik pakhat asi. Kum million 1.40 lio ah, lungtumzuang nih a rak sukdenmi asi. Ding tein tah tikah meng 2.14 a kau i, meter 3440 a thuk. Pe 10,320 a thuk tinak asi i, a thuk taktak. Khuaruahhar in a thuk.

                        Pingualuit Crater, Canda

Nihin ni ah lungtumzuang nih a rak tlak hnawh ruangah, vawleicung ah lungtumzuang tibual (meteor lake) asiloah lungtumzuang kuar (meteor crater) timi tampi an um. Hi lak ah min a thang bikmi cu Arizona ramkulh ummi Meteor Crater hi minthang bik pakhat asi. Hihi a liamcia caan kum 50,000 tluk ah lungtumzuang nih a sukden mi asi.

Hi lungtumzuang kuar (meteor crate) hi rili in pe 5,723 a sannak hmun asi. Ding tein tah tikah pe 4,000 a kau i pe 570 a thuk. A chung a thuhnak cem a laiva hi, lungtumzuang nih a pah lio i, vawlei le lung a kuaimanmi pawl in a khat i, a thuhnak bik taktak hi pe 700-800 tluk a thuk. Hi lungtumzuang nih vawlei a sukden lio i a rannak (speed) khi hlan deuh an tuaknak ah, suimilam pakhat ah meng 45,000 in a kal lai tiah an ti nain, naite an tuaknak ahcun suimilam pakhat ah meng 25,000 tluk asi lai tiah an ti.

A tha a thawn tuk caah, vawlei he an i suk tikah lungtumzuang cu a man dih i, hmuh awk tlawmte lawng a tang. Hi a suk lio puahnak thazaang hi scientists nih an tuak tikah 10-megatons (10,000 kilotons) asi lai tiah an ti (Hiroshima i an rak thlakmi atom bomb hi 15 kilotons tluk asi laii, Nakasiki an thlakmi kha 21 kilitons asi lai ti asi). Cucaah hi puahnak thazaang hi Hiroshima atom bomb nak in a let 666 renglo a cak deuh i, Nakasaki an puahmi nakin let 476.2 a cak deuh tinak asi).

Arizona cozah hi, hi hmun hi tourist area ah naite ah an chiah i, tangka tampi luhnak hmunhma pakhat ah a tla cang.



                                Meteor Crater, Arizona
.

                          Lian deuh in zohnak

Atanglei hmanthlak hi Hoba meterorite timi asi. Namibia, Afroca ah aum. Vawleicung an hmuhmi lungtumzuang lakah a lian bik asi i, ton 60 a rit. Vawlei tampi a kuarhter lo. Cucaah scientist nih an tuak tikah, vawlei area chung a luh tik ah hin, thlitu nih a rannak a fumter caah asi lai an ti. Vawlei asuk lio ah hin, second pakhat ah meter 300 tluk lawng in a zuan caah asi lai an ti. Thingkuang bantuk pungsan in a um caah apungsan hi  khuaruahhar ngai asi. Hi lung hi thir dat (iron ore) tampi aa telmi asi.
                 

            Hoba Lungtumzuang

Kawlram Monywa khua pawng i, Twintaung Lake zong hi, lungtumzuang mi nih vawlei a suk ruang ah a chuakmi tibual pakhat asi tiah scientist nih an ti. Hi bantuk tibual pawl hi an i dawh ngaingai caah, tourist nih an zoh duh ngaingaimi tibual an si i tangka tampi hmuhnak an si. 


             Twintaung Lake, Monywa

Biafunnak

Hi lungtumzuang pawl hi Mars le Jupiter karlak ah tambik an um. Thil pakhat khat ruang ah an lam an pial sual i, vancung i aa chawkmi vawlei dang zong an va sukden tawn hna. A caan ahcun vawlei dawhnak thazaang nih a huapk area chungah an rak lut. Hi lungtumzuang hi, vawlei area ahcun atu le tu an lut ko nain, an ran tuk caah a lin tuk i, vawlei pha lo in an puak i an kuai. Cucu "arfi zuang" tiah zan ah kan hmuh tawnmi khi an si. Acheu cu an kuai nain an lianh tuk caah, vawlei ah an rak tla kho. Cucu tih a nungki pawl cu an si.

Hi lungtumzuang hi an rang tuk. Cucaah tu chun ni i minung sermi rader nih hin tha tein a tlai kho hna lo. Tlaih khawh hmanh ah ven manh ding asi lo ti asi. Cucaah 2013 ah Russia ram i a tlak tik zong ah, an thei manh lo. Amah luh pi in a rak lut zuahmah ko.

