Monday, October 20, 2014

Vok: Miphun Tambik Eimi Saram

Biahmaithi: Voksa ei le ei lo ding kan tial hlan ah, vok kong tialta ka duh. Zeicatiah kan ei bimi sa pakhat asi nain kan upat lo bik mi sa le kan nihsawh bimi sa asi caah asi.

Vok Aa Thawknak

Vok timi hi aphunphun an um. Nihin ni vawleicung hmunkip i kan zuatmi vok (pig) timi hi, Asia le Europe ram (Eurasian) timi hmunhma i, ramtang a rak ummi "ngal" in aa thawkmi saram pakhat a si. Hi "ngal" hi zeitik ah dah vawlei ah aa sem timi cu theih khawh asi lo.

Cu "ngal" cu  minung nih B.C 8,000 tluk hrawngah inn ah an rak zuat cang i, inn zuat satil pakhat ah aa sermi inn zuat satil pakhat asi. Hi vok hi khawika ram ah dah an rak zuat hmasat hnga ti cu kan thei kho lo nian, Middle East hrawng ah si dawh asi. Hi ram hi cinthlak le zuatkhalh aa thawknak hmun asi caah asi.


   Laitlang hrawng i a um mi ngal pakhat


 
              Asia ram ummi ngal (wild boar)

Ngal hi an khul a rang taktak. A caan ahcun an tlik manh hmanh hi hmuh manh an si lo. An hriphrio tuk fawn. A caan ahcun minung zong an thah i, an mah seh a timtu pawpi le pawlai zong tlek viar in a tiomi hna an um ve. Inn i an zuatmi vok belte cu ngal tluk in an cak ve ti lo. An sining aa thlen ve caah asi.



                 Ngal nih paw lai an zuanhnawh lio

Vok Min Aphunphun

Laimi nih cun min pahnih "vok" le "ngal" ti lawng min kan ngei.  Ngal cu "ngalfa, ngal rual, ngalhriang" tiin kan then hna dah ti lo cu, min dang aum lem lo. Mirang ahcun, "pig, hog, swine and wild boar" tiin aphunphun in an auh hna. Hi min hna hi, sakapmi le lo tuah pawl nih an mah le siaremnak in an duh paoh in cawhmeh in an hmanmi hna min an si. Cu theng kha theng ti khi chim awk a tha tuk lo. Min an i thleng lengmang ve cio.

Abuaktlak in cun, "pig" tiahcun "inn i zuatmi vok" khi an si. Cun "hog" timi cu "vok a lian taktakmi le ngal lian taktakmi" khi an chim duh deuh. "Swine" timi cu "vok run" tinak asi. A hme he a ngan he aa cawhhrupmi vok run khi asi ko. Cun "wild boar" timi cu ramtang tlawngmi "ngal" tinak asi.

Ngal hi "vok hringsortu" asi. Cu ngal cu ci (species) phun tampi a um i, an cikawr hoih in an hmet lianh ning le an muisam, vunhawng le an rawng aa dang cio. Africa ram lawng ah hin, ngal hi ci phun 16 hrawng an um tiah an ti. Atanglei ngal hmanthlak hna hi, Africa in ngal phun tampi chung in phun (3) hmanthlak an si.



           "Warthogs" timi Africa Ngal phunkhat



                  Africa ngal phun khat




             Africa ngal phun dang pakhat

Inn vok le ngal hna an i cawh tawn i, a caan ahcun kahpia vok lianlian hna an chuak. Chanthar mifim hna nih vok ci pakhat le khat an fonhtonh hna i, vok lianlian tampi a chuak cang. Caan tawite ah pawng tampi a thang khomi vok lianlian sipuazi caah an zuat cang hna. Laimi nih Laivok kan rak timi pawl kha cu an ci a mit nawn cang. Vaivok kan timi vok rang le voksen nih Laitlang zong a cul dih dengmang cang.

An Liahnak

Vok le ngal a cheukhat cu an lian tuk hringhran. USA hi tiram le khuacaan a that caah saram zong an rak lian kho tuk. Vawleicung ngal lian bik hna zong hi, USA ah an kah hna. Ngal cheukhat cu siakong tluk in a ritmi vok zong tampi an um. Ngal a lianlian an rak tam tuk. Atanglei ah vawleicung ah an kahmi le an zuatmi ngal/vok zeitluk in dah an lianh timi kan van zoh ta lai. Minung an fim chin lengmang bantuk in, vok zuatmi zong zeitluk in dah an lianh khawh lai le kan miak khawh lai timi hi, lam an hmuh khawh chin lengmang.

(1) Hogzilla
Hogzilla timi cu ngalhriang an kahmi min an sak mi asi. June 17, 2004 ah Chris Griffin timi pa nih, Ken Holyoak lo hmun ah a kah. Pe 12 asau i pawng 1,000 a rit. Scientist nih an va zoh tik ah, pawng 800 a rit i pe 7.5 in 8 kar a sau tiah an fehter.


   Hogzilla ngalkhat

(2) Hogzilla II

Hi ngalhriang pi hi, Alapaha, Georgia ah, kum-11 ngakchia "Jamison Stone" timi pa te nih 2007 ah, pistol meithal in a kahmi asi. Hogzilla II tiah min an sak. A pa he ram an vaihnak ah a va kah. A pa chimnak ahcun, pawng 1,051 a rit tiah a ti. Ahmun in a meipar tiang hi pe 9 le lehmah 4 asau tiah an ti. Hawihlan i Hogilla an rak kahmi nakin pawng 250 a tam deuh ti a si. Vawleicung ngal lian bik cazin ah aa tel ve.



(3) Curly Boy

March 1901 ah, Rushville, Illinois ah tadinca pakhat "Rushville Times ah vok thahnak sa inn ah vok pawng 1,255 an thahnak kong an tial." Cu kong cu Schuylet County, Illinois historical newsletter, The Schuylerite 14:1 (Spring 1985) tiah an tial. Cucu Wikepedia ah an chuah. Hmanthlak a um lo.

(4) Hog Kong
August 2004 ah Larry Earley timi pa nih Leesburg, Florida ah a kahmi ngal asi. Pawng 1,140 a rit.

