Lairam "Zohchunh Tlak Dum"

CRDP dum i tarmi cabia

CRDP dum hi, Thantlang-Hakha motor lamthlang ah a ummi asi. Ka blog adang ah a tuanbia ka tial cang. Hi dum hi, Laimi nih kan i zohchunh dingah sermi dum asi. Tangka thazaang tampi le minung thazaang tampi dih in sermi dum asi. North America, Australia le Europe Laimi tampi abik in Thantlang Peng mi hna nih dirkamhmi dum pakhat asi.

A tawlreltu Rev. Neely Lai Uk le tuanvo latu upa dihlak hna an i zuamnak thawng in CRDP dum cu nihin ni tiang a hmun. An cungah kan i lawm hringhran. Hi dum kongkau hi, thazaang a pe ngai vemi Krihfabu pakhat kan si caah, hi dum hi kan mah ta bantuk in kan ruah ve. A thatnak tete kan hmuh tikah kan tha a nuam i, kan rak i lawm. Kan ram le miphun caah zeital a thahnem hnga maw tiah khua an ruah i, an tuahmi dum asi caah, Laimi dihlak nih thazang kan pek awk asi tiah ka ruat.

Acheu nih cun dum chung in a chuakmi thilri hna an theipar zoh in, "Mah zatzat tangka dih tung in a theipar a chuakmi a tlawm tuk" tiah atimi zong kan um kho men. Asinain ruah dingmi pakhat cu, zeithil kan tuahmi paoh hi, tangka chuahmi thazaang a theipar pakhat rumro in zoh ding asi lem lo. Hi dum nih "fimnak le hngalhnak" a kan pekmi khi tangka in cawk khawh lo mi an si ve timi philh lo a herh.

Blog hmun dang ah ka tial cang bang in, arti an chuahmi, tilionak tidil an tuahmi, thlaikheu an keuhter i khuakip ah theikung, zawngtah, mitsur le thilri aphunphun an karhtermi man hmanh hi, Lairam caah a miak tuk cangmi thil pakhat asi. Atangka fang bak in a miak lo zongah, CRDP dum nih a karhtermi fimnak hi a tlawm lo. "Nangmah he kan tuan timi dum asi" timi catlang te hmanh hi, miphun thlarau caah thil tha asi. Thil fate ah kan i bawmh i thil nganpi tiang ah kan i bawmh zong a herh tuk.

CRDP Dum tilionak luhman

"Ti lio khawh asi cang" timi le "Luhman Upa Ks.500. Ngakchia-Ks.200" ti an tialmi hmanh hi, Lairam ah arak um bal lo mi thil an si ko hna. Hi thil hi a fate a lo nain Lairam caah thil fate an si lo. Thil lianngan ngaingai an si. Hi tilionak tikhur te hmanh hi, kan ram ah tangka aa chawhnak ding thil pakhat asi ve. Lairam kan rumnak ding caahcun "tangka hloh" hi asi, "tangka khawn" asi lo. Hi bantuk thil tete hi tampi tuah i, Mirummi hna nih an tangka an hman le an hloh a herh. Cuticun kanr am ah tangka aa chawk kho lai. Hi tikhur te hi, miphun dang sin ahcun chimtlak lo zong asi men lai nain, Lairam ca ahcun tuanbia tialtu tilionak tikhur pakhat asi. Voi khat a hram chuah hnu ah, atu le tu remh hau dingmi a si ti lo i, hipin ahcun a miakmai hmuhnak ding peng an si ve cang. 

CRDP Tilionak tikhur

CRDP Tilionak tikhur

CRDP Tilionak tikhur

Lairam hi leilung a chia; kan vawlei nawn a tlawm tuk caah thilchuak a tha tuk lo. Lairam dirhmun zoh ahcun, CRDP banhla te hna zong hi, an tha ngai ko tiah ka ruat. Hi nakin an that deuh chin lengmang nak ding caah, tam deuh hlathlai (research tuah) deuh belte kan herh rih. Lairam ka um lio ah ka lungre a rak theih ngai i, khua tampi ka rak ruahmi cu, Lairam banhla an chan a tawi tukmi asi. CRDP dum i Banhla hna zong an chan zeidah a lawh timi ruah an herh. An chan sau deuh nak ding le an vui a that deuhnak ding zong tampi in ruah a herh. Banhla an zawtnak le thihnak zong a ruang kawl i, mipi nih banhla zohkhenh zia an thiamnak ding fimnak zong, CRDP nih tuaktanpi khawh asi te theu lai tiah ruahchannak a um. 