Cucaah nihin ni scientist pawl nih, hi lungtumzuang hi biatak tein an hlathlat i, vawlei in meng 745,000 hlat i a rak zuan hmanh ah hin, an thin a domh in an i domh tawn. Nihin ni fimnak le computer nih cun hi lungtumzuang ral hin, kham khawhnak fimnak hi an ngeih rih lo caah, hi lungtumzuang nih hin, vawleicung minung tampi thihnak a chuahpi te sual khawh men ko tiah, thinphang ngai in bawh peng asi ko!!!

-------------------------------------------------
Zohchihmi Ca Hna

1. http://www.mirror.co.uk/news/technology-science/technology/help-nasa-hunt-earth-threatening-asteroids-5358857

2. http://www.abc.net.au/news/2014-05-23/asteroid-samples-analysed-after-earth-collision/5472798

3. http://www.dailymail.co.uk/sciencetech/article-2847173/When-country-likely-hit-meteor-Strikes-not-random-thought-study-claims.html

Minung Man?

Minung kan man hi zeizat dah asi hnga? Dollar in zuar si sehlaw, zeizat in dah ka zuar sian hnga? Zeizat ah dah na zuar sian ve hnga? Nu le pa nih teh zeizat ah dah a kan zuar sian hnga?

"Market rate" in tuak ahcun aa zuar siangmi nih cun an i zuar siang ko lai. A siang lomi nih cun billion zeizat hmanh in an i siang lem lai lo. Ruahning le hmuh ning aa dang cio theu lai.

A ngaingai ti ahcun nunnak hi a sunglawi tuk. Nunnak hi Billion tampi zong in cawk khawh asi lo. Cucaah minung kan man hi, tangka in tuak khawh a si lo. Zei bantuk minung kan si zong ah, tangka cun tuak khawh kan si lo.

Sihmanhsehlaw, minung hi man kan ngei set taktak maw timi ruah a herh. Tahchunhnakah, minung pakhat cu aa dawh, a pumrua a tha, a fim, duh anung. Asinain "a nunzia" a that lo i a tuahsernak a that lo ahcun, cu minung cu "zeihmanh hman awk a tlak lomi, "zero" minung ah aa chuah kho.

Zeitindah "Zero Minung" ah aa chuah khawh? Chuah khawhnak lam tampi a um lai. Tahchunhnak ah, minung pakhat nih a minung sinak kha a upat lo ti u sih. Cu minung cu, minung hawi dang bantuk in, nung lo in a nun zia chia in a nung. Cucu amah le mah zei i aa rel lo le a man aa thlak khi asi. Amah le mah aa upat ti loh. Man ngei ka si timi a theih ti loh. Amah le mah hmanh zei ah aa rel ti lo ahcun, midang nih cun, "zei ah rel awk a um ti lo." Asiahcun "Mah zong nih zei ah aa rel ti lo le midang zong nih zeiah an rel ti lo mi minung cu, zuar hna sehlaw, ahohmanh nih an caw duh lai lo. Minung nih cawk duh lo ahcun, cu minung man cu "zero" (0) bak asi.

Phundang in chim ahcun, "Man a ngei lo mi minung, vawlei rit za minung ceu asi cang." Cu bantuk minung cu vawleicung ah an rak tam tuk. America zong ah an tam tuk. Laimi lak zong ah kan tampi kho men. Hi pinlei ah kan tam chin lengmang kho men.

Kawl nih, "Sikan di luh ih tanphu" (Sikan cu minung kan man asi) tiah an ti. Hihi a dik tuk. Minung man fakmi paoh cu sikan ngeimi le hman awk tlakmi an si. Sikan ngei lo le hman awk tlak lo deuhdeuh paoh cu man tlawm deuh chin lengmang asi. Adonghnak ah sikan ngeih bak ti lo ahcun man ngeih ti lo bak asi ve ko. Cucaah "Minung man Vs Sikan" tiah kan ti khawh.

Nikhat cu Dr. Phil Show ka zoh. Cu show ahcun Joe timi "homeless" pa, pa dawh taktak le pa style taktak kong an piah. Dr. Phil nih a tlangpi a tarmi cu, "Handsome and Homeless........Joe Return" ti asi (A tuanbia hi,  http://drphil.com/shows/show/2296 ah zoh khawh asi).