(5) Big Bill
Vawleicung zuatmi vok ah a lian bik timi asi. Amin ah Big Bill tiah an ti. Elias Buford Butler (Jackson, Tennessee) nih an zuatmi a si. Poland China vok cithlah asi. 1933 ah an rak zuatmi a si i, pawng 2,552 a rit. Chicago World Fair ah an rak chuahpi i, a rih tuk caah a ke aa rawk i a ih in an rak ihter ti asi.

The largest pig in the world Big Bill, weighs 2,552 lbs.
                            Big Bill

(6) Ton Pig
Tuluk ram ummi Xu Changjin timi pa nih a zuatmi asi. Pawng 1,984 a rit. A thau tuk caah a cawl kho ti lo i, February 4, 2004 ah a thi. Shenyang khua i, Liaoning Agriculture Museum ah zapi zoh ding ah an chiah ti asi.

             
                                               Ton Pig                          

(7) Big Norm
Hi vok hi Robert Peterson timi pa nih a ngeihmi asi. Rawl sawhsawh te apek ve ko nain, a let tampi in a thang thluahmah i, pawng 1,600 tiang a thang. Pe 8 a sau i pe 4 a sang.
                                 

                               Big Norm

Voksa le Sipuazi


Vawleicung miphun kip nih ei bikmi sa a si bantuk in, vawleicung sipuazi a thatter biktu sa pakhat asi. Malaysia Laimi nih vok an zuatnak kong le Malaysia voksa a man tuknak kong an chim tawn i, ka khuaruah a har mi cu, "Muslim ram ah aho nih dah cu zatzat voksa cu a va ei hnga?" timi asi. Muslim ram hmanh ah, hi tluk a man ahcun Hindus le Buddhist ram hna ahcun chimhau lo asi cang.


Voksa hi Asian miphun abik in Tuluk, Korea, Japan, Vietnam, Laos, Thais, Philippines, Kawl, Mongolia, Hong Kong, Taiwan, Singapore, Cambodia, East Timor le Indonesia hrawnghrang nih cun kan rak ei taktak. Cun Europe, America le Africa zong nih an rak ei taktak ve.

Cucaah voksa hi ramkip sipuazi a thanter bik tu sa pakhat asi. Tahchunhnak ah, USA nih hin 1995 lawng in voksa hi ramleng ah zuar hram a rak thawk khawh i, amiak caah nihin ni ahcun a let 11 in voksa an chuah ti a si. Kum chiar te a tlawm bik ah, pawng billion 4 (million 4,000) renglo lengmang ramdang ah an zuar. Tangka in a tlawmbik in tuak tikah, million 20-30 karlak man ramdang ah an zuar tinak asi. USA ramchung ah a let tam tuk an zuar rih.

USA nih voksa tambik an zuarnak ram hna cu, Japan, Mexico, Hong Kong, Russia, Canada, Tuluk le South Korea an si. Cun ngalsa zong hi tam tuk ramdang ah an zuar rih. Ngalsa tambik an zuarnak cu Canada, Hong Kong le South Korea an si. Hi voksa tampi a cawimi ram hna zong nih, an ram ah vok hi tam tuk lehpek an zuan ve fawn ko hna. Cucaah chim duhmi cu, voksa hi vawleicung economy ah a cak bikmi sa pakhat asi timi a fiang.


 
               Kuala Lumpur voksa zuarnak market

Hi voksa eimi ram hna hi, vawleicung ah mifim cathiam bik le mirum bik ram chung ah aa telmi lawngte an si ko. Kan mah Kawlram tibantun tuktak ram sifak an si hna lo. Ngandamnak, thianhhlimhnak, fimnak le thiamnak, rumnak ah vawleicung sangbik deuh lawngte an si ko. Hi ram hna zong nih voksa hi an ram sipuazi caah thatnak ah an hmanmi an si.

Voksa a ei lo bikmi ram cu, Nichuahlaifang Ram (Middle East) timi Israel le Arab ram hrawnghrang deuh hi an rak si. Hi an rak ei lonak bik a ruang cu, an biaknak ruang bak ah a biapi a rak si. Judaism le Islam pawl nih cun, an cathiang nih a khapmi hna asi ruang ah an ei lo nak bik a si. Hi ram hna tu ahcun voksa sipuazi hi aa tha lem lai lo. Minung tlawm tete lawng nih an ei lai timi hi ruah khawh asi.

Vawleicung pumpi, abuaktlak in tuak tikah, voksa cu vawleicung sipuazi a nunntertu le thawntertu sa pakhat asi timi cu el khawh ding asi lo.


                China ram voksa market pakhat

Voksa Tuahtoning le Ei Ningcang

Vawleicung ram vialte zoh tikah, minung tambik nih an eimi sa cu voksa a si. Voksa nakin tam deuh eimi sa a um lo. Thlanglei le Chaklei America in, Europe, Asia le Africa ram tiang in, Australia le Tikulh ram vialte tiang in zoh tik ah, Muslim le Judah biaknak ram asilomi paoh nih voksa a ei lo mi ram an um lo. Muslim ram ahcun sipuazi caah an zuat thiamthiam. A thlithup in a eimi zong an tam tutk ti a si.

USA ahcun voksa hi minung nih tambik an eimi sa a pathumnak ah a um. Arsa le cawsa changtu a si. America minung nih zeitluk in dah voksa an ei timi tuak tikah, minung pakhat nih kum khat ah pawng 61 tluk an ei.


Voksa hi cite he an ciah i saupi chiah khawh asi. A cheu cu an em, an car i cuticun an zuar. Acheu cu a hring in an zuar. Acheu cu bacon an ti i pan tein an riam i an ei. Bacon, ham le sausage timi zong ah an ser i an ei hna. Ahnakruh hi an car  lo le an ciktan i a em zong in an em i a man a fak ngai.


Laimi le Voksa

Laimi le Mizo zong hi, Tuluk miphun he kan i lo. Voksa hi kan duh bikmi le ei bikmi sa a si. Nupithit, vangei, remnak, khualtlung dangh, Christmas le Kum Thar tibantuk zongah voksa lo in cun a tling in kan ruat lo. A linhak ram zong ah, a kihnak ram zong ah, Kawlram in, Malay in USA le ram thumnak tiang zongah voksa cu kan uar peng ko. Voksa ei ahcun Tuluk cihlah bak kan rak si ko.

