Hakha Tidil Thar

Tang 7 ka kai lio ah, Rangoon Sianghleirun siangngakchia chuahmi makazin ka rak rel. Ka lung a rak fah tukmi cartoon pakha in an tiami ca cu hihi a si:

Q: Zuk-sin zung pakhat hmanh a um lomi ramkulh cu zei ramkulh dah a si?

Ans: Chin Pyine an ti ko hme cu!

Hi ca hi cartoon ca dintuai lo. Hakha tidil a minh lio ah ka lung ah a chuakmi cu, "Tidil pakhat hmanh a umlomi Pyine Myodaw cu zei myodaw dah a si?" in van hal i, "Hakha myodaw" van ti ding khi a pawi tuk ee tiah ka rak ti.

Asinain aa rawk cangmi Hakha Tidil an remh thanmi ka hmuh tikah, lunglawmhnak in ka khat. Keimah lawng aa lawmmi ka si lai lo. Hakha mipi le Laimi tampi kan i lawm lai tiah ka ruah.

Hakha Tidil kong ka ruah fate, a liamcia kum kum 35 lio ka hei ruat than. Cu lio ahcun, Hakha khua tidil hi a min a rak thang ngai. Tang 3, 4 ka kai in a kawng ka rak theih lengmang. Hakha hmuh hi ka rak duh tuk. Kalnak caan ka rak ngei kho lo. 1981-82 kum ah Thantlang ah sianginn ka kai i, kharpi ah Hakha ka rak tlawng. Rungtlang kai pah in, Hakha tidil cu kan rak zoh pah i, ka rak i lunghmuih ngaingai.

A ruang cu Hakha cu kan khualipi a si caah, kan rak uar tuk. Cun Lairam ahcun Rih Tibual dah ti lo cu, mah kha tia tidil zong cu a um lo. Cucaah lunghmuih zong a phu ko. Mirang chan in an dilmi tibual hlun ngai le tuanbia ngei ngaimi a si caah, a sunglawi khun. Rungtlang tang bak i a um tik ah uar a um khun. A tii a dai i a thiang tuk fawn. Thawngpang a dai i, thal ahcun um a nuam taktakmi hmun a si. A hmunhma a rem ngai caah, tlawnlen le zoh a nuam ngai. A pawngkam hring dildel tein a um i, thinlung a rak nuamhter tuk.

Tibual hrawng aa dawh khunnak cu certual le Paliklen a pawngte ah an um caah a si, Paliklen cu a rawn ngai i, a bi ko nain Kawlrawn bantuk a si. Hakha khua le Tidil hrawng zoh tik ah, "Pathian nih Lai miphun caah  hi tluk ram dawh a rak kan serpiak ve ko" timi hi kan thinlung ah a chuak theu tawn. Cu tluk cun Hakha tidil hrawng hi aa dawhmi le a nuammi hmunhma pakhat a si. Hmailei zong ah Hakha mipi nih dawh tein sersiam le hlunhlaiter a hau. A pawng hrawng ah nuamhnak a phunphun tuah le ser i tangka hmuhnak tiang in hman khawh ding in tuah a herh.

Vorhlei kilte ah a ummi a tleimi te khi a minh hlan tidil a si

2015 July thla i Rungtlang minh lio ah Hakha tidil zong cu a minh hnawh i, leivor nih a chilh viar i, kan ngeih chun tidil cu a lo. A pam tuk. Hakha caah sungh lawng siloin Lairam pumpi caah sunghnak pakhat a si. Pawngkam aa rawk tuk pin ah tibual nga zong an thi. Thingram tam tuk aa rawk i, tangka tam tuk manh kan sung. 

2015 July Hakha minh lio ah tidil cu hitin a rawk dih

Hakha tidil hi Hakha a dawhtertu ngaingai le a nuamhtertu pakhat a si. Lairam cu tlang a san caah tibual lian zong kan ngei lo. Tidil ngan zong kan ngei lo. Abik in kan khuapi deuh a simi Hakha, Falam, Tidim, Matupi le Thantlang tibantuk ah tidil lian a um lo. Cucaah kan ngeih chunte tidil hi, tha tein zohkhenh, sersiam le kilven an herh. Ramkulh pakhat a si ve mi i, tilionak tidil pakhat zong ngeihlo hi, zohchia ngai zong a si caah, Laimi hi kan i zuam ngaingai a hau.

Hakha tidil zong a rawk thai sual lai maw ti phan a um ngai. Hi lio caan ah a thar in an remh caah lunglawmh awk ngaingai a si. Atu lio ah hi sernak ah tuanvo latu pakhat Pu That Cin Thang nih a chimmi cu "Hi tidil thar hi pe 50 a kau lai i, pe 250 a sau lai. Pe 6 tluk lawng tii aa dil lai" tiah Pu Ro Thawng nih interview a tuahmi ah a chim.

A tanglei hmanthlak hna hi atu tidil thar an tuah lio mi a si. A minh cu thiltha a si lo nain, a minmi ruangah hlan lio tidil nakin vantaw kauh deuh le ceu deuh dawh a si. Nika zong tam deuh hmuh dawh a si. Cucaah a minh chap lo ahcun tlawnlennak zong hlannak in a nuam deuh kho men. Pu That Cin Thang nih, "A minhnak zawn ah hin, Australia le a dang ramdang ummi hna nih ram can cin i a minmi kham ding an i tim" tiah a ti. Cu ramci pawl tha tein an keuh ahcun tlang hi a himbawm kho ngai cangmi a si.

Tidil thar an tuah caah lung aa lawm ngaingai. A hlannak in a tha deuhmi, aa dawh deuhmi, a nuam deuhmi le tuanbia chim awk a tam deuhmi tidil thar a um than te lai timi ruahchannak ka ngei. Hi tibual nih hin, Hakha caah a tanglei thathnemnak hna hi a chuahpi lai:

1. Pawngkam a cindamter lai i a hninhnoter deuh lai.
2. Khuacaan a daihter deuh lai.
3. Hakha khua a dawhter lai
4. A pawngkam ummi hna caah lamlennak le dinhnak a si lai i, thinlung a damter lai
5. Nuamhnak hmunnuam pakhat a si lai
6. Tii a har chin lengmang cang caah Hakha tihar tampi a zorter lai
7. Nga le tichung thilnung a tam deuhter deuh lai
8. Pawngkam (environment) a phunphun in thathnemnak a chuahpi lai
9. Thilnung phunphun-va, nga, utlak le rungrul phunkip caah a tha lai.
10. Tii thiang tein chiah khawh ahcun tilio cawnnak ah a tha lai

Hi tidil an ser dih cun, Hakha zong tidil dawh taktak a ngei than cang lai i, lunglawmh awk ngaingai a si. Hi tidil nih hin Hakha le Lairam minthatnak tampi a chuahpi te lai timi zumhnak ka ngei.

Rungtlang minmi vawlei vor an nawr lio

Vawlei vawr hi tha tein kilven a hau

Tidil a hnalei kap an tuah lio

Tidil tii a dil dingmi

Vawlei khamnak lung an phah  lio

Vawlei khamnak lung an phah lio

An khammi hi fehfual pah dawh a si ko

Pu That Cin Thang

---------------------------------------------------------------

Chinchiah

Hmanthlak hna hi Pu Ro Thawng, Singapore, nih a thlakmi video chung in, thlak chinmi an si. Tidil thar tuahnak ding caah tuanvo latu cozah le riantuantu dihlak cungah lunglawmhnak ka langhter.

Greenhouse Gas Theipar Chia

Kan vawleipumpi lumnak (global warming) a zualtertu bik cu Greenhouse gas timi a si. Hlan deuh ahcun scientist nih vawleipumpi hi a lum chin lengmang ti cu an rak theih nain a ruang an rak thei kho lo. Scientist tampi nih a phunphun in vawleipumpi lumnak cu an chim i, NPR nih 1989 in a voikhatnak bik "Global warming" timi biafang hi an hman hmasat.

Khuacaan Thlennak Kong Ruahnak Phunphun

Global warming timi ruahnak a chuahnak ding caah, mifim mi hna nih thil an hmuhmi hi a dotdot in a um i, kum tampi chung an tuak hnu ah an chimmi a si. 1815 in mifim cheukhat nih tikhal (glacier) an titmi an rak hmuh in an rak tuaktan chung cang. Rili tii zong a lum deuh ti an van theih i, a ruang cu an rak thei kho lo.

1960 in Charles David Keeling nih vawleipumpi ah Carbon Dioxide (CO2) hi a karh chin lengmang tiah a rak ti. Kum khat hnu kum khat, vawleipumpi ah CO2 a karh chin lengmangmi kha "Keeling Curve" tiah an ti. CO2 a karh deuhdeuh in vawleipumpi a lum deuhdeuh. Cucaah CO2 a karhmi le vawleipumpi lumnak hi aa pehtlai lai tiah an rak zumh. Fianternak zong tampi an rak tuah. Asinain scientist cheukhat nih an rak pawm lo.