Hi pa hi zaangfak zong asi nain, mi dam asi ko tungmi, amah le mah man ngei lo ah aa chuahmi minung pakhat asi caah, zaangfah awk zong a tha lo mi asi. Zeicatiah minung cu, midang ca san tlaih lo zong ah, mah caahcun "tuanvo a ngeimi minung si a herh."

Dr. Phil nih interview a tuah. Joe hi a zuldawi pengmi pa, mitha ngai pakhat a um i, amah nih Dr. Phil sinah a rak phakpi. Joe hi a tawinak in chm ahcun, mi dawh, mifim le miza taktak asi nain, "man ngeilo le mi lolak ah aa chuahmi pa asi." Zuu le ritnak siai ruangah voi tampi "thlawpbulnak sizung" a phan. Mah nih tan lak ve lo ahcun, sii lawng cun damnak taktak a um kho lo. Zeicatiah nun ziachia cu a leng in a dam khomi asi lo. Chunglei in dam aherhmi asi.

Cucaah Joe cu innngeilo le awkhlawh asinak in a chuak kho ti lo. Cuka hmun ahcun nuam taktak in aa zi peng. Hihi mi dawh taktak le mi za taktak asi ko nain, a nunzia ruang ah, "man ngeilo mi pa ah aa chuah." Muisam le pumrua in minung man khiah khawh asi lo tinak asi.














      Innngeilo Joe: Tangka hal chawm in a nungmi

Joe hi kum 26 a si. Manhattan, New York ah khua a sa. Tangka a hal chawmmi tlawmte lawng in a nung. Dawr kip ah a kal i sample an chiahmi luthuh le tamhank in aa tamh. Thilri zun 4 lawng a ngei. A caan acun lamkam a hahnak ah a it. Khuasih, ruahsur, nilin, thlihran a phunphun a tuar.

Amui aa dawh. A pumrua a tha. Milem a thiam. Nu nih an uar i, ngaknu inn ah zan tampi cu a riak tawn. A va ihpi pah hna. Cutincun nu kha a lem hna i, pakhat hnu pakhat in, nungak inntang ah nuam tein a va it lengmang. Kum khat ah, nu 156 tluk ka ihpi hna tiah a ti."  Cucu tuak tik ah, ngaknu a ngei ngai ko timi minung nak "hmanh in a let 15 a tam deuh ti asi.

















         Joe lamkam a ihnak le ngaknu he an i hnamh lio

The Mirror UK Online News ah hitin Joe kong cu an tial:

Innngeilo Joe nih, "New York khuachung ah minung 8 million tluk an um i, nungak tete zanchiar duhzat ka ihpi khawh ko hna" tiah a ti.

"Ka duhmi nu kha ka thim hna i, ka va kal i, 'kan duh' tiah ka va ti hna. Thit kan duh-tiah nuamhnak ca menmen ah ka va ti hna. Zahan zan cu, hi inn nganpi chung ah ka va riak. Zu kan ding i, pumpak thilri bantuk in lobster kan va ei" tiah lunghmuih ngai in a chim.

Joe nih a chimmi cu, "Ka nu nih ritnak sii-ai (drug) ka sinah a hmuh ruangah inn in an ka dawi i, atu bantuk in ka umnak asi. Asinain hi ti ka chuahmi hi ka ngaichih lo" tiah a ti. Awkhlawh tuan le innlo um kha pawi a ti ti lo. Cucu pawi i a ruah lo ahcun, vawleicung ah a pawi dingmi thil aum ti lo.

Joe nih Elite Daily ah hitin a chim chap...

"Zarh khat chungah zan hnih zan thum cu, caku chahpi cung ah ka it men ko lai. Asinak in ni fatin te ka tho i, ka duhmi cu ka tuah peng ko. A caan ahcun zing 7 tluk ah, nungak pawl nih, an rak ka thangh i, lamkam ah lungfim lo in na um-inn ah na tlun a hau tiah an ka ti--inn nan ti maw tiah ka ti hna.."

"Asinain ka thawh tik ahcun ka zaal chung in tangka he ka tho.....ka rian cu innngeilo bantuk in um lo a si. Dawr ah ka kal i, ka lu tha tein gel ka thuh; Red Bull ka cawk i ka chuak."

Tu chun Mino biacah kan duhmi hna cu hihi asi:

"Zeitik hmanh ah, keimah bantuk cun um hlah u.....Hi bantuk in zeihmanh asilomi nunzia cu mi vialte caah asi lo. New York khuachung i innngeilo vialte va zoh dih hna u law, keimah lawnglawng hi, atu bantuk in a cawlcang kho mi ka si" tiah Mino zong ruahnak apek hna.