Cucaah Voksa hi thikai le ngamdam lonak a chuahpi tiah sawiselnak le sum a herh tiah kan ti cuahmah bu zong ah, Lairam sipuazi a thanter khotu ding thil pakhat asi caah, vok zuat zong thapek a herh i, voksa ei zong thapek a herh. Zeicatiah voka ah "iron" (thir dat) tam taktak a um ti asi i, cucu minung kan nunnak thisen caah a herhbik mi dat asi. Laimi hi tluk kan derko le kan thisen a zawr lio anh, voksa ei hna kan i sum chap rih lai van ti ahcun, kan caah a hlawknak ding aum lo. Ngan a dam lo mi le thikai le aa ziaklomi le a duh lo mi nih cun i sum ko hna sehlaw, a ei kho mi nih cun ei le miphun sipuazi kainak tuah zong a herhmi thil a si ve.

Lairam ah zei bantuk vok thlaici tha dah kan thlah lai? Zeitluk lian dah kan zuat khawh lai? Rawl tam pek hau lo in zeitluk rang in dah kan thanter khawh ve hna lai i, a zuatu le acawtu nih zeitluk in dah kan miak veve lai timi tu hi, vok zuatu hna nih tam deuh ruah a hau cang!!!

Chinchiah. "Voksa hi ei ding maw asi? Ei lo ding timi cu tlangpi dang ah rel ding aum than te lai.


Note
1. "List of Pigs"-Wikepedia, free encyclopedia
2. "Pigs," World Book 2000.
3. www.bing.com



Thursday, October 16, 2014

ISIS Pawl Hi Tei Khawh An Si Lai Maw?

January 2014 in, ISIS tapung pawl nih, Syria le Iraq ram chung ummi, Tigris le Euphrates tivapi  pahnih nelrawn thluahmah vialte an lak dih.  Iraq ram khuapi bik pahnihnak Mosukhua zong an van lak tikah, vawleicung pumpi an rak lau dih. Ral an tukning a ran tuk caah "Mimhlalek  bantuk in ral an tu" tiah an rak ti hna. An aalan, an thilri hrukning le an ziaza zoh tikah, "mithla zong an lo; khuachia sehtan phun in an um." A himbawm ngai tiah ruahmi Kurdistan ramkulh Irbil khualipi zong an rak lak hrulh. Nihin ni ah Baghdad khualipi in meng 15 a thlaknak ah an phan cang. An kham kho ti hna lo. Aruang cu hihi asi:-

1. An training a tha. Raltuk an thiam.
2. An ral a tha i, thih an ngamh
3. An hriamnam hi US hriamnam (Humvees, motor, tank, bom phunphun, meithal) tampi an ngei
4. Ramkip in an biaknak le patian caah thih ngamh in raltuk thiammi an rak lut
5. An cianh tuk caah mipi nih an doh ngam hna lo
6. Iraq ralkap hi san an tlai lo tuk. An mah santlaihlonak ruangah ISIS an cahnak a si.

ISIS hi an hriamnam a tha ngai. A ruang cu Iraq ralkap sin in American hriamnam thatha tampi an lak. Cun Syria sin in Russia hriamnam thatha an lak fawn. Vawleicung ram thawng bik veve hriamnam kha zeimawzat an ngeih hna.

Zeitluk in dah an thawn tiahcun, 9K11 ATGM, RPG-7, M70 Osa rocket kahnak le vanlawng kahnak phun tiang an ngeih. January 1, 2014 in May thla a dihnak tiang ah, ISIS nih hin Iraq ralkap ngeihmi M1A! tank pawl hi azapite 28 an hrawh piak hna. 5 cu an rawk cikcek ti asi. Iraq helicopter 6 an kah piak hna. Hi M1A1 tank pawl hi US nih 2010 in 2012 karlak ah, Iraq cozah sin ah  140 a rak thenhmi asi.


        Atu lio  ISIS pawl ukmi ram (www.bing.com)


       Kalsual ISIS khualipi Raqqa downtown hmun khat


ISIS hi kham khawh an si ti lo caah, US nih August 8, 2014 ah Kurdish khualipi Irbil phak lai ah ISIS tuklehpek pawl cu, avoikhatnak bik bom a hlak hnawh hna. Cucu Iraq in US ralkap an lak hna, 2011 in US nih Iraq ram ah a voikhatnak bik bom an thlak than a si.

Nihin ni in tuak ahcun, US nih ISIS Muslim tuklehpek pawl hi bom a thlak hna nak cu ni 60 a si cang. Syria ram ISIS khualipi Raqqa khua i an hriamnam chiahnak le headquarter phun cu U.S vanlawng nih an hrawh piak dih hna. France cozah zong September 19 in ISIS pawl bom thlak ding in US caah a pakhatnak bik hawi ah a cang. Australia cozah zong nih ISIS pawl cu bom an thlak hnawh ve hna. Syria cozah zong nih an kah hna. Iraq zong nih an kah hna. Vawleicung tapung ah training a tha bik tiah timi Kurdish Peshmerga pawl zong nih an kah hna.


Asinain nihin ni tiang ahcun, ISIS hi an dirhmun pakhat hmanh a zawrnak aa thei rih lo. Baghdad khuapi luh khawh lo ding in an khammi hna dah ti lo cu, zeihmanh an tha a zornak a lang rih lo.


                                 ISIS nih Fallujah an lak lio

Zeicatiah Syria ram i Kurdish miphun ram khuapi cheukhat le khuate 21 tluk naite ah an tuk i an lak dih. Cun Baghdad khua a tlanglei tiang zongah tam ngai an va lut rih. Baghdad khualipi in nitlaklei meng 30 tluk hlannak ummi Sunni khua Fallujah cu January 2014 in ISIS kuttang ah aum rih. Cu lawng hmanh silo in, Iraq ralkap nih Fallujah khua a chaklei kap ummi ralkap sakhan pakhat cu, Sunni tapung tuklehpek pawl nih an lak i, cucu lak than ding ah, Iraq ralkap pawl cu
an i zuam len nain an sung.