CRDP Banhla

CRDP Banhla

CRDP Inn

CRDP Inn

CRDP Inn

CRDP ah ar zong tam ngai an zuat. Nikhat ah arti pum 400-500 a chuak ve cang ti kan theih tikah, lung aa lawm tuk. Cu hlan ah Kawlrawn arti lengmang bochan in nun a rak si. Nihin ni ah Thantlang CRDP dumin a chuakmi Thantlang khua ah nikhat ah pum 400-500 lengmang aa zuarmi ruah tikah, lungthin a tho tuk hringhran. Ahram cu a tlawm ve lo. Asinain hi thil nih  alanghtermi cu "Biatak chuah ahcun Lairam zongah arti a chuak kho ve ko; ar in thanchonak sipuazi tuah khawh asi ve ko" timi fimnak a kan pek. Cucu CRDP riantuannak theipar pakhat asi. Lairam caah thawngtha asi. 

CRDP Ar Inn

CRDP Ar Inn

Atangkei hmanthlak hna hi, CRDP dum chungah an cinthlakmi banhla aphunphun, piat le anhringso hna an si. Hman an thlak lio hi, February thla ah asi caah, Lairam a rocar siling asi i, hi hmanthlak hna nih hin, fur lio caan i CRDP dum sining cu a langhter hna lo.  CRDP dum ah "tawlre" zong tampi an cin cang. Lairam ah tampi a ci phawt ding saduh an that. Mitsur thei in tangka ting tampi an hmuh cang. Nikhat caan khat ahcun CRDP dum hi amah tein aa zohkhenh kho ding le tangka a miak a hmu kho te dingmi asi lai tiah ruahchannak a um.

Zei thil hmanh hi, kum linga lawngah theipar a chuak bal lo. Kum sawm in, a za tiang akal hnu lawngah theipar tha an chuak tawn i, CRDP zong hi hnu kum tam ngai a kal tik lawngah theipar tha tampi a chuak te lai. A tuantu hna zong nih lungdong lo tein ram le miphun ca rian kan tuan timi ruat bu tein tuan a herh. Ramchung le ramdang zong in bawmhchanh le tuanti a herh rih ko.

"Lairam cu leilung a chia, zeihmanh cin tikah a miakmi aum lo" kan ti ahcun, caan dongh tiang zongah Lairam ah thiltha a chuak kho lai lo. Cucaah tangka thazaang hmanh tampi dih ko sehlaw, hi bantuk in fimnak a kan petu CRDP dum kan ngeihmi hi, Lairam thanchonak ding caah dot khat kar a kan hlantertu asi i, CRDP dum hi kan miphun caah "Lairam Zohchunh Tlak Dum" pakhat asi ko tiah ka ruat.

Hmailei i theipar tha tampi a chuah tik ahcun, CRDP dum cu, a min an sak bantuk tein "Eden Thar" asi taktak te ko lai timi ruahchannak he!!!

Zohcim lo CRDP Banhla

Duhnung asimi CRDP Dum kuakap

CRDP Banhla phundang

Rocar hmanh seh tha chiat lo dingmi CRDP dum

CRDP Dum

CRDP Dum banhla dawhdawh

Anhringso zong CRDP dum ah a chuak

Hmunhma nuam CRDP dum

CRDP Dum

Ruahchannak a ummi CRDP Dum

CRDP Dum banhla

CRDP Dum banhla

Zohchunh dingah cinmi Piat

CRDP Piat hmun

CRDP dum le a pawngkam ram

CRDP dum chung lam

CRDP dum ah banhla zong sullam ngei tein an cin

Lairam cu a rocar ko timi CRDP dum nih a langhter

Hmailei ah zohchunh dingtlak asimi CRDP dum

Eden Thar ti te dingmi CRDP dum

Thantlang-Hakha lampi

Rocar hmanh seh Pathian thluachuahmi CRDP dum

Thazaang tampi an chuahnak CRDP dum

 