Mui dawh le pumrua tha ngai Joe zong amah le mah aa upat lo; thiltha tuah a duh lo; chiatnak lawng te tuah a dih tik ahcun, innngeilo le awkhlawh ah aa chuah. Joe hi tangka in zuar hna sehlaw, a ho nih dah a cawk duh rua hnga?

Biadonghnak
Minung cu Jesuh nih "Cite le ceunak" he a kan tahchunh. Cite si tung "alnak ngeih lo ahcun, zeihmanh man a ngei lo mi le vawlei ah lamh chih ding men a si ko" tiah a ti. Cun "ceunak zong cu mui asi ahcun, zeihmanh thathnemnak a ngei lo" ti kha a kan cawnpiak. Minung zong cu cu bantuk te cu asi. Mah le si khawh tawk tein alnak le ceunak ngeih lo ahcun "lam chih ding sawhsawh le man ngei lo minung ah i chuah asi ko."

Pathian nih minung si ding in a kan ser tikah tinhmi a ngei. A kan sernak a chan le a ruangte a um.
Pathian nih a kan sernak a ruang le chante kan nganh ahcun, minung hi man ngeih lo khawh asi.

Cucaah minung cu zeibantuk minung (mihrut, mifim, midawh, muichia, mingan, mihme) kan si zong ah Pathian nih a kan ser chan aa tinhmi le si hna seh ti a kan duhmi te ah si khawh ding in zuam cio aherh. Cu Pathian nih a kan sernak chan te tinhmi nganh hnu ahcun, "Innngeilo Joe" bantuk in, a tlawng sawhsawhmi, aa nuam sawhsawhmi, mah zong nih zei ah i rel lo, midang zong nih zei ah rel lo, sualnak le thil chia zong hrial lo in, "Nun sawh le chawh sawhsawh in aa chawkmi minung, zei hmanh man ngei lo ah chuah khawh asi ko."

Ruah awk cu, "Joe bantuk minung hi aho tal nih tangka in an caw duh hnga maw? An cawk duh lo ahcun man a ngei kan ti kho ti lai maw? Midang nih cawk duh ti lo mi minung kan si ahcun, "Minung man cu zeizat dah asi ne hnga?"
----------------------------------------

Zohchunhmi Ca

1. http://www.mirror.co.uk/news/weird-news/handsome-homeless-man-picks-up-4267258
2. "Handsome and homeless Joe" http://drphil.com/shows/show/2296/

Khamhnak Theology

"Theology" timi cu "Pathian lei he aa pehtlaimi fimthiamnak" tiah a tawinak in leh khawh asi. Laimi cheukhat nih theology timi biafang hi, liberal phun ah kan ruah i, an rem theng lo. Asinain zei bantuk phung kan chimmi paoh ah siseh, kan pawmmi bible kong kan chim paoh ah siseh, bible kan hrilhfiahmi paoh siseh, kan chimmi vialte hi, "theology" pakhatkhat cu an rak si ko.

Cucaah "Khamhnak theology" ti tikah, Pathian nih Jesuh Krih min in zeitindah khamhnak lam a ser timi kong kha a chim duhmi asi.

Minung cu misual viar kan si. Kan mah tein kan sualnak in aa thian khomi kan si lo. Kan mah tein sualnak in aa khamh khomi kan si lo. Sualnak ruangah kan mah kha biacaih ding kan si. Mawhphurhnak le dantatnak co ding kan si. Asinain, Pathian nih Jesuh Krih in khamhnak lam hitin a kan serpiak.

Kan sualnak ruangah kan mah kha, bia caih lo in, kan sualnak kha, Jesuh cung tu ah a chuan. Jesuh a tlinnak thawng in, Jesuh a zummi le Jesuh he aa pehmi paoh kha, Pathian nih mitling ah chiah kan si. Mi sual kan si; kan sual ciami cu a thiang kho ti lo nain, Jesuh thawng in ngaihthiam kan si caah, sualnak ngei lo ah Pathian nih a kan canter nak kha, "Khamhnak theology" cu asi ko. Phun dang in chim ahcun, "Jesuh nih kan sualnak kha a in, a tuar. Kan mah aiawh in Jesuh cungah ah, kan sualnak kha aa khing. Jesuh nih mawhphurhnak kha a in i, kan nih kha thiam kan co."