Nihin ni ah an i buaipi bikmi cu, kan hnu zarh September 21 ah Fallujah pawng Saqlawiya ralkap sakhanc cu ISIS nih an tuk i an lak. ISIS ralkap (6) nih bom an i puah hnawh. Ralkap 40 an thi i, 70 cu an tlaih hna. An tlaihmi hna caah cun tihnung taktak asi ko. Zeitluk fak in dah an thah hna lai timi ruah ahcun, tuksapur asi. Apawng ummi Iraq ralkap 700 zong hnu ah an tawnter than hna. US nih hi tluk in vanlawng in a bawmh hna bu ah, Iraq ralkap nih a tei an tei kho rih hna lo.





    Kobane khua uktu Kurdish ralkap (YPG) pawl

An sual tuk caah le an cah tuk caah ramkip an lau. Cucaah UNO tiang in ISIS kong cu caih an si cang. Sinni Muslim ram asi mi Saudi Arabia, Qatar, Egypt, Jordan zong nih ISIS pawl cu an doh ve hna. Australia, Canada, United Kingdom, France le adang ram zong nih ISIS pawl cu an doh hna pin ah, Iraq coah, Kurdish tapung pawl le Free Syrian Army pawl an bawmh hna i, ISIS cu aphunphun in hloh an doh hna i hloh an timh hna. ISIS dohnak ah ram (25) hrawng an i tel cang.

Cu tluk in ISIS headquarter umnak Raga khua an headquarter zong an bawm an thak i an hrawh dih. ISIS training kainak te hna, an hriamnam chiahnak, meiti sehzung le ralkap he aa pehtlaimi innlo tampi an hrawh piak hna. Cun khua khat le khua khat kar aa chawkmi ISIS truck, tank le ralkap zong voi tam tuk an kah cang hna.

Asinain nihin ni tiang ahcun ISIS pawl hi an thazaang a zor tuk rih lo. Pre. Obama le UK hruaitu hna zong nih ISIS pawl an kahnak hna le an thazaang an zorternak hna kong cu tampi an chim lengmang nain, an cak thiamthiam rih.


   ISIS nih thla khat chung an kulhmi Kobane khua map


Nihin ni dirhmun zoh tikah, Syria le Turkey ramri an i pehnak khua (3) a ummi lak ah khua (2) cu ISIS nih an control ko rih. Kurdish tapung an headquarter umnak Kobane (Kobani) zong thla (1) chung bak ISIS nih an kulh cang i, a khualaifang tiang voikhat cu an lak. Kurdish tapung headquarter tiang an lak dih.

Kobane (Kobani) hi ISIS nih an lak ahcun Turkey le Syria ram karlak vialte cu ISIS kut ah a um dih ding asi. Cuti a um ahcun an uknak ram hi ram pakhat bantuk taktak in a kau dingmi le tei a har dingmi asi. Cupinah Kurdish miphun ralkap (YPG) zong, an dernak mualphohtu ding, an caah zohchia ding, sining niamtertu le zawrtertu ding taktak zong asi. Cucaah Kurdish miphun zong tei duhlo bak in an i chang ve. Khualak camcung bak ah an i dawi i an i kap. Ni hnih thum chung cu Kobane khua i 50%-60% hi ISIS kut ah a um ti asi. Hi Kobane khua an kahnak ruang ah minung 600 fai an thi. ISIS pawl zong 1,290 tluk an thi cang i, Kurdish ralkap zong 189 tluk an thi cang tiah, Kurdish ralkap lei in thawng a thang.

USA, Saudi Arabia le Qatar ram hna nih ISIS tapung pawl cu fak tuk in bom an thlak hna caah, hnu ah an ton than le asi. Bawm hna hlah sehlaw hi khua cu fawi tein an lak dingmi asi. Nihin ni ahcun ISIS pawl cu hika khua in an chuak than dih nawn cang. Kurdish ralkap commander Kasra Naji (K.32) nih, "Kobane khua hi a rauh hlan ah aluat zau lai. US le hawikawm ram pawl nih ISIS pawl bawm an hlak hnawh hna caah kan teinaknak hna asi. Asinain hriamnam le zenkuan kan herh ko. Bom thlak hnawh lawng cun a za rih lo. Ke ral tuk lo ahcun teinak ding caah caan sautuk a rau rih lai" tiah a ti. Kobane khua i Kurdish ralkap vialte uktubawi hi nu a si. Cucu khuaruahhar, uar awk le upat awk tlak taktak thil asi.

US, Saudi Arabia le Qatar ram hna nih bawm heh tiah an thlak ko hna nain, ISIS pawl hi Kobane khua nichuahlei lei le thlanglei ah an um rih ko. Tu zarh Nikhatni in Nilini karlak ah US nih voi (40) khengte bom a thlak hnawh cang hna. Asinain Kobane khua i cheu thum cheu khat tluk cu an mah ISIS kut ah a um rih ko. Hi ISIS pawl hi "mithla" bantuk an si caah a ra than kho mi an si. Ralkap thar zong an van kuat cuahmah rih hna ti a si.


Raltuk hlan Kobane. Ralkap motor hi Turkey ta an si



   Kobane khualai IS pawl US nih bom a thlak hnawh hna lio


                 US nih Kobane khuakam a bom lio

Kobane khua hi ISIS nih an lak ahcun khua chung ah a zam manh ti lo mi tar tibantuk pawl 500 hrawng hi, ISIS nih an nawn dih hna lai tiah UN Secretary Bankimoon tiang nih an rak phanmi mi asi.  Nihin ni zong ah Kobane khua minung 162,000 tluk hi Turkey  ram ah an zaam. Kobane a luat cangka in kan khua ah kan kir colh lai ti a si. Innlo zong a rawk ngaingai. Hi khua ral an tukmi hi Kurdish pawl hi zeitluk in dah an thawn ti zong a langhtertu thil pakhat asi. Hi khua an lak khawh lo ahcun, ISIS pawl zong an thazaang a zawr ngaingai lai tiah raltuk lei thiammi hna nih an ti.