1973 ah Britist scientist James Lovelock nih "chlorofluorocarbons" (CFCs) timi nih hin vawleipumpi a lumter deuh ko rua tiah ruahnak a rak chuah ve. 1975 ah V. Ramannathan timi pa nih, CFCs gas hi vancung ah hin a tlawm ngai ko nain, nika ceu hi CO2 nakin a let 10,000 in a dawp khawh deuh caah, hi gas hi vawleipumpi lumtertu ding ah a biapi ngaingai tiah a ti. Hi CFCs gas hi "Ozone gas zortertu" a si bik ko tiah an ruah. 1985 ah Methane gas le CFCs gas hna hi, CO2 tluk tein vawleipumpi khuacaan thlennak ah a biapi taktakmi gas a si tiah an ti.

Greenhouse Gas?

Cu gas ahcun gas phun (5) aa tel. Hi hna lakah Carbon Dioxide hi tambik a si i 65% a si. Hi gas (4) hi, vawleipumpi lumnak tambik a chuahtertu an si. Hi gas pawl a chuahnak hram (source) cu a phunphun in a um.

1. Carbon Dioxide   (76%)
2. Methane Gas        (11%)
3. Nitrous Oxide      (6%)
4. F-gases                 (2%)

Greenhouse Gas ah aa telmi dat pawl 

Acunglei hmanthlak hi zoh tikah, Carbon Dioxide dihlak i 65% a ratnak cu "fossile fuel" timi "meiti, lungmeihol, kokek gas" tibantuk le sehzung meikhu in a ra mi an si. Hi 6% hi seh riantuannak a thanchonak, motor, vanlawng, tilawng tibantuk a tamnak ram in a chuakmi a si i, ram sifak nih chuahmi cu tlawmte lawng a si.

Carbon Dioxude 11% cu thingkung ramkung le vawlei thilri kan khanghmi in a ra mi a si. Hi cu vawleicung mi vialte nih kan chuahmi a si i, Laimi nih lo le phawng kan duahmi zong in a chuak ve. Cakuak khu hmanh in a chuakmi a si.

Methane gas hi kokek in le minung cawlcanghnak in phun (2) in a chuak. Minung nih kan chuahtermi ahcun hnawm hlonhmi, satil zuatmi zunek, facang cinthlaknak le adang leikuang le lo tuahnak i hmanmi nawn phunphun in a chuak. Methane gas dilak 36% cu kokek chuakmi a si i, 64% cu minung nih chuahtermi a si.

Nitrous Oxide tambik a chuahnak cu cinthlaknak caah hmanmi ser chawmmi nawn pawl in a si. Minung kan karh chin lengmang i, eidin tirawl a let tam deuh in a chuahnak ding caah, nawn pek a hau. Cu an sermi nawn cu a tam chin lengmang i, Nitrous Oxide zong a karh chin lengmang ve.

F-gaes timi cu minung ser chawmmi thil nih a chuahpimi a si. F-gases timi ah hin "hydrofluorocarbons" (HFCs) timi hi a tam cemmi a si. HFCs ah hin thil tampi aa tel i, "hydrogen, fluorine le carbon" timi gas an i tel. Cu hna cu, "tikhal kuang (refrigerator), air-conditioning, mei-hmihnak hang le thil dangdang tampi ah an hman. Kan motor le innchung aircon zong nih, HFCs gas cu tampi an chuahter. A linh deuhdeuh le aircon kan hman deuhdeuh ahcun, HFCs gas tam chin lengmang a chuak ve.

Cun Perfluorocarbons (PFCs) timi Fluorine le Carbon zong hi a si rih. Hi hna hi electronics, nu-tamhnak thilri, sii sernak ah tampi an hman. Mei nih fawi tein kangh khawh lo nak ding caah, mei khamnak thilri sernak zongah an hman. Sulphur hexafluoride (PFC6) cu minung serchawmmi gas a si. Rim le muisam a ngei lo. Hmannak a tam ngai i, sizung lei ultrasound ca le hriamnam lei ca tiang in tampi aa hmang.

Hi a cunglei Greenhouse gas vialte hi vawleipumpi lumnak a karhtertu an si tiah tu chun scientst nih an fehtermi a si. UNO zong nih cucu a pawm hna i, hi vawleipumpi lumnak thumhnak ding hi, lam an kawl peng. Minung kan karh deuh. Sehzung, motor, vanlawng, tilawng le khu dangdang a karh deuh caah, vawleipumpi lumnak zong khulrang ngai in a karh chin lengmang nak a si.

Greenhouse gas tam bik chuahtu hna

Vawleipumpi lumnak a chuahtertu le a zualtertu Greenhouse gas tam bik a chuahtu hna ram hi, seh riantuannak a thangchomi ram deuh lawngte an si. Cu hmanh zongah thli le pawngkam zohkhenh kha biapi ah chia lo in rian, thilri tampi chuah le a miak lawng kha biapi ah a chia deuhmi ram paoh nih Greenhouse gas hi tam deuhdeuh an chuahter. Sipuazi a ruat tukmi ram paoh hi, an ram cu an dawt nain vawleipumpi cu an daw lo. An mah ram ca thatnak lawngte kha biapi ah a chiami an si deuh hna.

Taiwan ram rel chih in, nihin ni ah vawleicung pumpi ah ram 196 a um i, cu chung ah thli hnawmtam tambik a chuahtu ram hna cu a tanglei ah kan van langhter.  Atanglei hmanthlak hi, 2011 ah ramkip nih Greenhouse gas zeizat dah an chuah timi, a buaktlak in an tuakmi a si.

2011 ah Vawleipumpi ah greenhouse gas dihlak i 28% cu Tuluk nih an chuah i, 16% cu U.S.A an si. EU hi ram (28) an si i an zapi tein 10% an chuah. Russia le India nih 6% veve an chuah. Japan nih 4% a chuah ve. Hi ram vialte hna hi, zoh tikah motor, vanlawng, tilawng le sehzung a tamnak ram lawngte an si. USA lawng nih hin, 2015 ah CO2 hi metric ton 5,271 a chuah ti a si.

Greenhouse gas hi zeitluk dah an chuah timi lung fiannak ding ah hitin kan van tuak lai.

1. Tuluk lawng nih EU ram (28) le U.S chuahmi nak tam a chuah.

2. Tuluk nih hin EU ram (28), Russia, India le Japan ram nak tam a chuah.

3. Tuluk lawnglawng nih, Greenhouse gas tlawmbik a chuahmi ram 190 tluk deng a chuah.

4. Tuluk le U.S lawng nih, Greenhouse gas tlawmbik a chuahmi ram 168 le EU ram le Japan ram chuahmi zat bak an chuahter.

5. U.S lawng nih EU (ram 28) le Russia chuahmi zat a chuah.

6. U.S lawng nih EU (ram 28) le India chuahmi zat a chuah

7. U.S lawng nih Russia, India le Japan ram (3) chuahmi zat a chuahter

8. U.S., EU ram le Japan lawng nih Greenhouse gas tlawmbik a chuahmi ram 190 nih an chuahmi zat bakte an chuahter.

Cucaah a cunglei thil sining zoh tikah, kan vawleicung thli a hnomhtertu bik ram hna cu-Tuluk, U.S, India, Russia, Japan le EU ram hna an si. A bik in Tuluk le US lawng nih 44% an chuahter i, vawleicung pumpi chuahmi he aa zat ngacha. Cucaah vawleipumpi a lumtetu bik ram tiah kutdong sawh bik dingmi ram hna cu, Tuluk le U.S an si. Hi hna hi, vawleipumpi lumtertu bik ah tuanvo ngei bik an si.

Greenhouse Gas tambik chuahtu ram hna

Greenhouse Gas Chuahtertu Sehzung 

U.S hi ram a rak kauh tuk i an thli le tii hi a thiang ngaimi a lo. A ruang cu sehzung le riantuannak seh inn phunphai paohpaoh cu khua he aa naihnak ah an chia tuk hna lo. Fingtlang, hawrkuang le nelrawn dupdap umnak le minung tlawmnak hmun ah an chiah hna. Cucaah lampi (highway) hna in hmuh ding hi a tlawm ngaingai.

Khua tampi ka tlawng i, kan mah Ohio zong ah hin khua hriangkam deuh ahcun tihnung taktak a simi sehzung lianlian an um i, meikhu cu ti cawk lo in a chuak. Cucu a chuakmi cu zarh khat ah ni 7; kum khat ah ni 365 aa mermi an si ko hna. Cu sehzung nih chunzan hlan in a chuahtermi meikhu lak i Greenhouse gas cu, a ti ti cawk lo an si.

Atanglei sehzung hna hi, ramkip ummi Geenhouse gas tampi a chuahtertu sehzugn an si hna i, hi hna nih kan vawleicung ah hin greenhouse gas hi, chunzan hlan in an chuahter ko. Cu greenhouse gas cu vawlei le vancung thli a kai khawh tilonak karlak ah an i tap i, cu aa tapmi nih cun nika ceu a linmi kha, an dawp i cu thil nih vawleipumpi lumnak a chuahpi tiah scientist nih an ti.

Hi sehzung pawl hi, control lo in hi tining bak in an tuah cio ahcun, kan vawlei cu Pathian nih caan donghter a hau lem lai lo. Sehzung ngeitu mirum pawl ruangah kan vawleipumpi hi minung nun khawh lo ding tiang in nikhatkhat ahcun a um khomi a si. Atu hmanh ah ram cheu khat cu degree 121 (F) hna a phan cang i, AD 2100 ahcun Middle East ram pawl hna cu, minung nunnak ah a har ngaingai lai tiah an ti.