Hite riantuan zongah miphun ca asi ti ruat bu tein

Thih tiang lungdong lo tein miphun ca tuan aherh

Lairam A Thleng Khotu Ding Pangpar Sipuazi

Chawkhlei (Rf. www.panoramio.com)

Vawleicung pumpi ah, pangpar phun 400,000 a um tiah thingram lei mifimmi "bottanist" pawl nih an ti. Pangpar min phun 600,000 cu, an sining le cii a khah caah an hlawt than hna tiah the Guardian ca ah an tial. Pathian thil ser hi a rak tha tuk. Nihin ni ahcun Pathian sermi lawng silo in mifimmi nih pangpar pakhat le khat an cawh hna i, pangpar kahpia le aa dawh deuh zong, an serchuah khawh cang. 

Hlanlio Siangpahrang Solomon te hna chan i, bible hmanh ah, pangpar hi uar ngaingai a rak si. Nihin ni ramkip sining zoh tikah, pangpar cin hi sipuazi thabik pakhat asi. Zeicatiah biakbnak, nunphung le pangpar hi an i peh; an i then kho lo. Hindu biaknak, Buddhist, Shinto, Sikh e Krihfa biaknak hna zong nih, pangpar hi sunlawiter ngaingai asi (Islam biaknak belte ahcun an hmang tuk lo). An nih hi milem biak phun a hua deuhmi an si caah asi. 

Vawleicung biaknak hlun cem Hindu ahcun "puja" timi cu "Pangpar in tuahsernak" ti asi i, pangpar hi thlacamnak le pathian biaknak ah uar le hman asi. Buddha biaknak ahcun "Lotus" (Kya-pin) cu an uar taktak i, thluachuah hmuhnak pangpar asi tiah an ruah. Krihfa biaknak ah "lily le rose" hi uar taktak an si ve i, Solomon Hla hna ahcun, "lily" pangpar kong cu voi tam ial aa tial. Catholic nih thlacamnak ah an hmanmi thirual "Rosary" timi khi "rose pangpar phun tampi cawhhrup in tuahmi hmanthlak" in a rami si. Sui rawng asimi khi Pope nih a sunglawi bik ah a chiahmi "Rosery" asi.  

Pangpar hi biaknak puai, vawlei lei puai, thitumhnak le thihni ca tiang in hman asi. Hmannak a tam tuk caah, mifim ram asi mi, USA, Europe, Canada, Japan, Tuluk, Russia, Australia le India tibantuk ram ahcun, sipuazi ca taktak in an cin hna. Company lianlian an um. Riantuantu tampi an chiah hna pinah, seh thazaang hmang in heh tiah pangpar cu an chuah. Germany te hna cu ramdang ah pangpar a zuarmi ram an si. 

Japan ram zong hi, Chengcher tam lei ah min thangmi ram asi. An khua cheukhat cu, Cherry Khua an ti i, a khua ning bak in chengcher par phunphun an cin hna. Chengcher par nih khuaram aa dawhter i, achung ummi an thinlung a nuam i, an ngam zong a dam, an nunkhua zong a sau. Chengcher par lio ah, an khua ah tourist tampi pangpar zoh ah an ra. Cuticun an pangpar cu tangka hmuhnak ah an cang than.  

Japan ram chengcher par (Rf. puretravel.com)

Lairam khualipi Hakha khua hna zong hi, chengcher a tha kho taktakmi khua asi i, Japan ram bantuk in chengcher hi kung thawng tampi hna cing ahcun, "Cherry Khualipi" ti in, vawleicung khua minthang ah aa chuah kho ve. Movie thlaknak le tourist tampi nih tlawnmi khua ah a cang kho ve ding asi. Cun Lairam chengcher phun zong hi, ramdang ah an um theng lo caah, mifim mi zong nih an rak zoh duh ngaimi chengcher phun khat asi.