             IS nih Kobane tlang ah teinak alan an phunmi

ISIS pawl hi, "mithla" an lo. A caan ah an lo i, an sung rua hlah maw ti lio ah, ruah lo pin in thazaang tampi chuah in raltuk an hmang tawn. Khatleiah Kobane lei ah a sung deuh hmanh hna sehlaw, Iraq lei ah khuapi (3) an ting. Iraq ralkap sakhan lianlian (3) tu zarh chung ah an lak. October 6, 2014 ah Hit khuapi i ralkap sakhan an lakmi hi ISIS caahcun thazaang nganpi asi. Hi sakhan hi Iraq nitlaklei ah lianh ah pathumnak asi. Hi ralkap sakhan ah hriamnam, kuan, raltuknak tank, bom le thilri tam tuk ISIS nih an lak chih. Cucaah an tha a cak deuh chin rih lai tinak asi.



       Hit ralkap sakhan ISIS nih an lak lio

Iraq ram ah hi, ramkulh bantuk (3) in then khawh an si. Anbar Province, Kurdish Autonomous Region and Shia umnak hmun tiin area kaumi ah then khawh an si. Governor umnak hmun (19) ah an then. Hi lakah Sunni ram Anbar Province hi a lian bik asi. Anbar Province hi 2003 US Tuklio (US Invasion) lio zong ah an rak buai cemmi le American ralkap zong tambik an rak thihnak region asi. 2006-2007 i tapung faktuk an thawhnak le US cozah zong nih ralkap tampi a kuat chapnak region an si. Nihin ni zong ah hi hmunhma hi ISIS pawl nih biatak tein hram an sihnak hmunhma ah a cang than.


  ISIS nih Iraq ralkap tank M1A1 Abraham an hrawh lio

Nihin ni dirhmun zoh tikah Anbar Province hi ISIS pawl nih an uk dih dengmang cang. Anbar Province i khuapi asimi hna Hit khua zong ISIS nih an lak dih cang. Cun Ramadi le Fallujah zong an lak dih nawn cang. Hi khua pahnih hi 2003-2007 karlak zong ah US ralkap nih tei an rak i harh cemmi khua an rak si. Nihinni zong ah ISIS pawl nih hi khua hna hi, an hrampi ah ser than an timh caah tei ding hi a fawi lo. An khua chungmi nih an tanh hn lo belte ahcun tei khawh an si lai.


                              Tapung tam tuknak Ramadi khua


 Fallujah le bang cu an kulh dih cang. Cun Kubasia le Haditha khuapi hna zong an uk dih cang fawn. Cun khua pakhat atangmi Ameriya an tei than ahcun, Anbar Province cu ISIS kalsual pawl ukmi ram ah a tla cang lai. Ameriya hi Anbar Province le thlanglei ramkulh hna an i pehnak ramri ah a ummi asi. Hi khua hi ISIS nih an lak ahcun, Iraq khualipi Baghdad tuknak ding caah dirhmun tha tuk ISIS nih an ngeih cang lai ti asi.


Iraq ram an thenmi. A ennak cem hi Anbar Province asi

Iraq cozah ralkap, Shia hriamtlai pawl (*Shia militia) le US ralkap zeimawzat nih Baghdad khualipi cu an ven cuahmah bu ah, ISIS pawl hi khualipi kam sangkip ah an i thupnawk ko. Iraq cozah le ralbap lutlai nih cun Baghdad khuami hna ral chiat lo ding le khua a himbawm ko tiah a ti nain, thinphan dai lo ah an um. Zeicatiah Baghdad khua ngaingai veng kho ding in Iraq cozah hi thazaang an ngei tuk lo. Bochan ngaimi cu US Apache helicopter tlawmpal lawng asi ko ti asi.

Iraq le US cozah nih Baghdad khualipi caah cun tih a nung lo tiah an ti ko nian, nihin ni dirhmun zoh tikah Baghdad International Airport in meng 15 tluk a hlatnak Abu Ghraib nitlaklei ah ISIS paw le Iraq ralkap, Shiite hriamnam tlai pawl le Sunni miphun upa pawl hna cu, an i kap cuahmah ko.

Cun Nilini (October 16) zong ah, Baghdad khualipi ah Shiite umnak sangah car bom an puah i, minung tamlak te an thi tampi hma an pu. Hmunkhat ah minung 40 an thi i 100 renglo hma an pu. Adang Shiite sangah  bom pakhat zong an puah than hawi. Nilini ah Shiite sang Shula timi kha motor  in voi nga an kah i minung 15 an thi 21 hma an pu. Hi car bom an puahmi raungah Shiite phun parliament hruaitu zong Nithumni ah a thi.


             Baghdad Green Zone ah bom a puah lo

October 1 ah him cem tiah ruahmi, Iraq cozah zungpi umnak, US Embassy umnak Green Zone timi zong motor in voi 4 an kah. A him cem tiah ruahmi hmanh, a him taktak ti lo. Nithumni ah car bom a puak i minung 15 an thi, 40 hma an pu than. UN nih an tuaknak ah September thla chung lawngah, Baghdad khualipi lawng ah, "terrorist pawl dohnak ruangah minung 352 an thi i, 983 hi hma fak taktak in an pu" tiah an ti. Cu tluk in ISIS pawl nih an tongh khawh hna caah, Baghdad khualipi ca zongah thinphang ngai asi ko.

Hi tluk in US le hawikawm ram pawl nih an kah chih len ko hna nain, ISIS pawl hi tinhmi ngei taktak in ral an tuk caah, bom an thlak hnawhmi nih hin an i tinhmi a kham rih lo. Baghdad khualipi lei ah an rak naih chin lengmang cang. Baghdad International Airport zong ISIS nih an tong sual te lai maw tiah an phan ngaingai lio caan asi. Nihin ni tiang cu vanlawng hman tein an tumkai rih ko nain, thinphan dai lo asi ko tiah an ti.


                    Baghdad International Airport

Cucaah Sunni upa pawl le Iraq Prime Minister Haider Abadi zong nih "US le Ramdang ke ralkap nih na kan bawmh a hau tiah a ti. Hi bantuk bom thlaknak lawng hin cu, ISIS pawl hi a kham lawng kan kham khawh hna lai i, kan tei kho dih hna lai lo" tiah an ti. US ralkap commander zong nih a ti ve.