CO2 a tam deuh i vawleipumpi a lum deuhdeuh. Tikhal an ti i rili tii a thang. Khua a lum deuh tikah rilipi tii zong cu a karh ve i a kai chin ve. Cucaah hi hnu kum 60 ahcun rili cung ummi tikulh ram fa tete tampi cu rili tii nih a phum te hna lai ti a si. Rilikam khua lianlian 16 zong hi, rili tii nih a hrawh te hna lai tiah an ti.

Aa dawh ngaimi a lo nain tihnung taktakmi meikhu

U.S sehzung (Rf. Huffington Post)

Greenhouse gas hi tih a nung taktak ko

Korea ram sehzung

U.S sehzung

Hell bantuk a si ko

Tihnung taktak a simi sehzung

Lo duahnak khua bantuk a si

German ram sehzung

Add caption

South Dakota

Vawlei cu lum chin lengmang lo awk a tha lo

Tihnung taktak a simi zehzung khu

Tuksapur tuk a si mi sehzung

Carbon Dioxide zeizat remruam dah a chuak hnga?

Sehzung pakhat nih khua a hrawh khawh

Greenhouse Gas Tambik Chuahtu Company Hna

Vawleicung pumpi i greenhouse gas tambik a chuahtu hna hi company 90 an si ti a si. Cu company 90 chung ahcun, private company 50 an i tel i, meiti le lungmeihawl company deuh lawngte an si: Chevron, Exxon, Royal Dutch Shell meiti company hna le lungmeihawl company a simi British Coal Corp, Peabody Energy and PHP hna hi an i tel. 

A dang company 31 cu cozah company deuh an si i, Saudi Arabia ta Saudi Aramco, Russia cozah ta Gazprom le Norway ta Statoil hna an i tel. Cozah company lungmeihawl chuahtu hna an i tel ve i, tambik cu Tuluk, Soviet Union ram pawl, North Korea le Poland le hna an si. Hi company 90 nih hin vawleipumpi greenhouse gas i thumchuah hnih an chuahter ti a si.

Beijing thli hnawm 2016 (Rf. Huffington Post)

Greenhouse Gas nih a chuahtermi

Hihi Mirang nih "Greenhouse effect" tiah an ti. Ka dang ah a kong ka tial cang. Hika ahcun a tawinak in ka tial lai. Hi greenhouse gas ruangah hin hin a tanglei khuacaan rawknak le harnak a chuak chin lengmang lai ti a si:

Vawleipumpi a lum chin lengmang lai i, ram cheukhat Middle East ram pawl cu kum 2100 ahcun nun har ngaingai lai. Tikhal tlang lianlian an ti thluahmah lai i, rilipi tii a thang lai. Rilipi tii a karh lai i a thang chinchin lai i rilicung tikulh ram fa tete tampi cu rili tii nih a phum hna lai. Rilikam khua lianlian 16 tluk cu rili tii nih harnak tampi a pek lai. Hmunkip ah ruah a tlawm lai i khua a hrem lai i, tlangcung tii harnak a chuak lai. Khuapi tampi cu tii harnak an tong hna lai. Khua a hrem lai caah, ram mei kangh a tam chin lengmang lai. Thlicia phunphun-Typhoon, cyclones, hurricane, tornado, le thlipi hna-an tam chin lengmang lai. An fak chin lengmang lai. Hmunkip ah pawngkam rawhnak a chuak lai i, vawleicung hmunkip ah "refugees" an karh chin lengmang lai.

Greenhouse Gas le vawlei khuapi hna

Greenhouse gas nih hin vawleipumpi lumnak a chuahpi lawng siloin thli thurhnomhnak zong tamtuk a chuahpi caah, minung ngandamlonak zong tampi a chuahter i, minung nunnak zong a tawiter deuh ti a si. 2016 ah Beijing khua hna cu, a thlathla bak in thli a hnawm ciammam i, khualak hmanh ah hmaihuh lo in chawh khawh a rak si lo. New Delhi te hna zong hi, thli hnomh lei ah a sang chung ah an i tel ve. Cucaah khua lianhnak deuh paoh ah a linh zong a lin deuh ti a si. Cu motor a tam tuk ruang le sehzung a tam tuk caah a si an ti. Delhi khua thlihnomhnak a ruang sang bik pakhat cu khua chungah diesel a hmangmi motor an tam tuk caah a si an ti. Hi bantuk thlihnomhnak khua um cu, nunnak ah a har taktak lai tiah scientist nih an ti.

Mifim pawl tuaknak ah, "Tuluk hna hi an ram thli tha tein a thianter lo ahcun nikhatkhat cu CO2 ruang ah an ram sipuazi hi a tla than te lai tiah ruah a si. Tuluk ram thli hi zeitluk in dah a hnomh ti ahcun USA nitlaklei tiang a phan kho ti a si.

Thli hi khualian deuh paoh an hnawm khun i, vawleicung khua lianlian Delhi, Calcutta, Bombay, Beijing, Shanghai, Bangkok, Los Angeles tibantuk hna hi, sehzung, motor le zeidang meikhu ruang ah, thli a hnawm tuk cang. Cucaah khuapi chung um hi mi tampi nih a nuam in an thei ti lo ti a si.

Thli a hnomhmi nih minung zawtnak phunphun-cuap zawtnak, khuhhring, stroke, lungrawknak le ngakchia thihnak- tampi a chuahpi. Kan vawleicung thli hnawmtam ruang ah kum chiar in vawleipumpi ah minnb 5.5 million lengmang an thi ti a si. 2012 ah cun 7 million an thi ti a si. Hi vialte zong hi Greenhouse gas le meikhu dangdang nih a chuahpimi theipar chia an si hna.

Beijing khua mipi cu hitin voi tampi an um cang

Beijing khua cu hitin meikhu nih saupi a khuh

Los Angeles khua zong hi tin meikhu nih a tuam tawn

Shanghai khua meikhu nih a tuam lio

India thli hnawmtam

Delhi motor hna le thli hnomhnak

Biafunnak

Pre. Obama chan ah hin, USA zong Greenhouse gas an chuahmi thumh ding in Tuluk he hnatlaknak an ngeih caah, cu hnatlaknak cu a tlamtlinnak lai an rak i zuam peng i, an chuahmi zong a tum taktak ve. Asinain sehzung hna remh a hau; Greenhouse gas vennak zong  tuah a hauh tikah, company cheukhat cu an ti kho ti lo i aa rawkmi zong an um ve. Pre. Trump chan ahcun Obama nih "Tii le thli thianternak Upadi" a rak tuahmi vialte zong a hrawh dih i, lungmeihawl company zong nunter than ding tiah a ti i, min zong a thut cang. Pawngkam tha a pek lo tuk caah, ramdang zong nih pawngkam tha an pek lo ahcun, kan vawlei cu thli a hnaw chin lengmang ko lai timi chim ngam a si.  

Cucaah USA cozah cu atu lio ahcun, "Pawngkam" hi biapi ah a chia lo ngaingai timi a fiang. Rian tamnak ding le sipuazi kainak rumro an tuak caah, nikhatkhat ahcun USA mipi zong an luat hlei lai lo. Harnak an tong ve ko lai. Vawleicung mi vialte kan i bawmh i, kan tanrual lo ahcun, kan vawleicung khuacaan cu aa thleng chin lengmang lai i, buaibainak dangdang le harnak zong a tam chin lengmang ko cang lai. Cucaah vawleicung khuacaan thatnak ding caah,

Laimi nang le kei zong meiduah hna sum le thingram dawt zong kan rian a si ve.

Tainamkong

aimi tuanbia ah "Tainamkong" thing kong a um. Cu tainamkong thing cu a thei a tlai i a kawng cu tainamkong bantuk asi caah, Laimi pipu hna nih "Tainamkong" tiah min an rak sak. Laimi pipu minsak an rak thiam ngai.

Hi thing hi alinhnak tualram deuh lawng ah a keumi asi. Khuasihnak le a kihnak ram ahcun a tam tuk lo. Mirang nih cun, thingkungramkung min in an auh tik ah, "Bignonia indica" tiah an ti. Cun botanical min i Oroxylum Indicum tiah an auh rih. Indian Trumpet (Indian muko) ti zong ah an auh. Kawl nih cun, "Kyaung-sha tii" an ti. Chizawh lei he aa lawh caah, chizawhlei thingkung tiah an ti.

Tainamkong kung

Tainamkong hi ASIA ram a simi India, Bangladesh, Myanmar, Thailand, Laos, Malaysia le Tuluk ram a thlanglei ah a keumi thingkung a si. Ram kip ah, an mah le sining hawih cio in meh ah an hman. A hnah, a dongno le a theino vialte hi meh caah ei khawh dih an si. Thailand le Loas te hna zong ah a theino hi tampi an ei. Mei ah an ul i ei khawh a si.

Tainamkong hi India ahcun sii ah an hman. Tainamkong i a hram a hawng cu India, Tuluk, Sri Lanka ah an ram chung sii ah tampi an hman hna. Fahnak a zawrtertu le ruhcang aa tonnak a phin zawrtertu sii caah an hman hna. Kawlram Se-Kyan timi cauk zong ah sii caah an hmannak tampi a um.