Maymyo Botanical Garden (Rf. www.tripadvisor.com)

Mandalay University ka kai lio ah, Maymyo hi voi tam ngaite ka phan. Kawlram khuapi vialte lakah Maymyo hi pangpar tambik an cinnak khua asi i, pangpar hi Maymyo khua sipuazi pakhat asi. Minung thawng tam tuk hi pangpar in an i cawm. Cu pangpar pawl cu Kawlram khua lianlian asimi Mandalay, Yangon, Monywa le khua dangdang tiang an phan hna. 

Maymyo, Mandalay le Rangoon i, pangpar sipuazi kha a rak lian ngai in ka hmuh hna. Asinain USA ka phak tikah pangpar sipuazi an tuahning hi zeitluk in dah a san le a rak lianh timi ka hmuh tikah, Kawlram pangpar sipuazi kha cu chimtlak arak si lo. 

Kawlram pangpar zuarnak (Rf. www.darter.in)

USA ah hin pangpar zuarmi dawr hi 14,344 (2012) ah a um ti asi. Phohte (bukhar) in a zuarmi company 530 aum. 2012 i pangpar an zuarmi man dihlak hi $26.3 billion asi i, 2015 ahcun $31.3 billion asi tiah "U.S Bureau of Economic Analysis Personal Consumption Expenditures, 2016" nih an tial. 

USA hi khuaruahhar asinak pakhat cu an ram ah a um lo mi pangpar zong an lak hna i, an ram ah an luhpi. Minung pakhat hnih nih an luhpi mi asi ko. Cun ramtang ummi pangpar kha an lak i, aci an thatter i cuticun inn ah an cin hna. Cuticun ramdang in le ramtang in pangpar phunkip an lak i, minung pawcawmnak sipuazi ah an cin hna. Ramtang um lio ah aa dawh tuk lem lo mi zong, inn i an cin tik ahcun an i dawh ngaingai i, minung nih an cawk duh ko hna.

Germany ram pangpar cinnak (Rf. imgfave.com)

Ningcang tein cinmi pangpar dum USA 

Laitlang zong hi a vawlei, fingtlang, khuacaan zong nih a pek ngai i, pangpar hi rumnak a tling kho te dingmi le sipuazi ca in cin khawh dingmi thil pakhat asi. Minung kan tlawm i, lam a that tuk rih lo caah, nihin ni ahcun sipuazi ca zong asi kho rih lo men ko lai. Asinain biatak tein tuah ahcun "cawmnak tling rian" cu asi hrimhrim lai tiah ka ruat.

Hmailei lamsul a that tik le vanlawngtual (airport) hna kan ngeih tik ahcun, pangpar cin hi, Laimi rumnak ah a cang kho te dingmi thil asi. Pangpar dawhdawh asimi chawkhlei, chengcher, vaurawng, dingdi, senri, faiceu le thingksawp par phunphun kan ngei hna. Sipuazi ca in cin khawh dingmi a tam tuk hringhran.

Sipuazi ca in kan cin khawhnak ding caah cun hitin cinthlak a herh.

(1). Lairam ramtang pangpar dawhdawh lak i cin ding
(2). Laitlang tiram le khuacaan he aa tlakmi ramdang pangpar cin ding
(3). Europe le USA bantuk in zeidang rian tuan lo in pangpar bak cin ding
(4). Pangpar sining (quality) that deuhnak ding in zohkhenh ding
(5). Ramdang bantuk in, zoh dawh tein le artlang tein sullam ngei tein cin ding
(6). Aphun aa khatmi kha hmun khat tete ah cinti ding
(7). Nawn le tii a herh ning bantuk tein pek ding
(8) Phurhtlunh a fawinak hmunhma rem ah cin ding
(9) Cin tikah hmun kau taktak acre 10/15 tibantuk in cin ve ding

Lairam ah a keumi a tanglei pangpar hna hi, biatak tein tuah le tuan ahcun sipuazi caah cin khawh dingmi an si. Acheu cu si-ai caah a tha ding zong an um hna i, Lairam caah rosunglawi taktak an si ko hna.

Laitlang zong minung kan tam deuh chin lengmang. Nunning a sang chin lengmang ve. Cucaah pangpar te hna zong kan uar le sipuazi ca in kan cinthlak hi a herh ngaingai cang. Ramkip nih an uar bikmi thil pakhat cu pangpar asi i, Laimi zong nih kan uar ve le sunhsak ve a herh. Khuaram dawhtertu ca zong kan cin lai i, pawcawmnak le sipuazi ca zong ah kan cin ding asi ve.