Lairam ka um lio ah, khamhnak theology kong hi keimah pumpak nunnak in ka ton ve lo caah, a theih lawng ka theih i, a zumh lawng ka zumh i, ka nunnak taktak in cun tehte in chim ding ka tong loh. USA ka phanh hnu, ECBC pastor ka tuan hnu in khamhnak theology hi ka fiang chin lengmang. Zeicatiah keimah pumpak nih ka in caah le ka tuar caah asi.

Ka tonmi thil tampi lak ah, thil pakhat in "Khamhnak theology" kong hi fianter ka duh. 2008 ah Columbus ah kan i thial. 2009 in ECBC ah pastor ka tuan. University Baptist Church kan hlan. Alakka in a kan hlanh. Kan fale cu mi an neng ngai. Chimh zong an har. An tli, an i dawi, thilri an hrawh, hnawm an hlonh, khaicek an khai, tii an i celh, coka mei an on ti in a phunphun te asi. Mawhchiatnak tete khi kan tong ngai. Kan fale te zeitluk mawchiat ding an si zong ah, keimah kha auh i sik ka si. Keimah kha mawhchiat ka si. Mithmaichiatnak aum zong ah keimah nih in asi.

Voikhat cu Rev. Za Thio crusade tuah kan sawm. Nilini in Zarhpini tiang kan tuah. Kan i nuam tuk. Zarhpini zanlei ahcun tipil innak zong tuah u sih law tiah a tlacawp in kan khan. Caan aa tet tuk cang caah, kan buai ngai. Cu hlan cu Zarhpini paoh pumh dih ah inn ka chekta viar. Cu ni ngelcel cu ka check manh ti lo. Mino lawng ka rinh hna. Kan buai tuk caah, ka philh ve. Upa dang zong nih an philh ve.

Nikhatni ah, UBC zung in telephone a ra. Telephone a rat bak in "Zeidek thil pipa pakhatkhat a cang ko cang" tiah ka ruah colh. Pastor Tommy Faris nih a van ka auh. "A rannak in ra law, meeting tuahta a hau. A pawi tukmi um le" tiah a ti.

Ka va kal. Mirang mifim pi asi ko nain, a hmai a chia ko. A ka auh. Zunput le ngakchia chiahnak room chung a ka zohter. Camera in hman zong an rak thlak dih cang.

Ngakchia room ka van zoh. Ka lau ko. A ar bak in ka ar.  "Tornedo" thli nih inn a hrawh i a merh viarmi tluk in, ngakchia khan cu kan fale nih an leh dih. Nau ihkhun, nau todan, nau thuinak le ngakchia rawl einak cabuai vialte an leh dih. Ngakchia lentecelhnak vialte an khiah zahzat; an hlonhmi zahzat in tuang ah an ril lulh ko. Vam i hmanthlak le baibal cang aa tarmi zong an dawh dih. Telephone zong an zam viar. Cauk, lentecelhnak, ngakchia motor, ngakchia thutnak le ngakchia lenhmi tete cu tuang ah aa in pong thup ko. Zoh ah hin a zoh hmanh ka zoh ngam lo.

Pastor Tommy "Sorry taktak asi. Ka church member hna aiawh in, fakpi in ngaihthiam kan hal. "I deeply appologize" tiah ka ti. Mirang cu "Appologize" timi biafang hman ahcun, kar an hlang ngam ti lo. A hmai a chiat tuk. "Thil aa phahmi vialte ka char dih lai; cauk zong tha tein ka chiah dih lai. Aa rawkmi vialte cu a thar in kan thlen dih lai. Rak kan ngaithiam ko. Kan sual fam cu teh. Mah ni ngelcel kha crusade kan tuah le mino lawng ka rinh hna le an rak zoh ngelcel lo le asi" tiah ka nawl.

Amithmai a chia ngai nain, "Ra hmanh kan piah hmanh lai?" tiah a ka ti i, vam ah aa tarmi cate a ka piah. Cu ca cu hihi asi:

 "A zulh awk asimi lam kha, ngakchia cu cawnpiak law, a upat tikah mah cucu a pialtak ti lai lo"  (Phung 22:6)

An nih Mirang fa cu zeitindek an si hnga? An dai tuk. Kan nih Laifa cu an dai kho lo. Tliklek, chawiper, dai, turcawl, dawi, aukhuan" in an i la. An zia aa dang tuk.

"Asi kan i zuam ko lai.Kan ngaithiam ko. Hi pin cu hitin a um hrimhrim ti lai lo" tiah biahrennak ka tuah. Thilri vialte cu kan char dih; aa rawkmi vialte cu kan hlonh dih. Amah nih aka bawmh i, tha tein kan remh viar.