Laimi pupu nih tuanbia an rak ngeihmi ah hitin a um. Tainamkong cu hlanlio ah an rak ei caah, rul ah an i cang timi tuanbia Laimi nih kan ngeih caah, tainamkong cu ei cu van chim lo, a zoh hmanh kan rak zoh ngam lo. Kan zohnak bak ah luak a chuak i, tih a nung. Tongh hmanh kan rak ngam lo i, kan tongh hmanh ah kan tuk a rak sum.

Thau khua cu tualram a tam caah tainamkong cu a tam taktak. Thalchuak ka ah a hnahno an cawrh i lopil le bang ahcun a dong nono hi ti cawk lo in  abir. A tlai a that tuk caah a thei i bor thup in an rak i thlai tawn ko. Asinain a zoh hmanh kan rak duh lo. Sio kan thlak caan ah hmuisel ding le namte a har maw ti hniksaknak caah men ah kan rak hman tawn. Ei ding phung hrimhrim ah kan rak ruat lo.



           Tainamkong thei (bing.com)

Asinain cu tuanbia cu ka thlen tiah ka ruahna te a um. Cucu hitin asi. Laitlang pumpuluk cun ka ti nak asi lo. Vailamtlang le Pangkhua-Sangau hrawng ahcun cu ruahnak cu ka thlen tiah ka ruah. Atuanbia cu hitin asi.

1984 ah Mandalay University ah ka rak kai. Culio ahcun, culio ahcun kan khua Saya Hmun Awr nih cauk a rak ngeihmi a um i cucucu "Myanma Say-cian" (Kawlram thingram si-ai cauk) khi asi. Cu cauk i thingram sii ah a thami pawl kha ka khomh suat i, cahmai 100 renglo khatlak in ka rak tlen. Cu cauk cu Laitlang ah a ngeimi an tlawm lai. Saya Hmun Awr lawng nih a ngeih hi ka theih. Amah hi carel huam le sii lei a uar ngaingaimi le a thiam ngaingaimi a si caah cauk phunkip te hi a rak ngeih.

Cun Mandalay University ka phanh tik ah, meh a rak har. Meh an zuar tawnmi pakhat cu, a dong nono asi. Hmathak le ngachoh he an kio caan a um.Ngapih he an kio caan a um. A thei cu an riam an riam i a phunphun in an tuahmi meh a um. Kha nawn tein a um i rawl ei tikah kaa a thawtter ngai. Cu i a zuartu tarnu te cu ka hal i, "Kyawng-sia tii asi" tiah a ka leh. Cucu tainamkong asi tinak asi.

Cucu avoikhatnak ka ei a si.Tainamkong asi ti ka theih hlan ahcun ka duh ngai. Asinain tainamkong asi a ti bak in ka luak a chuak nawn. Ka lung hna amit bantuk in a um. Ka hmal a hma phun in ka um. Cucu ka lung a rak thian lo cah le ka ruahthur tuk caah a rak si theu lai.

Caan a sau tikah duhsah tete in ka ei lengmang. A donghnak ahcun ka duh ngaingai. Cun sii konglam a thei ngaingami-Saya Hmun Awr- nih a rak ka hlanhmi cauk ka tlenmi ahcun Tainamkong kong cu aa tial ngelcel. An tialmi cu hitin a rak si. "Raifanh te hna le zeidang zawtnak tampi a damter khawh" timi an tialmi a rak um (Sii ca a thatnak phun tam tuk a umnain cauk ka ken ti lo caah ka thei kho ti lo).

Raifanh ka rak ngeih ve caah, a tha ko men tak ko lai timi ruahchannak he duhsah tete in ka ei i a hnu ahcun ka duh ngaingai. Pipu cawnpiaknak ruanbia ruangah, ka lung tu cu 100% a thiang kho lo. Asinain ahnu kum dih lai ahcun ka lung a thiang kho i, lungthiang tein nihin ni tiang ka ei khawh.

Ka ruahmicu Thau ah ka tlung lai i, hi meh ei hi ka thawkpi hna lai ti hi ka sehchih. Cu lio hrawng ah Hakha le Thantlang hrawng zongah tainamkong an ei ka thei bal rih lo. An ei zong ka hmu bal fawn lo. Thantlang le Hakha hrawng ahcun a um zong a um fawn lo i, ei awk zong a um lo bia asi men lai. Kan khua cu ka rak tlung. Kan khuataw an tlak lio asi.

Ka unu Nawn Nawn cu "Tainamkong hi ei phung a si. Ei khawh asi. A hnah, a dongno, a thei no vialte ei khawh an si. Van phur u law, ngapih, ngachoh le hmathak he kan kio lai i kan ei lai. Mandalay University zong ah kan ei lengmang ko" tiah ka ti.

Nawn Nawn nih tainamkong dong nono cu, a van phurh thup. Ei ding in mei ah kan van ul. Hmathat le ngaphih he kan i hnuk lai kan di. Ka nu nih a van hmuh ciammam le a lau tuk. Pa te, "Rul cannak asi an ti dah kaw? Rul ah na cang lai? Ei hlah. Na thi sual lai" tiah a kan thloh.

"Ka nu kan ei lengmang ko. Rul cannak asi lo. Mandalay ahcun meh thaw tuk pe asi cu. Arso he zong kan ei ti ko. Phan ding a um lo. Sipuazi caah pei an cin le an zuar cu" tiah ka ti.

Ka unu nih atuahmi cu kan ei. An ka cu a thaw tuk lo. Tihchuk ngamh chuk in an ei caah asi. Ahnu ahcun a dong no lawng si hlah. A theino zong tampi kan ei. Kan mah chungkhar nih 1985 in ei kan thawk i innpa chakthlang zong nih an van ei ngam ve.

Cuticun ka unu nih Bungtlang, Pangkhua, Sangau le Ceural lei tiang in tainamkong ei khawh asinak le a thawtnak cu a va chimh ve hna. A ngamh hi an rak ngamh lo. Cu lio ah tainamkong kung cu "minung nih hmuhsitmi le remlomi thing pakhat ceu a rak si." Laimi hi kan zumhnak nih thil tampi hnu ah a kan pilter i, thanchonak zong a kan donh. "Arti hmanh hruhnak a si" tiah kan rak ti i, ngeihlo chinchap, vitamin bau chinchap ah, ngeih chuun arti pum khat hnih hmanh nu naupawi cu, kan rak sumter hna. Hruh man cawi cawk lo ti kan rak chuak.

Kan chungkhat tete nih ei an van thawk. Cuticun kan khua Thau khua in kan khua chingchan ah, tainamkong ei hram kan rak thawknak asi. Cu hlan ahcun a ei in an rak ei ngam lo caah, tainamkong aa thlai lulhmi kha, atu ahcun a um zong a um set ti lo. Thantlang le Hakha peng zong ah an ei ve cang.

Kan Lairam mi kan chah tik ahcun, tainamkong te hna zong cin le sipuazi ca in chuah khawh ding hi, kan Laimi zong nih ruah ah a tha ding asi. Nawn toih hau lo le zohkhenh hau lo in ei cawk lo in a tlai kho dingmi thingkung pakhat asi caah, Laimi sipuazi caah thahnem santlai dingmi thinglung pakhat asi. Ramtang ummi zong hau lo in a lawh in lawh zuam ding asi.

Tainamkong cu a lumnak hmun a duhmi asi caah, Thantlang khua dirhmun in chim ahcun, Lahva hrawn hrawng ah cin khawh a si lai. Dumhruang kam ah cin i, dumhruang zong asi pah lai. Sipuazi ca zong asi pah lai. Thli thiantertu le khuacaan remhtu le tiiram hnawntertu zong asi lai i, thathnemnak tam tuk a chuak ding a si.

Cin tikah kung kuahra lawng cin ding asi lo. Kung 1,000 in cin ding asi. A thawng in cin ahcun a dongno he, a hnahno he, a thei he asi lai i rumnak tling taktak asi lai. Amu zong sii caah a tha tiah Myanmar Se-Kyan ah an tial i, cu zong cu sipuazi caah asi kho ding a si.

Lami cu kan mah umnak hmunhma te lawng ah kan rak i benh peng. Kala le Kawl he kan rak i pehtlai tuk lo. Cucaah Lairam leng ah thil kongkau hi kan rak hlat lo. Kan hlat lo tik ah hawi theih kan thei kho lo. Hawi eimi zong kan ei kho lo. Mizo pawl nih khin eidin phun tam ah a kan tei. An nih khi a kenkip te an ei ve. Laimi cu kan eimi phun a tlawm tuk. Kan rihmi le hrialmi a tam tuk. Cucaah tainamkong ei ding asi le a that zong hi kum tam tuk a liam hnu lawng ah kan theih khawh.

Hi Tainamkong hi, ram tam nawn ahcun sipuazi ca in an cin. Lairam ah a chuakmi kokek thingkung pakhat a si. Hmunkip a lumnak paoh ah a tha khomi a si. Kan Lairam minung tampi cawm khawhnak asi caah, sipuazi ca taktak ah cin a herh. Tainamkong hi, atanglei thil sining ruangah sipuazi caah asi khawhnak a lam tampi a um cia.