Lairam ummi chengcher par hna hi a rak i dawh tuk. Ramdang ummi cherry par phun nih an tluk lo. Cun chawkhlei zong parrang le parsen kan ngei i, cu zong cu cinthlak phu taktak an si. Kan thingkawp par phunkip hna hi, an rak i dawh tuk. Aman a sunglawi tukmi an rak si.

Nihin ni ah Hakha, Falam, Tiddim le Thantlang bantuk minung chahnak ahcun pangpar hi duhsah tein sipuazi ca in cin ve ding asi. Mipi zong nih kan uar ve a herh. Kan uar i, kan hman ahcun pawcawmnak rian zong tam deuhpi a chuak kho lai. Lairam ah rian tampi kan herh caah, pangpar cin zong rian pipa pakhat ah ser a herh ngaingai cang.

Pangpar hi minung nih sipuazi ca i kan cin lawng silo in, pangpar a tam ahcun, khuavah, khuaifung le lungpang khuai hna zong nih an ei lai i, khuaitizu Laitam ah tam deuhpi a chuak kho lai i, Lairam caah thanchonak pakhat asi rih lai. Hmailei ahcun khuaitizu chuahnak company tiang a um kho ve te lai.

Cucaah Lairam mipi hna lakah, pangpar cin a huammi hna nih cun, pangpar hi sipuazi le rumnak caah cin ding le khawika dah azuarnak hmun (market) kan kawl lai timi hi, ruah a cu cang!!

Vawlei Linh Azual Lai

Kawlram khuahrem (Rf. www.mmbiztoday.com)

Kawl phungthluk hi a dik tuk ka ti. "Minung duhnak cu khuachia hmanh nih a zul kho lo" (Luh-alu nat ma leih naing) an ti. Asi taktak. Minung duhnak cu khuachia zong nih a zul kho lo. Pathian zong nih a kan zul kho ve lo. Cucaah "Minung duhnak cu Pathian zong nih a tlinter kho lo" ti ve ding asi.

Ruah asur tik ah khua that kan duh. Khua a that tuk tikah ruah kan hlam than. Khua a sih tik ah khualum le nilin kan hlam. Ni a linh tik ah khuasik kan hlam than. Snow a tlak tikah snow a tla tuk kan ti; pumh hmanh kan huam lo. Ni a linh tuk le alin tuk le kanti i pumh kan huam lo. Minung kan saduhthah a tlinlonak cem le kan zainak cem cu "Nikhua kong ah asi." Aza bak in Pathian nih a siam duh tung lo i, cucu a pawinak asi.

Khuasik le vur kongah a zaimi na si maw? Na tha chia hlah. 2016 thal cu a linh ruangah na zai than lai timi a fiang cang. Khuasik lio ah khua a sik tuk ti in pumh le riantuan huamlomi ca ahcun 2016 thal cu a lin tuk ti in riantuan le pumh huamlomi si khawh asi cang.

Zeicatiah kum 4 dan ah a chuak tawnmi El NINO timi cu 2016 ah fak tuk in a chuak. Hi El Nino a caan ahcun dintuai ngai in a chuak. A caan ahcun fak ngai in achuak i, tu kum El Nino hi Asia le Australia tibantuk ah a zual ngaingai lai ti asi. India, Pakistan, Bangladesh, Southeast Asia ram pawl ah "ti harnak" a chuak lai ti asi.

El Nino timi cu Spanish holh asi. Asullam cu "Ngakchia" tinaka si i, chim duh taktakmi cu "Krih Ngakchia" (the Christ Child) tinak asi. Ecuador le Peru ram hrawnghrang ah Christmas laite ah a chuak tawnmi khuacaan lumnak pakhat asi. Hi khuacaan phun nih hin, khuacaan kha a thlen. A cheu hmunhma ah khua a hremter i meikanghnak le tii harnak a chuahter. A cheu ah thlichia a hranter i rawhralnak fak tuk a chuahter; a cheu ah ruah tam tuk a sur ter i tilian achuahter nih khuaram le lamsul tam tuk a hrawh tawn.