Nihin ni ahcun, Baghdad khualipi in meng 15 tluk a hlatnak tiang ISIS an phan cang. Baghdad khualipi zong an la sual te lai maw ti phan a um taktak. An lak sual ahcun Iraq ram cu a lo lai tinak asi. Baghdad cu tha tuk in an ven ve caah an ti kho lai lo tiah ruah a si. Asinain, ISIS kalsual pawl nih, an mah le mah, car bom puah hnawh riangmang in, Baghdad khualipi cu an thuat cuahmah ko. Motor zong in atu le tu an kah. A himbik ah ruahmi, Green Zone hmanh hi a himbawm lo ti a si. Cu thil nih, Iraq cozah nih an khualipi tha tein a veng kho ti lo timi a langhter.

Hi tluk in ram kip nih an thuat hna i bom an thlak hnawh hna nain ISIS pawl hi an zaang a dernak aa thei tuk rih lo. Cucaah, ISIS pawl teinak ding caah cun, ke ralkap (ground forces) lu hrimhrim a hau. Cucu an mah Iraq rian bak asi nain, Iraq cozah hi, an dinfel lo tuk caah phaisa lawng tampi a dih nain, an ralkap pawl hi ISIS bantuk in ram le miphun caah raltuk an duh taktak lo. ISIS nih khua khat hnu khuakhat fawi ngai in an lak cuahmah hna.

Ke ralkap a herh ti cu an theih ko nain, USA, UK le adang ram zong nih ke ralkap thlah an ngamh lo. 2003 Iraq tuk lio ah President Bush zong aa tuak sual tuk caah asi. US nih 300 tluk bawmtu le ruahnak petu ah a tlah hna. Australia nih 200 kan thlah hna lai ti a si. Cu dah tilo cu ramdang nih tampi an thlah lai lo. Iraq ralkap hi an lungput a der ngaingai caah, ramdang nih kan tanpi hna seh ti peng an duh. Cucaah an cah lo nak asi. Atu lio i, vanlawng in bom thlak lawng hin cun, ISIS pawl hi tei khawh ding an si ti lo. Cucaah ke ral (ground forces) an luh bak ahau. USA le UK nih ke ralkap an kuat ngam ti lo le duh ti lo ahcun, ka dang nih an kua ngam fawn lai lo.

Cucaah nihin ni US le Nitlaklei ram pawl timhmi cu hitin asi. (1) Syria ram i moderate (milaiva) timi Free Syrian Army pawl kha training pek le bawmh i Pre. Assad zong tuk pah ding le ISIS zong kah ding; (2) Syria ram Kurdish tapung pawl kha bawmh i ISIS tukter ding tuk ding; (3) Iraq ram i Kurdish pawl le Iraq cozah ralkap pawl kha bawmh i ISIS tuk ding ti asi. Hi an i tinhning (planning) te hin cun, ISIS teinak ding caah caan sau ngai a rau lai. US zong tangka tampi a dih te lai. Cucaah ISIS tei ding hi a fawi rih lai lo. Caan sau ngai a rau rih lai.


              
              Syria ah ral a tu ve mi Iran ralkap. Qusayr khua raltuk lio ah teinak an hmuh lio

Asinain Iraq le Syria ah, nihin ni ah ke ralkap a kua ngammi cu, Iran lawnglawng asi. Shiite biaknak he aa pehtlaimi an si caah asi. Iran nih, hi ram pahnih ah, ke ralkap zeizat dah a kuat timi theih asi lo. Syria ah hin Iran abik ralkap (special elite forces) 15,000 an kuat tiah ruah a si. Iraq zong ah a thawng in an kuat lai ti a si. USA le Nitlaklei ram nih Iraq le Syria ah, Iran ralkap aa tel tuk dingmi an duh fawn lo. Cucu ISIS teinak ca ding ah, thil pawi ngai khamtu pakhat a si ve than.

Cuti asi caah, Iraq le Syria ram chung ah, ramdang in ke ralkap an kuat hna lo ahcun, Iraq le Syria cozah ralkap lawng nih ISIS tei kho ding an si rih fawn lo. Cucaah Iraq ram cu ISIS pawl hi ke ralkap an kuat hna hlan chung le an mah chungah lungrualnak a um chung cu, fawi tein tei khawh an si rih lai lo. Asinain raltuk le ramkongkau (politics) cu bawlung chuih bantuk asi caah, a ho lei dah a rilh lai timi cu cuanh cio rih ding asi ko!!!!


             ISIS nih an i tinhmi khua Baghdad





Reference
1. www.bbc.com/news/world-middle-east
2. www.iraqnews.com
3. www.bing.com



Monday, October 13, 2014

Ebola: Tuksapur Zawtnak

Ebolo zawtnak hi Africa ram a linhnak hmun ah a chuak tawnmi zawtnak “Ebola virus” timi nih a chuahtermi zawtnak asi. Chonh le thih a rang tukmi zawtnak asi caah, "Tuksapur Zawtnak" tiah min ka sak. Zeicatiah i ven awk a har taktakmi le minung nunnak fawite in a la khomi zawtnak asi caah a si. Lairam ah "puul a tlung" an rak ti bantuk in, Africa ram ah puul a tlung ve.

Ebola zawtnak hi, HIV, AIDS, cancer le TB zawtnak phun asi lo caah, tih a nung taktakmi le tei a har ngaingaimi zawtnak pakhat asi. Thisen cakmi, ngaknu tlangval pipi zong, ni kuahra chung ah a thah ko ko hna. Acheu cu lamcung bak ah an thi. Ruak zong fim ngam an si lo caah, a ran khawh chung in thlan an cawh i, plastic in an fun hna i, thlan ah a ran khawh chung in a hlonh nga cha in an hlonh hna i an vui hna. Pastor le chungkhar nih, ruak thlah timi a um lo. Ruakvui tu nih an i tuam cikcek hnu ah, an va vui hna. 