1. Hakha-Thantlang le Lairam khua tampi ah ei cangmi market a um cangmi a si.
2. Kalay-Kabaw valley ah market a um cia mi a si
3. Yaw (Gangaw) valley ah market a um cia cang
4. Lairam khuate ah market a um cia cang
5. Kaladan Project aa lim cun Sittwe le Rakhine State ah market kaupi aa ong lai
6. Monywa-Mandalay-Yangon ah Market kau taktak a um cia cang
7. Saisihchuak lam le Rih lam in Mizoram ah market kau taktak a um rih
8. A car le dur in ramdang ah tampi zuarchuah (export) tuah khawh asi te ding asi

Sipuazi ca i an cinmi tainamkong dum (Ref. agribotany.com)

Hi tluk in market a kauciami thinkung asi caah, tampi cin a tlakmi a si. Rumnak a tlak dingmi thingkung pakhat a si. A linhnak ram ah a tha duh ngaingaimi a si i, Tio le Tipi kap ahcun a tha tuk A lum deuhnak tiva kam paoh ah cin khawh ding a si. Laimi caah rumnak ding a si kho mi thingkung pakhat a si caah, tainamkong cinthlak zong hi, Laimi nih tha kan pek a herh ve cang.

Tawlre

Kawl phungthluk ah "Thi-tu phawsa, Mathi-tu kyaw-tua" ti asi. Asullam cu "Atheimi nih hlai hna sehlaw ei hna seh, a theilomi nih nih lantak hna seh" ti asi. Hi phungthluk hi phungthluk tha taktak asi. Zeibantuk thil hmanh, sui le lungvar an si zongah, sui le lungvar an si hngalh lo ahcun lanhtak ding men an si ko. A hngallomi caah cun sullam an ngei lo i, man an ngei lo.

Tawlreba zong hi Laimi nih a thatnak hi chan tam tuk kan rak thei lo i, Tawlreba kongah Kawl phungthluk hi a dik ngaingai. A theimi nih cun chan tam tuk an rak ei ko nain, a theilomi kan nih Laimi nih cun kan rak lanhtak peng ko. "Ngeih lo nakin hngalh lo a fak deuh" timi ah Laimi cu kan chuak than. A pawi taktak. Chan tam tuk kan tlai hnu ah, atu ceu theih le cin kan i thawk asi.

EEB Greenhouse-Univ of Connecticut cinmi tawlre

Tawlre Min Phunphun

Mah le ram sining hawih cio in min aphunphun in auh asi. Mirang nih, "Elephant Foot Yam" tiah an ti. Thingramlei min (botanical name) ahcun, "Amorphophallus paeoniifolius" ti asi. A tawinakin a kong hitin an tial.

Thingramlei Min:   Amorphophallus paeoniifolius (Sceintific name).
Mirang Min:           Elephant Yam, Elephant Foot Yam, Whitespot giant arum, Stink lily, Telinga
                                 potato
India Min:               Suram, Jimmikand
Thailand:                Buk
Indoneasia:            Suweg, Walur, Eles
Kawl Min:             Wah-uh
Lai Min:                Tawlre; Tawlreba.

Thingram Dirhmun:    A lo tlau dingmi thlaikung (plant) ah an chia lem lo.
Akeuhnak:                  Thingkung tampi a umnak ah an keu duh. Hmunchia zongah an keu kho.
An hmannak:              Eidin phunphun, a carmi saram rawl le sii
Theihmi Ei-sual awk: Tawlrelba ah "calcium oxalate" timi dat tam tuk a um caah, ei tikah kaa, dang le chungril tiang fak piin a thahter khawh. A hiar ngaingai.

Sipuazi ca an cinmi Tawlre kung pawl

           

Cinnak le Keuhnak Ram

Tawlre hi thingkung tamnak le hmunhma chia ngai ah a keu i, rili in meter 800 cung a sannak lawng ah an keu.

Tambik a keuhnak ram hna cu, Australia chaklei, Bangladesh, Borneo, Burma,Fiji, India, Indonesia, Japan, Laos, Malaysia, New Guinea, Philippines, Samoa, Sri Lanka, Sulawesi, Taiwan, Thailand, Tuluk le Asia nichuahthlanglei ram hna ah an cin hna. Kawlram le Lairam ahcun an rak cing bal lo. Naite lawng in cinmi an si. Madagascar le Seychelles ahcun an cin chawmmi asi tiah an ruah.

Tawlre hi India le Sri Lanka ram ah an cinnak cu chan tampi asi cang. Eidin biapimi facang, fangvawi le zeidang eidin awk um lo caan ah, mangtam rawl khan an rak hman tawn. Asia ram ah hin kum tampi chung an rak cin chung cang i, minung nih fawi tein kalpi khawh le cin khawhmi asi caah, zeitindah akarh ning asi timi hi tha tein theih khawh asi lo. India ah hin an rak cin hmasatnak hmun cu a si men lai tiah thingram lei thiammi hna nih an ti.

Sii Ca Hmannak

Hindu biaknak sii cauk Ayurvedic ah, Tawlreba hi zeitindah sii ah hmanning asi timi an tial. Aba hi fah daihnak, phin zornak, chung nemnak, thli-teinak sii (anti-flatulence), hurnak-sii (aphrodisiac), titsa no deuhnak sii ah an hman. Minung caah ngandamnak sii (tonic) tampi aa tel tiah an ti.

Minung chungril ummi khuprungrul le tawhaiherh tibantuk thahnak, khuh damnak sii, thli chuahternak sii, chungfer damnak, thi-tlawm zawtnak, tawlchuak le thabat tuk te pawl damlonak caah, thlawpnak ah an hman.

Abuaktlak In Zohning

Tawlre hi kum chiar tein amah tein a keu than lengmangmi asi. A ram le khua caan hawih in an thi nain bir caan ah an bir than. Cuticun a chung ba kha an cawm. A cheu cu an lian ngaingai i, minung nakin an sang deuh kho.

A ba hi a lianmi cu Kg 15 tiang an rit kho. CM 50X30 tluk an lian kho. Akung a thami cu meter 2 tiang a sang kho. Kung lianmi cu apum ning in tah tikah CM 20 tiang a ngan kho. Ahnah hi an teng a CM 30x12 tluk a lian kho.

A par tik ah aa dawh ngaingai. Apar hi CM 70 a sau kho. Apar a tuamtu (spathe) timi pangpar bantuk hna hi cm 45x60 tluk a kau kho.

Thei a tlai tikah a thei hi CM 2x1 tluk asimi thei a tlai tawn. A thei hi CM 8 tluk a lian i, CM 50 tluk a sau kho.

A thei a tlai tikah, a thei a phurtu ngiang (peduncle) hi 20-100 cm a sau kho. Athei mu hi cm 2x1 a lian kho i hmin tikah a sen. Athei aa bunhnak hi cm 50 chung asau kho i cm 8 a lian kho. A thei tlainak hmun hi CM 50-100 kar a sau kho. A thei a sau ngaingai.

Tawlrelba hi ei khawhmi a um i, ei khawhlomi aum ve. Phun tam ngai a um. An phun aa dan bantuk in an hman ning zong aa dang ve. India ahcun an car i, mehhang a phunphun ah an ser. Tawlreba phun khat cu, Japan ram ahcun Misho Soup timi ah an hman. Khohsuai le muthai zong an sernak. Laimi pakhatnih a ka chimhnak ahcun Tawlreba hi "salem" (atha-tuh) sernak caah an hman ati. India le acheu ram ahcun sii ca zong ah an hman. Ram cheukhat ahcun tawlre kung hi an lian kho taktak. Minung nak sangsang tampi an um i, a ba zong an lian ngaingai.

A lian ngaingaimi Thailand ram i Tawlre kung     

Lairam Ah Tawlre Cinnak

Cu hlan ah Lairam ah Tawlre cin le ei a rak um bal lo. Atih in tihmi a rak si. "Lei-tornak" tiah an rak ti. A tongh hmanh kan rak ngamh lo. Nai cikua CRDP hna an van cawlcangh hnu ceu in Tawlreba a thatnak le sunlawinak kong kan theih ceu a si. Kawl zong nih an rak thei ve lo. Bangladesh le Sri Lanka ram hna ahcun an rak cinnak a sau ngai cang. India tu ahcun an ei ngai i, pam lio caan i i runvelnak tirawl ah an rak hmanmi asi. Atu ahcun Thantlang CRDP dun zongah zohchunh ding le a ci caah tam ngai an cin cang.

Tawlre hi phun 90 tluk a um. Lairam i ramtang keumi tawlreba hi a tha ve ko nain tlawmte a man aa deng deuh ti asi, Cucaah aman a fak deuhmi phun cin a hau.

Tawlreba hi a man a tha tuk cang. Cin tikah zuarnak ding market a kau tuk fawn. Cucaah "Tawlreba hi Lairam kan lunghring" asi. Kachin ram caah lunghring man a ngeih bantuk in Tawlreba zong Lairam caah man a ngei ve cang. Lung aa lawm tuk.

Laimi zong ramdang kan hung chuak; lamsul a tha i ka dangdang he kan van i pehtlaih hnu ceu in Tawlreba a thatnak kong le man a ngeihnak kong hi theih kan i thawk ceu asi. Lairam ah cun a tuanbia a no i, a thar tuk rih caah, an cinmi hnihkhat hmanh an phu kho rih hna lo i, a theipar an chuah tuk rih lo.