Cu hnu zong ah mei kong ah maw, innkhar kong ah maw, ngakchia kong ah maw, hnawm kong ah maw, aphunphun telephone cu auh lengmang asi. An ka auh zat in ka nawl lengmang hna. Cuticun ngaihtiam kan si lengmang i, 2009 in 2014 a dih tiang kan i pum.

Cu cancan kan i pumh khawhnak cu, kan mah dinfelnaknak, zuamnak, thiltha tuahnak, thatnak, dawt hlawhnak, santlaihnak, thilti khawhnak le thawnnak ruang ah asi hrimhrim lo. UBC Krihfabu nih dawt awk tlak lo le dawt hlawh lo kan si ko nain, a kan dawt caah le velngeihnak kan cungah an ngeih ca bak ah asi ti kha, ka fiang.

Hi thil ka tonmi nih khamhnak kong theology fiangte in a ka fianter. A sualmi cu keimah ka si lo. A sualmi cu kan fale ngakchia an si ko. Asinain an hruaitu ka si bantuk in ka Krihfabu member nih thil an tuahsualmi paoh kha keimah cungah a tla. Zeibantuk mawhphurh ding a um zong ah, keimah tu nih mawh ka phurh. Midang aiawh in keimah nih ka tuar. Keimah tu kha member aiawh in sual phawt ka si. Keimah nih ka tuarnak thawng in, a sual taktakmi cu tuar asi ti lo. UBC an dawtnak le velngeihnak ruang ah, a palhmi zong kha, keimah nih mawhphurhnak ka huah cang caah, ngaihthiam an si ve i, miluat ah an cang.

Church member hna caah keimah nih ka tuar i sual phawtnak viale ka huah bantuk in, Pathian hmaiah a sualmi cu nang le keimah kan si. Jesuh cu a sual lo. Asinain nangmah le keimah sualnak tu kha, Pathian nih Jesuh cungah a chuan. Jesuh tu misual mi kan mah ruang ah sual puh asi. Jesuh nih kan sualnak a phurh. Kan mah ai ah, Jesuh tu bia an caih. Aruang cu Profet Isaiaih nih hitin a rak chim chung:

"Zawtnak, nganfahnak, temhnak, dantatnak, hma le tuknak a in mi cu, kan thatlonak ruang ah asi; cu vialte a in mi cu kan mah luatnak ca le an tuknak vual in kan damnak ding caah arak si" (Isaih 53:4,5).

Sualnak chung in lutnak lawng silo in zungzal nunnak kan hmuhnak ding caah, a donghnak ah kan mah aiawh in Jesuh tu nih thihnak a tuar i, kan nih tu kha sual biacaihnak le thih dantatnak in kan luat. Krih nih kan sualnak vialte a phurh i a tuar dih.  Cucaah kan nih cu Pa Pathian biacaihnak in kan luat i, sualnak ngeilo ah chiah kan si. Cucu Pathian dawtnak le velngeihnak ruang ah asi.

Cucaah 2 Cor 5:21 ah, "Krih cu sualnak zeihmanh a ngei lo. Sihmanhsehlaw, kan mah ruangah Pathian nih kan sualnak kha a hrawmter i, cucaah amah he kan i peh ahcun, Pathian dinnak kha kan i hrawm ve lai" tiah Paul nih atinak asi.

Keimah nih cun biakinn caah chiatnak (sualnak) cu ka tuah lo. Sihmanhsehlaw, kan fale hna tuahmi chiatnak (sualnak) kha an ka hrawmter ve. Kan church ngakchia zong, keimah he an i peh caah, keimah cung i mawhphurhnak le sualphawtnak an tlunter cang hnu ahcun, ngakchia cu an thiang. Thiannak an co i, UBC ngakchia thiannak an i hrawm ve. Misual an si ti lo. Cucaah kum tampi kan i pum kho.

Cu ve bantuk in, kan sual ko nain, a suallomi Jesuh nih kan aiawh ah a thihnak thawng in sual ngaihthiam kan si cang. "Krih Jesuh a thawh than bantuk in, amah a zummi paoh cu, Pathian nih Krih sin ah a ratpi than ve hna lai" (1 Thes 4:14). Cucaah Jesuh a zummi paoh cu Pathian dinnak kha kan i hrawm kho ve. Cucu "Khamhnak Theology" cu asi.

Careltu dihlak ah, "Khamhnak theology" finnak Bawipa nih in pe ko hna seh.