2014 achuakmi Ebola zawtnak cu, WHO (World Health Organization) zong an khuaruah a har. WHO nih cun hi zawtnak hi zeitindah kan doh lai i, kan tei khawh lai tiah an ruah ko nain, nihin ni sining ahcun an tei kho rih lo. Mizaw an karh cuahmah i, a thimi zong an karh cuahmah. Africa ramleng zong ah hi zawtnak hi a pet cang i, vawleicung hmunkip sizung riantuanmi tihnak in an khat. Spain, Australia, USA le Brazil tiang in heh tiah airport ah zawtnak cu an hniksak cang hna
USA i zawtnak rungvengtu zung CDC (Centres for Disease Control and Prevention) hruaitu hna zong nih, kum 30 chung ah hi bantuk zawtnak tihnung hi kan hmu bal rih lo ti a si. 




            Ebola a chuahnak ram pawl (www.bing.com)

Ebola Zawknak Umtuning (Symptoms)
            Hi zawtnak a langh ningcang hi atanglei bantuk in asi:-
1.      An tak asa. Degree (101.5 F) tiang a phan (USA i Ebola in a thimi pa hi degree 103 a phan).
2.      An lu fak pi in a fak
3.      An titsa a fak
4.      An tha a der i an ba ngai
5.      An paw a fak, an chung a thlet hna i an luak an luak
6.      An hrawmhrok a fak
7.      An taksa a phar phun in a sen
8.      Chim khawhlomi thichuahnak (hemorrhage) an ngei. An taksa keu le thichuah a fawi

Hi zawtnak hi zawtnak hrik taksa chung i a luh cangka in an zaw colh lo. Ni 2-21 kar tiang a rau. Abuaktlak cun ni 8-10 kar ah zawtnak a lang. Zawt hnu lawng ah mi chonh khawh asi. Zawt hnu ahcun thin le  riantuanning a zawrter ngaingai caah tih a nung ngaingai. Damnak a fawi lo. Damnak hmuh khawhnak ding caahcun zohkhenhtu tha ngeih le mizaw taksa nih in khawhnak thazaang (Immune system) a ngeimi asi ahcun raldohnak a fawi deuh lai. Ebola zawtnak nih a tlak hna i a dam than cangmi cu, Ebloa zawtnak hi kum 10 chung in khawhnak an ngei cang ti asi. Chim duhmi cu, a zaw i a dam cangmi cu, an taksa kha kakuaise chunh bantuk asi tinak asi.


    Ebola rungrul a let tampi in an lianhtermi hmanthlak


    Anu Ebola zawtnak in a zaw i a fate nih zeithei lo in a zoh ko lio

Aa Thawknak Ram
            Ebola zawtnak hawihlan bik an hmuh hmasatnak ram cu Sudan ram (atu South Sudan) timi ram ah a si. 1976 ah a voikhatnak cem an rak hmuh le theih a si. Cun Zaire (Democratic Republic of Congo) timi ram zong ah an rak hmuh ve. 1976 kum an rak hmuh ka in, 2013 tiang ah hin, voi 1,716 a chuak cang tia a si. H WHO nih an ti. Hi chungah minung 7,497 an rak zaw. 3,439 an thi. Chonh a fawi ngaingaimi zawtnak asi caah, akarh ning a rang tuk i, i ven manh asi lo caah caan tawite chung ah a thawng in an thi manh kho ti a si.
           

Ruak kha innchung ah an luhpi ngamlo caah lam ah an chiah hna

Akarh Ning
           Hi zawtnak hi Africa ram dihlak ah a chuak theng lo. Abiapi bik a chuahnak ram cu, Guinea, Sierra Leone, Liberia, Nigeria le Africa nitlaklei ram pawl deuh ah an si. Globalization chan ahcun minung umkalnak a fawi bantuk in, zawtnak zong nih globalization a zulh ve caah, a karhning a rang taktak. Hi zawtnak hi ram sifak tete ah an i thawk tikah, sibawi le zohkhenh tu an i tha ti hna lo, eidin tirawl an harsat fawn tikah, tha tein an tei kho ti lo i a karh a rannak zong asi tiah an ti. 
          Ebola hi Africa nitlaklei ram peng in aa thawk hmasat. March, 2014 ah WHO nih Guinea ram ah Ebola tlangrai fak pi in a chuak tiah thawng an rak thanh. Hlathlaitu pawl nih aa thawknak hram an dawi tik ah, ngakchia nu kum-2 nu te kha Ebola zawtnak a ngei i December 28, 2013 ah a rak thi tiah an ti. Cuka ram cun Liberia le Sierra Leone ram ah a va karh chin i, cuticun Nigeria tiang a phaknak asi. A karh ning a rang taktak.


Ebola virus ruangah lamcungah hitin a nunnak a liam

           Luklak ah Spain le USA zong a phan colh ve. Nizan naite i Liberia ram in USA ah rak phan i, Ebola zawtnak a ngeimi pa Eric Duncan cu Dallas, Texas ah a thi cang. Mi pumrua tha le minote asi ko nain sau zong zaw manh lo in a thi. Amah arak zohkhenhtu sizung le sekhan riantuan pawl zong atu an chek lio hna asi. Amah a umnak sizung, ihkhun, an phurhnak motor le thilri vialte rungrul thahnak sii in an tawl dih. Amah he aa pehtlaimi a tlunnak inn minung vialte an inn ah an erh hna. Amah a phurtu minung vialte, a zohtu sizung riantuantu vialte le sekhan riantuantu vialte an chek cuahmah lio hna asi.


Spain ram nurse nu amah he a uico he Ebola in a zawmi

            Hi zawtnak hi Spain ram a phan cang. Ebola zawtnak angeimi a thlawpmi nurse nu zong hi zawtnak a ngeih caah a inn ah an erh. A uico zong amah nih a va chonh ve i, an uico he, an pa he, amah he an pathum in inn ah an herh hna. Cu nurse nu cu sizung ah aa piah ko nain daithlang deuh in an rak zoh caah, ebola zawtnak a ngeih an rak thei kho lo. Cucaah sizung riantuan tampi cu, tha tein runven deuh kan herh timi kong ah, fak pi in lam an zul. Buainak nganpi a chuah phah. Spain zong hi Africa lei in a lutmi an tam tuknak ram asi caah, an i veng kho te lai dek maw?
            Australia zong a phan kho men tiah ruah asi i, an lunghrinhmi hna minung an chek hna tikah nihin tiang cu virus an hmu rih lo i, lunglawmh awk ngai asi. Nigeria khua lianbik Lagos khua a phan cang ti asi caah, tih a nung ngaingai. USA ahcun Africa lein a rami vanlawng tambik an tumnak hmun, New York, Washington, Dallas, Houston le D.C le adang airport tam deuh ahcun, khual vialte Ebola zawtnak a ngeimi an um sual hnga maw tiah chekhlat hmasat an si.