Cinthlaknak lei thiammi nih an zoh tikah, Lairam khuacaan, fingtlang le leilung he tawlre hi aa tlak ngaingai ti a si. Fangvoi, facang le zeidang cinthlaknak he epchun tikah, tawlre cin hi a let tam tuk in a miak i, rumnak tling ding a si ko tiah an ti. Mindat le Kanpalet lei cu tawlre ba in million a hmumi an um cang tiah an chim. Cucaah tawlre cin hi Laimi hih tha kan pek taktak a hau ding a si. Zeicatiah kan ram ah a that khawh tuk caah le market a um caah a si. Cucaah "Tawlre hi Lairam caah mansung thingrai bantuk a si" tiah ka ruah.

Lairam lunghring asi te dingmi Tawlreba

Nai ciakua in Laitlang in a rami hruaitu vialte bia ka hal tik hna ah, Tawlreba kong hi thanuam ngai in a kan chimh lengmang. Lairam vawlei le khuacaan he aa tlak; a ba an lian duh ngaingai; a man  athat caah Lai miphun tungmertu thil pakhat asi te lai tiah an ti cio. Tawlreba kong ruah ah, lunglawmhnak tampi ka um. Zeicatiah a vawlei, khuacaan le kan leilung hrimhrim hi Tawlre phunphai a that tuknak hmun asi caah, lam biatak te a that tik ahcun Lairam a kan tungmer khotu asi te ko lai timi hi, ruahchannak aum ngaingai.

Zeicatiah vawlei ah minung kan karh chin lengmang i, eidin cu a hnawng kho ding asi lo. Tam deuhdeuh tu a herh chin lengmang ding asi. Tawlreba hna Lairam i a rak um ve mi cu Pathian nih a kan serpiakmi asi ti lo awk a tha lo. Lairam cu Kachin le Shan ram bantuk in tha hmanh hlah sehlaw, atu bantuk in man a ngeimi tawlreba hna a chuah ve tik ahcun, ram tha le ram rum taktak asi ve ko timi kha a lang.

Hmailei ahcun hi Tawlreba in Lairam ah "millionare le billionare" timi mirum milian an chuak te hrimhrim lai timi ruahchannak aum. Tawlreba hi Lairam a tungmertu le thancho tertu thilchuak pakaht asi lai tiah CRDP riantuantu upa tampi nih an kan chimh. Rev. Bawi Lian Thawng le Rev. Neely Lai Uk nih Tawlreba in tangka tampi hmuh khawhnak lam a kan chimh tikah tha a nuam ngaingai. Laimi zong nih hihi biatak tein cin ding ah a tlakmi thlaikung (plant) asi ding asi.

Thantlang khua zongah Rev. Van Duh Tling nih khur 4,000 tluk a cin i, a dang dawng khat nih khur 7,000 tluk an cin ti zong kan theih i, lunglawmh awk ngaingai asi. Hmailei ah atheipar a chuah khawh tik ahcun, rumnak thlaikung asi te ko lai. Laimi nih hin, tlanglo tuahnak kan hlawt khawh i, a hmunmi lo tuah khawhnak lam kan kawl peng a herh i, tawlre ba hi a hmunmi lo caah a si kho ngai ding a si lai tiah ruahchannak a um.

CRDP dum ah Tawlre an cin lio

CRDP dum chuak Tawlreba

CRDP dum i Tawlre an cinmi

Tawlreba le Hmailei Laimi Kan Rian

Laimi hi, hi pin ah kan tuanvo tampi aum. Tlanglo tuah in pawcawm hi a har chin lengmang cang lai. Ahmunmi lo sersiam kan herh. Cu ahmunmi lo ser tik ah, Tawlre hi Lairam sipuazi tungmertu khotu thlaikung asi caah, tam taktak in cin ah a tha ding a si.

Cu hlan vialte hmanh chan tam tuk chung kan rak theih lomi cu zeitiawk a tha ti lo. Kan theih cang caah, lungfim deuh in um le biatak thlak in Tawlre hi cin cio ding asi. Culoahcun miphun dang nih an kan teithan sual lai. Market kan ngeih lo ahcun kan cin zong ah a thathnemnak a tlawm deuh hnga. Cucaah miphun dang nak in market kau deuh ngeih khawhnak ding caah, khulrang in kan cin zawkzawk a herh.

Laimi mifimthiam hna le mirum mi nih, rumnak tling taktak in zeitindah kan cin khawh lai tiah lam kawl a herh. A cin lawng silo in ramchung le ramleng ah zuarnak hmun (market) tha zong kawl a herh.

Tawlre kung a than a rannak ding, a ngan a dam i a ba a lianhnak ding caah lam tuaktan peng a herh. Ramdang chuakmi nakin a tha deuhmi zeitin dah tam deuh kan chuah khawh lai timi ruah a herh. Tlawmte lawng cinglo in, dawng khat nih acre 100, 200, in 1000 tiang cin i, tam taktak in chuah khawh a herh. Pawcawmnak ca lawng ah cinglo in rumnak caah cin ding asi. Tampi in cin in deng tein zuar khawh le ka dang ramnak in tam deuh a chuah khomi ramkulh kan sinak ding a herh. Sipuazi timi cu tlawmte cin i man fak ngai in zuar silo in, tam taktak cin i deng tein zuar hi asi.

-------------------------------------------

Zohchuhhmi Ca 

1. "Elephant Foot Yam"
 http://www.kew.org/science-conservation/plants-fungi/amorphophallus-paeoniifolius-elephant-yam

2. www.google.com in hmanthlak cheukhat cu lakmi an si.

Pre. Donald Trump Job Approval Rating A Niam Bik A Si

U.S ka phanh hnu ah, President pali an i thleng cang. Pre. Donald Trump hi a donghnak bik a si. President an chuahka ah, a cheu hi mipi nih rian a tuan kho, tuan kho lo tiah an vote tawn hna. January ni 20 i President biakamnak a tuah ni thawk in atu cu thla (3) a tlinnak a si i, kum khat chungah cheu 4 cheu 1 a rian a tuan cang tinak a si. Cu chungah mipi nih U.S President kha zeitindah an hmuh cio hna timi cu hitin a si.

Hihi April 20 (UPI) nih an chuahmi a si. 

Pre. Donald Trump hi Ralpi II hnu i President vialte lakah a riantuan ning a tha thalo timi ah mipi nih mark an pekmi a niam bik a si. USA ahcun Gallup Poll tuahmi hi politics ahcun a lar bik a si i, an mah nih an tuahmi ah hitin a phi an chuah.

January ni 20 in rian a thawkka in ni 100 chungah rian a tuan kho a titu hi 41% lawng an si. A mah a van changtu mark niam bik cu President Bill Clinton a si i 55% a rak hmuh ve. Bill Clinton nih 14-point in a thlau rih. Donald Trump approval rating hi, a chia ngaingai. President an chuah ka in ni 100 chung hi, President caah "honeymoon" timi caan a si nain, Pre. Trump cu a honeymoon a nuam lo ngaingai ti a si. A ruang tampi a um lai. Pre. Trump thimmi hruaitu le amah hi thilbuai (piahtana) an rak ngei tuk. Cu thil cu dawnkhantu an si. 

J.F Kennedy hi thla (3) chungah mark sang bik a hmumi a si i 74% nih rian a tuan kho an rak ti. Asinain Cuba ram i "The Bay of Pigs" timi buainak ruangah a mark a rak zor ve. The Bay of Pigs cu Cuba hruaitu Fedel Castro thah an timhnak kong ah U.S an i thlakmi ruangah a si. 

Jimmy Carter hi rian a tuanka ah mark sangbik a hmumi pathumnak a si i 69% a hmuh. Tangka man a tlakmi, meiti man a kai tukmi, Iran hostage ruang ah a mark a tum ve i, thimnak an tuah than tikah a tla i, caan khat lawng president a tuan. 

Gallup poll nih an tuahmi hi, poll dangdang nih an tuahmi vialte he a theipar aa khat ko tiah poll vialte a khawmsuatu FiveThirtyEight.com nih an ti i, poll vialte an komh tikah Trump nih hin 42% lawng a hmuh. Poll vialte zoh tik zongah approval rating a niam bik President a si.

Amah Republican Party chung bak lawng i an hal tik hna ahcun 87% nih rian a tuan kho tiah mark sang ngai an pek ve. George W. Bush kha Republican Party nih cun 89% nih an rak pek. Obama kha a mah Democratic Party nih cun 90% an rak pek ve.

Party dang veve in an i tah tik ah, Democratic Party nih Pre. Trump hi rian a tuan kho a titu hi 9% lawng an si i, Obama kha Republican Party 30% nih rian a tuan kho tiah an rak ti. Party dang ciocio i mark pek tik zongah Pre. Trump hi a niam cem thiamtiam a si (U.S zong hi mah le kawi chang party in an tan ko caah, an party cu mark sangsang an pek tawn hna caah, biatak an chim lo ti a fiang ko)

Party a ngeilomi "Independents" pawl an hal tik hna ah, Pre. Trump hi rian a tuan kho tiah a titu hi 37% lawng an si i, Obama hi 60% an si. Cu hna cu party an ngei lo i an vote aa thial lengmangmi an si. Hi hna hmuh ning hi, a laiva cem a si i, a dik cem tiah pawm khawh a si. Party an ngeih lo caah.