2015 El Nino ruangah California Rilikam a cimmi

Tu zing (March 8) cu zingka tein ka van tho. Columbus khuacaan ka van zoh. Chunhnu cu degree 70 asi lai ti asi. USA ka um chung ah, March thla i degree sawm 60 a phanh hi ka thei setsai bal lo. Degree 70 cu May-June lawng ah a phan tawnmi asi. Ka lau taktak. Hi zong hi, El Nino le Global Warming (Vawleipum Linhnak) nih a chuahpi chihmi asi ko lai ti ka ruat colh.

2016 thal hi, vawlei pumpi ah linh a zual lai ti asi. "Kawlram zong ah nilinh a zual ngaingai lai i, tu kum ni lin cu kum 50 chungah a linh cem asi lai" tiah scientist nih an ti cang. "Ti zong a reu ngai lai" lai ti asi. Kawlrawm ah "tii that ti lo nak" a chuak lai tiah an ti i, Kawlrawn ahcun tikhur timhlamh le ti khawnnak timhlamh hi biapi ngaingai ah an chiah cang. Kum khat ah Inya Tibual tiang a reu dih ngacha. Khua tampi cu tidin awk ngeilo in an rak um hna. 2016 hi Kawlram pumpi a linh deuh lai caah tii le mei ralrin taktak a herh.

2010 Khuahrem (drought) lio zongah Kawlram pumpi ah tii harnak a rak chuak. Galon 1,000 phurmi boat pakhat ah tii man ah Kyats 10,000 a rak dih. Mirum ca cun a pawi tuk lo nain sifak caahcun harnak tampi a rak chuak. 2016 hi khua a hrem lai tiah an ti caah, tii harnak hi mi tampi nih tuar khawh asi cang.

2010 khuahrem lio tii than aa tlarmi (Rf. www.icimod.org)

2010 khuahrem lio Inya Tibual carmi (Rf. www.icimod.org)

 2016 thal hi, Lairam zongah khua a hrem kho men i, "tii reunak le tii harnak" a chuak kho ve. Abik in tlang sannak ummi Hakha le Falam tibantuk ah tii a har kho ngaingaimi dirhmun ah kan um. El Nino um kum hi, Laimi kan pipu hna nih, "Phiang kum" an rak timi kum asi. Cu kum ahcun ni a linh tuk caah meikangh a rak tam deuh tawn. Cucaah mei a hrang tuk an rak ti tawn. Inn kangh zong a rak tam khun. Laimi pipu chan in an rak tih ngaingaimi le ngaihlah ngaingaimi kum asi.

Kan pipu hna hi an rak fim tuk. Aruang an thei lo naih, Phiang Kum timi te hi an rak i chinchiah khawh, Kum 4 dan ah a chuak an ti. Cu Phiang Kum ahcun Phiang hi a tlai duh khun. Cu kum cu khuaruah har ngai asinak cu February thla hi ni 29 asi kum he aa khat. Cu kum ahcun El Nino hi Pacific Rili ah a chuak tawn i, cu nih cun Asia ram hrawnghran ah khuacaan a linhter khun kum asi.

2016 February zong hi ni 29 a si kum asi. Phiang Kum asi. Scientist mit tu ahcun "El Nino" chuah kum asi. Kawlram ah tii a har lai i, Lairam zongah tii harnak fak ngai in a chuah khawh ve caah, nihin ni te in ralrin kan herh. Meikanghnak fak tuk in a chuah sualnak hnga lo, kan thingram le innlo kilven taktak a herh kum asi. Tipung lianlian i cawk i, vanruah tii khawn chung ahcun a tha ding asi. Lairam zongah tiihar le nilin khua-al doh khawh ding in, atu tein timhlamh cia kan herh.