Gallup poll nih an tuahmi hi January 20-April 20 karlak ah a si i, point 1% hi cu aa palh kho tiah an ti. Hi Gallup poll an tuahmi ah hin, January ni 20 ah biakamnak a rak tuahmi a voikhatnak President a tuanmi pawl lawng an i tel. Hi ah hin, Pre. Harry Truman le Lyndon B. Johnson an i tel lo. A ruang cu an nih cu president an thih hnu ah, a chawngtu an si hna caah a si. 

Hi tluk in Pre. Donald Trump approval rating a tummi hi a ruang tampi um dawh a si. Hihi a ruang an si kho. 

1. Bia hman lo a chim tuk.

2. Media he bia an i el tukmi

3. Campaign lio i a biachimmi a thlen lengmangmi ruangah mipi nih an zumhlomi. 

4. A dirhmun a thlen lengmang ruangah dirhmun ngeilo ah an ruahmi

5. Russia kongah an buai tukmi

5. Obama Care ka hrawh lai a ti i a hrawh khawhlomi

6. Republican Party hruaitu tam nawn he an i dohkalhmi

7. Executive Orders tam tuk a hmanmi le a tlamtlinh tuk tunglomi

8. Muslim ram (7) in minung a kham hna i, rau lo te ah ram khat a thlah than mi

9. Biachim aa thatlo tukmi

10. Pawngkam (Environment) biapi ah a chiah lomi le scientist ruahnak zei a rellomi

11. Ca ngeilomi ar-dum in a dummi hna

12. Miphun dang (minority) huat awk in bia a chim tukmi

13. Aa-na-sin "Nawl ngeitu bantuk in, hruhru hranghrang in rian a tuanmi

14. UN nawl lo in Syria hna sullam ngeilo in a kahmi le a puarhran tukmi

15. Mexico Ramri ah Wall Vampang) ka kham lai tiah a timi zong, atu tiang a thawk khawh lo mi
16. Tuluk kong ah a biachim  le dirhmun a thenmi
17. NATO he an lungthin aa hmuhlomi
18. Unpredictable President asi timi ruang. Lungthawh in khua a sami a si timi ruangh.
19. Obama a huat tukmi le a doh pengmi le Trump Tower ah "wire taping" a tuah tiah lih a puhmi
20. A chimmi le a tuahmi aa milhlomi 

Hi vialte ruang ah hin, Ralpi II hnu i President thar a chuakmi vialte hna lak ah job approval a niam bik President a si. Obama chan lio he epchun tikah Stock zong a niam deuh ngaingai ti a si. Mipi lungthin daihnak le hnangamnak zong a zor an ti. Minung an thin a hung chin lengmang ti a si. Pre Trump chuah hnu in, US mipi hi an lungretheihnak (stress) a kai deuh ti a si. News an ngaih deuh deuh an stress deuhdeuh ti a si.

Pre. Trump chuah hnu in, mark sangbik a hmuhnak cu Mexico ram in a thlithup lutmi an zor deuh timi ah a si. 

Cucaah "kum 10 chung ah rian million 25 ka chuah lai i, American President ropui bik ka si lai" tiah a rak i timi cu, nihin ni ahcun a zeiti hmanh in phak khawh dawh asi ti lo timi kha, ni 100 chung a riantuannak theipar nih a langhter. Hi tining tein a kal ahcun President hi term khat lawng a tuan lai timi a fiang. Term hnih cu a peh lo hrimhrim lai tiah ruah a si.

Nai i Syria missile in a kahmi zong hi bantuk in job approval rating a niam ruang le amah hnulei ah mipi an umnak ding le amah a duhlomi Republican le Democratic zong amah hnulei ah an lung aa rual khawhnak ding caah a kahmi a si tiah ramkongkau thiammi hna nih an ti. A kah taktaknak a ruang hi Syria ruang ah siloin U.S ram chung thil sining (agenda) ruang tu ah a muru cu asi tiah an ti. Bill Clinton chan zong ah "Nu le tuktan i a buai caan paoh ah, Iraq, Afghanistan le Sudan kha bomzuang a rak kah tawn. Cucaah politics thiammi nih cun, "Saddam hna a kahmi, Afghanistan le Sudan" hna a kahmi hi, "Monika Lewinski buainak ruangah mipi an thinlung i mer hna seh ti aduh caah a si deuh" tiah an rak ti.

Pre. Trump nih Syria a kahmi zong Syria agenda ruang siloin U.S Pre agenda ruang tu ah a si tiah mifim tampi nih an ti. Cucu Republican Party an lung aa ruallomi le Pre. Job approval rating a niam tukmi ruang ah asi tiah an ti.

Hmailei ah zeitindah thil a can lai? A mark a kai lai maw timi cu, ruahlopi in a cawlcangmi President asi caah zoh cio rih ding a si ko!!!!

Caantawi Pennak le Zungzal Pennak

1984 ah sianghleirun kai ding in Mandalay ka rak phan. Phanh thaizing ah Hakha ka hawipa Bawi Kian nih "Ye-cho Market" ah thil a ka cawkpi. A thazing arkhuang in ka tho i, Mandalay khua lianhngannak hmuh ka duh caah, ka ke in ka chawk. Ka umnak Bodhi-Kung in ka kal i Mandalay Palace an kulhnak tidil "Kyung" le tlakrawh senmi vampang (Lam-26) tiang ka phan.

Hlanlio siangpahrang umnak inn kulhnak tlakrawh vampang le an kulhnak tidil saupi cu ka van hmuh. Cucu mit dong in a kau. Kawl siangpahrang hna an rak thawnnak le sunparnak kha, ka mit bak in ka van hmuh tik ah, "Kawl siangpahrang thawnnak" kha ka khuaruah a har ko. An rak thawng tuk hringhran. An thawnnak le sunparnak cu a rak sang taktak timi hmuh khawh a si.

Mandalay Palace 

Siangpahrang umnak inn kulhnak area cu a ning pi in Nandwin tiah an ti. Mindon Min nih 1857 in sak a thawk i 1859 ah an lim. A tung le vang hi Pe 6,666 (km 2) a si. Tlakrawh vampang cung ah sui bantuk in a engmi ralvennak innsang pe 555 tluk sangmi an sak hna. Mindon Min nih a rak sakmi siangpahrang inn Mya Nan Sandaw Nandaw cu, kulhmi khua chung i a laicer ah a um (Mindon Min sakmi cu Japan ral lio ah bomb in an thlak caah, aa rawk dih. Ralkap cozah kai hnu ah a thar an sakmi lawng a um).

Mya Nan Sandaw Nandaw a chak le thlang ah pangpar dum dawhdawh-Nandawin le Myaing Hay-Wun an um. Cu dum cu Paradise bantuk in a dai. Kulhnak vampang i nichuahlei ah Kuthodaw pura minthang a um. Cu ka ahcun lung tlap in catialmi 600 a um i, cucu vawleicung lungcatial vialte lakah a lian bik a si an ti. Mah cu thlang deuh ah Swenandaw phongyi kyawng lian taktak an um. Cu nih cun Mandalay ropuinak zong an langhter.

Mindon Min le Thibaw Min chan ah, Mandalay khua cu Kawlram siangpahrang umnak khualipi a rak si. Inwa, Sagaing le Amarapura khua hna hi siangpahrang khuahlun an rak si i, hi khua hrawnghrang hi Kawlram ah a rumnak bik le hlunhlainak bik an rak si.

1984 ah Mandalay ka phak a si i, a liamcia kum 100 hrawnghrang mithlam in hei suai ah, Mandalay siangpahrang inn cu a ropui taktak ko. Nandwin chak te ah a ummi, Mandalay Tlang dawh nih Mandalay cu a dawhter khun. Siangpahrang inn hrawng cu, aa dawh i rumra a rak ngei tuk ding a si. Miakpi lianlian siangpahrang inn hmai ah an chiahmi nih an thawnnak zong a langhter rih.

Swenandaw Kyawng

Mindon Min innlo cu rumnak in a khat. Cu hmun in, Kawlram rumnak, thawnnak, sui le ngun, tangka le chawva vialte cu an rak uk dih. Phundang in chim ahcun, Mandalay siangpahrang inn cu a tlu kho lo dingmi inn bantuk a rak si. Mandalay zong cu "Swe Mandalay" an rak ti. A min hrimhrim rumra a ngei tuk. Mandalay innlo hna, Phongyi kyawng pawl hna, siangpahrang bawi pawl zunginn hna, biacaihtu pawl inn hna, Mandalay Palace rumnak le lianhngannak kha Kawlram pumpi rumnak le lianhngannak nih a tluk lai lo ti tluk a rak si. Tlakrawh inn lianlian a rak um. Phongyi inn cu tlawrthing lianlian in an sak hna.

1984 i Mandalay ka phak kum cu, Thibaw Min mirang nih an tlaih kum 1885 in tuak ahcun kum 100 a si cang. Thibaw a rak umnak Siangpahrang Inn (palace) cu Japan ral lio ah bomb an tlak caah aa rawk dih cang. A hmun lawng a rak um cang. Mindon Min chan i an sakmi tlakrawh inn nganpi pakhat cu a dir rih nain, a vam hna an kawk dih cang. An i rawk dih cang. A tungtlangpipi lawng an tang cang. Phonyi Kyawng cheukhat cu sawn nawn in an um cang.