Thihnak Tlanglawnglam (Death Railway)

Kwai River zulh in cawhmi Thailand-Burma tlanglawnglam

Ralpi II lio ah, a min a thang taktakmi tlanglawmglam cu "Death Ralway" timi Thailand-Burma tlanglawnglam hi a si. Hi tlanglawnglam kong hi cauk  le capar ah tampi an tialmi asi. 1957 The Bridge on the River Kwai timi zong movie minthang a rak chuah i, hi lam hi an i thlak duhmi cu asi. Nihin ni ahcun hi tlanglawnglam hi khawnmaw ka tiang lawng an hman i, a cheu cu an hmang ti lo. Tourist zohmi lam minthang pakhat lawng ah a um cang. Zeicatiah a cheu cu zokhenh an har tuk caah, lam an let cang caah asi.

Tang (10) ka kai lio ah, "Sit-pyan Makazine" ah "Kwai Myit Ta-ta Paw Dwin" timi capar Kawlca ka rak rel i, cu capar thawk in hi Kwai River kong hi ka thinlung ah a cam thai.  Careltu caah theihtlei asi theu lai timi ruahchannak he hi capar hi ka tialmi asi. 
---------------

Thailand Burma Death Railway Map

Burma Tlanglawnglam (Burma Railway) timi hi min phun (4) in an auh: Burma Ralway; Thailand-Burma Railway; Burma-Siam Railway ti asi. Minchia kha bik an auhnak cu "Death Ralway" ti asi. "Thihnak Tlanglawnglam" ti asi. Kawl nih cun "Temin-taman-lan" tiah an ti. Kawl min sakmi hi a thuk i a tha khun tuk i, Laiholh in leh awk a har ngai. A fawinak cun "Thihnak Bawi lamkaltu lam" tinak asi hnga. 

Hi ruang ah dah hi tluk min chiakha an sak hnga ti ahcun, Japan empire nih Kawlram tuknak ding caah hi lam cawhnak ah hin, British le hawikawm ram ralkap a tlaihmi hna le Asian ram chung hnekchawm riantuantu (forced labors) tam tuk a hman hna. Cu riantuantu pawl cu tam tuk an thih caah "Thihnak Tlanglawnglam" tiah an ti.  Tlanglawnglam hi voi tampi cu lungpang tang in a kal i, tihnung ngaingai asi. 

Kwai River kam tlanglawng kal lio

Tuanbia tialtu nih an tuak tik ah, "Hnekchawmmi Asian riantuantu 180,000 tluk le Hawikawm ram ralkap an tlaihmi 60,000 nih hi lam hi an cawh ti asi. Asian mi cu hinak in an tam deuh lai tiah an ruah. Hi chungah Asian hi 90,000 tluk an thi; Hawikawm ram ralkap thawngtla 12,621 an thi ti asi. Hi ralkap thawngtla chungah Mirang 6,904; Australia 2802; Dutch 2,782 le American 133 an thi". 

Hi Thailand-Burma tlanglawnglam hi, Ralpi II lio ah an rak pemh asi. Tinhmi cu Kawlram tuknak tuk le teinak ding caah asi. Japan nih Thailand cu a la lo. Asinain Thailand tilawngdinhnak, vanlawngtual le Bangkok khualipi kha hrampi ah chiah in, Mirang kuttang ummi Kawlram, Malaysia le Singapore kha lak a duh hna. Cucaah Kawlram laknak ding caah hi tlanglawnglam hi cawh a rak asi. 

Hi lam hi Panpong (Thailand) in Thanpyu-yayat (Kawlram) karlak meng 258 a saumi asi. Hi lam aa pemh ahcun Bangkok le Yangon karlak kha tlanglawng lam aa peh ding asi.

Thai-Burma Death Railway lamhlun

Hi tlanglawnglam hi, Bangkok in nitlaklei ah a kal i, nitlakchaklei hawih in Kwai River zulh in a kalmi lam asi. Kwai Tivapi hi a rawn ngai nain, horkuang an thuk; lungpang an tam. Lam aa kuai. Hmun tampi ah hlei donh a hau i lungpang ceh hnu ah cawhmi lam asi.  

Kawlram uknak ding caah le India tiang teinak ding caah hi lam hi a biapi bik a rak si. Khulrang tuk in cawh le lim a herh caah, tivahawr tampi cu thing-thlei an rak donh chawm. Thir an rak ngeih cawk lo caah asi. Kwai River zong cu, thing hlei in an rak donh. Ahnu ah thirhlei pakhat a kam ah an donh chih.

Kwai River thinghlei cungah tlanglawng kal lio

Thing in donhmi Tlanglawnglam

Alinh tuk pin ah, ruahsur, nilin, thlihran hrial lo in rian an tuanter hna. Raifanh, chungthlet le tlangrai in tampi an rak thi. Japan ralkap nih tirawl tha tein an pek hna lo caah, mi tampi cu an vaitamen a um ti lo i derthawm ruangah an rak thi. A cheu cu hmarung in an thi. Sizung a um lo. Mau in sak chawmmi sizungah aherh ning in an rak hlai hna. Cuticung minung tampi an rak thi.

Tirawl tha tein an pek hna lo caah a derthawmmi pawl

Mirang ralkap pawl rian an tuan lio

Cu Kwai River hlei cu October 1942 in February 1943 karlak ah an rak lim. Ahnu ah thir zong an rak peh chap. Cu thing tlanglawng hlei cu tlanglawng nganpipi nih an rak hrawn ko. Hi lam onnak caah, Japan ram lamlei minthang "Gesia" pawl zong tampi an rak tlung ti asi.

Hi tlanglawnglam hi, Kawlram lei ah thilri kuatnak ah a biapi bik an rak hmanmi asi caah, Ralpi II lio ah Hawikawm ram pawl nih hrawh an rak i zuam cemmi lam asi. Kwai River hlei zong cu, 1944/45 ah British le Hawikawm ram pawl nih vanlawng in bom an rak thlak i, an rak hrawh dih. Cu an hrawhmi zong cu POW pawl an rak sakter than lengmang hna ti asi.

1945 ah Hawikam ram vanlawng nih Kwai River hlei an hrawh

Hi tlanglawnglam hi azapi tein nihin ni tiang an hmang thai lo. Zohkhenh le remh a har tuk caah asi. Japan an sungh hnu ah hi lam cu an hmang ti lo i, 1947 ah an phih. 1957 ah Nong Pla Duk le Nam Tok timi khua karlak cu 1957 an on than. Nihin ni ahcun, hmun tampi cu thingkung an keu cang hna. Acheu hmun cu Ralpi II nak tuanbia uarmi hna zoh ding ah, "tourist lennak hmunhma" ah an ser hna i, Thailand caah cozah tangka tampi luhnak ah an cang.

Tourist tlawn duhmi hmunhma pakhat

Hi lam nih hin, Ralpi II lio i Japan ralkap pawl zeitluk in dah an rak sual timi kha a langhter. POW pawl hi an rak temtuar taktak ti asi. Vawlei a hmunh chung le hi lam a hmunh chung cu, Japan ralkap sualnak tuanbia zong a hmun ve lai; philh asi ti lai lo. Hi lam ah hin, minung nunnak tam tuk a liam caah, "Death Railway" (Te-min taman lan) tiah an ti i, tuksapur ngaingai lam ah aa chuah.

Chanthar Kwai River hlei

Ralpi II a dih tik ah, hi tlanglawnglam cawhnak i tuanvo latu Japan ralbawi 111 kha an tlaih hna i, "war crimes" timi "raltuk lio lainawn hmuh" in taza an rak cuai hna. Ralkap tlaihmi POW pawl, an hrem ning hna le an tuahto ning hna a fah tuk caah taza an cuaimi hna asi. Hi chungah ralbawi 32 cu thih dantatnak an pek hna.

Hi lam an rak cawhnak cu k.75 tluk a liam cang nain, tuanbia rel fate, lamcotu hna temtuarnak khi lungthli in temtuar khawh asi rih. Cu tluk cun, hi lamtluan ahcun minung temtuarnak le thihlohnak Japan ralkap nih an rak chuahter.
Cucaah hi tlanglawnglam le Kwai River hlei cu, Southeast Asian tuanbia ahcun philh awk a tha dingmi tuanbia asi ti lo.

Vawleicung Ralpi II nak tuanbia tial le chim asi fate, "Te-min taman lan" kong hi chim lo in a tlin khawh lo bang, Kwai River thing-hlei tuanbia zong chim lo a tling kho ti lai lo!!

-----------------------------------------------------

Lakmi Hmanthlak

1. ilovekanchanabury.asia