Cozah nih zohkhenhmi ralvennak innsang dah ti lo cu, Mindon Min le Thibaw Min chan i kutneh tam deuh cu, an rawk dih cang. Inn ummi hnihkhat zong an thing tuk cang. Mandalay Palace kulhnak tlakrawh vampang hna zong a cheu cu tlakrawh an cim i, a cheu hmun ahcun thingram le rirang kung hna an keu. Hnawm ngai in a um cang. Mileng zoh ding in an remhmi hmunhma cheukhat dah ti lo cu, an rawk tuk cang hna.

Cu thil ka hmuhmi nih, khua tampi a ka ruahter. "Caantawi Pennak" cu an rak hmun lo timi. Hi vawlei ah sakmi "Caantawi Pennak" cu an hmun lo; caan sau an nguh lo. Caantawi pennak cu an hmunlo timi kha, Mindon Min le Thibaw Min kutneh thilri hlun pawl zoh in a fiang ko. Zeicatiah minung sermi pennak cu a zungzal in an hmun lo. A caan phak cun an chuak i an lo than.  An sunpar i an tlu than. Pangpar bang an par i an uai than ko.

Cucun ka lung ah a chuakmi cu Jesuh cawnpiaknak a si. "Rungrul le cirik nih an ei khawhnak, hi vawlei ah nan chaw va khong hlah u. Rungrul le cirik nih an ei khawhlonak vancung khua tu ah nan caw va khong u" tiah a kan fialmi kha. Hi vawleicung ah khawnmi tlakrawh inn hna, sui le ngun hna, innlo thatha le tlawrthing inn thatha hna zong, a caan phak cun an i rawk. An hmun lo. Rungrul le cirik nih an hrawh dih ko hna. Zeicatiah "Caantawi Pennak" chung ahcun a hmunmi thilri a um lo. Minung thawnnak zong a hmun lo i, minung sermi pennak zong an hmun lo.

Mandalay Palace rawkmi ka van hmuh in, Jesuh chimmi "Vancung Pennak" kong ka lung ah a chuak. Mindon Min le Thibaw Min hna nih ropui taktak in an rak sakmi siangpahrang inn hna hi, kum 100 hmanh an nguh lo. Mindon Min Pennak zong kum 25 lawng a hmun (1853-1878 tiang). Thibaw Min Pennak kum 7 (1878-1885 tiang) lawng a hmun. Mindon Min saktami siangpahrang inn (palace) zong cu kum 86 (1857-1943) lawng a hmun. Kawlram siangpahrang pennak hna hi, zeitluk an thawn hmanh ah caantawi te lawng an hmun.

David le Solomon Pennak zong sau an nguh lo. Vawleicung siangpahrang min thangthang-Pharoah vialte te hna, Alexander the Great te hna, Nebuchadnezer te hna, Cyrus le Rome Emperor lianlian pennak vialte- zong caantawi te lawng an rak hmun hna. Vawlei ah a hmunmi thil a um lo. Donghnak an ngei dih hna.

Ka hmuhmi Mindon Min le Thibaw Min pennak innlo lianlian le khualipi hna kha, nihin ni ahcun tuanbia an si cang. Inncheu khat cu an rawk dih i, a cheu cu an si a kawk. Tlakrawh zogn an kak i an i cheu pah cang hna. A cheu an tlu i an min. Inn a cheukhat cu an rawp cang. An sawn cang. A cheu Mya Nan Sandaw Nandaw (tang hmanthlak i inn senmi hna) tibantuk tourist zoh ding i sak thar mi dah ti lo cu, an rawk dih cang hna. Hi zong hi an rawk than te ko hna lai.

A rangmi inn hi Mindon Min sakmi aa rawkmi a si

Minung sermi khua le siangpahrang khua hna cu minunt kut chuak an si caah, an rawk tawn. An hmun lo. "Hi vawleicung ah a hmun dingmi khua kan ngei lo. A ra laimi khua tu kha kan cuan" (Heb 13:14). Mindon Min le Thibaw Min te hna sunparnak zong an dong. Thadi zaangba taktak in rak sakmi innlo tha vialte hna cu, tuanbia a si cang. Zeicatiah "caantawi pennak" lawng an si caah a si.

Jesuh Krih nih Pathian riantuan aa thawkka te ah, minung nunnak ah a biapi taktakmi thil a kan cawnpiak. Cucu a zultu pawl thlacam a rak cawnpiakmi hna ah a lang. Cu a cawnpiakmi hna thlacamnak ahcun:

Na Pennak tlung cang ko seh. Vancung ah na duhnak tuah a si bang, leicung zongah tuah si ve ko seh (Matt. 6:10)

Jesuh nih vawlei hi tlaihchan lo ding in a cawnpiak hna. Zeicatiah hi vawlei ah hin a hmun dingmi khua, ram le pennak a um lo caah a si. Cucaah "Vancung pennak tu kha, kan chungmuru ah tlun a biapi deuh" tiah a ti caah, "Na Pennak" tlung ko cang ko seh tiah thlacam a kan fial.

Hi vawleicung pennak hna cu "Caantawi Pennak" an si caah an rawk tawn. A liamcia kum 100 lio ah, Kawlram pumpi cu atu Mandalay Nandaw in an rak uk. Kawlram rumnak, lianhngannak, thawnnak le nawlngeihnak vialte cu, Mandalay Siangpahrang inn ah a rak um nain, nihin ni ahcun an rawk dih cang. An tlu dih cang. Mindon Min ropuinak vialte cu leidai tangah an ciam dih. A fapa Thibaw Min zong cu Mirang nih Kawlram in an dawi i, India ah an chiah i cuka ahcun 1916 ah a thi. A pennak khua Mandalay cu, a ruak te hmanh nih a phan kho ti lo. Cu vialte cu minung sunparnak le lianhngannak an si. Hi vawleicung pennak nih a chuahpimi miaknak vialte cu caantawi ca lawng an si.

Mi nih hi vawleipumpi hi co hmanh sehlaw, a thlarau a sungh tung ahcun zeital a miak hnga maw? (Matt. 16:26)

Fimnak le thiamnak hna zong an dong ko. Rumnak le lianhnak zong a dong ko. Rumnak le liahnak nih zungzal miaknak a chuahpi hlei lo.  Thawnnak zong a dong tawn. Teinak hmu pengmi zong a donghnak ahcun a sung than.

Mindon Min le Thibaw Min bantuk in zeitluk innlo thatha sak in khua fekfek kha ser hmanh u sih law, a hmun lo. Kaltak thiamthiam an si. A hnu ummi caah tuanbia lawnglawng an si. Cu nih a langhtermi cu, zeitluk kan rum le thancho hmanh ah, cu rumnak le thanchonak nih "Zungzal Pennak" cu a chuahpi hrimhrim lo. Kan tuahmi vialte zong mi zapi nih theih camcin an si lo. Chan tiluan a liam bang an liam ve than ko. Cucah hlaphuahtu nih hi tin a ti:

Na thil timi, vialte zong hi caan nih a liampi ko...Cu bang kan nun..nak hna zong hi....Nifa tein an liam..

Tipi lian nih thinghnah a fanh bang in, kan nunnak hna zong hi, an liam ve lai. Kan tuahmi thil vialte zong caan nih a liampi than lai. Kan sakciami innlo hna zong an tlu lai. An kuaiman lai. An dong hna lai. A ruang? "Caantawi Pennak" ahcun a hmunmi thil an um lo.

Cucaah, Jesuh nih caan tawi ca kha cu ruat tuk hlah u law, zungzal ca tu kha ruat u. Chaw nan khawn tik zong ah, "Caantawi Pennak" ah nan chaw khong hlah u. Zungzal Pennak tu ah ah nan chaw khong u tiah hitin a ti:

Rungrul le cirik nih an ei khawh i mifir nih an fir i an baoh khawhnak, vawlei ah nan chaw va khong hlah u. Rungrul le cirik nih ei khawh lonak le mifir nih an fir i an baoh khawh lonak vancung khua tu ah khin nan chaw va khong u (Matt. 6:20).

Jesuh nih zungzal peknak hi biapi deuh tuk ah a chiah caah, thla nan cam tik ah hi tin va cam u a ti:

Na Pennak tlung ko cang seh. Vancung ah na duhnak an tuah bang in, Vawleicung ah tuah si ve ko seh.

Vancung ah Pathian duhnak an tuah bantuk in, hi vawlei ah kan tuah ve dingmi a biapi tuk. Mi vialte caah a biapi cemmi cu, nifatin kan nunnak ah, Pathian dawtnak theih, Jesuh vailamtah tung put le vailamtah tunghram in kun an si. Cucu Pathian nih minung a kan ser chan le vawlei ah a kan chiah chan a si.

Zeicatiah, vawleicung sunparnak le lianhngannak hna hi an dong lai. Kan thiltimi vialte an dong dih te lai. Kan innlo le ngeihchiah vialte zong an rawk dih te lai. Kan i timhmi (plans/programs) vialte zong an dong te lai. Thil cu an rak chuak lai i an dong than lengmang lai. Kan zapite thih caan a phan lai.

Zeithil paoh donghnak phan hmanh sehlaw, a biapi bikmi thil cu hihi a si: cucu "Zungzal Pennak chung luh le zungzal nunnak hmuh" a si.

Careltu nih hihi ruah ding a si: Atu ah nang na ser cuahmahmi pennak hi "Caantawi Pennak maw a si? Zungzal Pennak dah?"