Mizaw thiar tik zongah hitin tuam dih hmanh ah an him tuk lo

            Rungrul thahnak sii ngaingai a um rih lo caah a karh ning a rang taktak. CDC Director Tom Frieden nih September 23 ah, "Ebola zawtnak hi ni 20 chungah a let hnih lengmang in a karh. Kan kham khawh lo ahcun Sierra Leone le Liberia ram lawng ah hin 2015 ah 1.5 million nih zawtnak an ngei lai" tiah ralrinnak bia a chim. Hi pa nih hin, "Kum 30 rian ka tuan chungah hi bantuk tihnungmi zawtnak hi ka hmu rih lo" tiah a ti. Minung ci a hmit kho ngachami zawtnak a rak si.


          Lamkam ah Ebola in a thimi ruak an char lio


                         
                           Ruakvui zong an tih tuk bu in vui a si     

                  
                    Volunteer pawl nih thlan an cawh i ruak an i vui lio


Ven Aharnak
            Mit nih hmuh khawhmi ral hi cu ven khawh le doh khawh ngai asi. Asinain Ebola virus cu mit nih a hmuh khawh lo caah do hawk a har taktak. An i vennak cem cu, an taksa a hup kho dihmi plastic thilri i hruk dih le thli dawpnak hmaihuh I hruk lawng hi a si. Ngandamnak riantuan pawl an dih tik i leng an chuah tikah rungrul thahnak sii in rak kah le rak thah asi. An kahmi chungah rungrul athi dih maw dihlo ti cu theih le hngalh khawh asi fawn lo. Cucaah i ven awk a har taktakmi zawtnak pakhat asi. Nihin ni vawleicung rian har cemmi hi, "Ebola zawtnak thlawptu hna rian a si lai."



                Ebola zawtnak hi chonh a fawi tuk caah, doctors le nurse zong nih an tih taktak. Acunglei bantuk in thilri pit khipkhep tein an i hruk bu zong in le rungrul thahnak sii heh tiah an hmang nain sizung riantuanmi tam ngaite an thi cang. Ngaihchia tuk asi. Hi an i hrukmi plastic angki pi hi Africa ram a linhnak hmun ah hruk a fawi lo. A sau bik ah suimilam pakhat chung lawng an i hruk khawh ti a si. Mah minung hawi caah nunnak pek in i thlawpbulnak "minung khamhnak rian" asi. 


           Ruak thlah tik zongah hitin ruak va thlah a si


Thawknak le Chonh Ning
            Scientist pawl nih, HIV rungrul hi Africa ram zawng le ngau tibantuk in aa thawkmi asi lai tiah an ruah bantuk in Ebola zong hi Africa ram zawng le minung a lomi saram hna in aa thawkmi asi lai tiah an ruah. Zeicatiah Ebola zawtnak rungrul hi a cak deuh le a nem deuh ti’n cikawr pahnih thum an um. A cak deuhmi zawtnak rungrul hi Africa ram ummi zawng, achimpanzee le minung asi tunglomi minung  bantuk saram phun ah an hmuh hna. Cun  anem deuhmi Ebola zawtnak pawl hi Africa ram “Papalak” (fruit bats) va le Philippines ram zawng le vok ah an hmuh hna. 


                           Africa papalak (Fruit bats; Ref. www.google.com)


                          Papalak hi hi tluk in an tam kho (Ref. www.google.com)

            Africa ram papalak hi, Laitlang ta bantuk an si lo. An lian tuk. A lianbik mi hi a thla zam tik ah, khatlei thla in khatlei thla a donghnak hi pe 5.6 a sau ti a si. Pasang ngai can a si. Hi papalak hi an lian tuk i, lam hlatpipi ah an zuang kho i, an mah hi zawtnak a karhtertu bik an si lai tiah an ruah. West Africa ram pawl ah hin, hi papalak hi sipuazi caah an thahmi hna an si i, kum khat ah 100,000 lengmang hi an thah hna ti a si. Asa hi market ah an zuar. Zeidang ramsa (bush meat) zong tampi an zuar i, hi ramsa pawl hi Ebola le zeidang zawtnak aa thawknak zong an si lai tiah an ruah hna.   
         Afririca ram ah an hmuh hmasatmi Ebola zawtnak hi zawng in minung ah aa chonhmi mi asi lai tiah scientist nih an ruah. Minung nih Ebola zawtnak a ngeimi zawngsa an can lio i a thidaw hna, sahring in a chuakmi tihang hna le sa an eimi thawk in an i chonh chinmi asi lai tiah an ruah. Cun Africa ah tourist in a kal i papalak umnak lungkua a va zohmi hna, Africa ram vawleitang lungkua chungah lungcomi pawl hna lakah hi zawtnak hi an hmuh ngai. A ruang an tuak tikah lungkua chung ummi Ebola zawtnak a ngeimi papalak pawl zun le eek in an i chonhmi asi lai tiah an ruah.
            Hi zawtnak hi minung le minung i tonghthamnak in chonh khawh asi. Chungkhar a zawmi thlopbulnak le mithi ruak thlahnak zong in chawnh khawh a si. Minung chung in a chuakmi tiihang phunkip (hnap, zun, cil, eek, thi le belkheng hrawm, ihzauti) nak in chonh khawh a si. HIV le TB nak in chonh a fawi deuh. Cu hlan ahcun “thli chungin chonh khawh” asi lo tiah an ti caah an rak tih tuk lo nain, atu mifim pawl nih an ruahnak ah “thli in a kal khomi  zawtnak hrik” asi men lai tiah an ruah cang. Zeicatiah mizaw he aa tongtham lo mi zong an  zawt pah caah le a karhning. Raifanh bantuk in fikfa le rungrul sehnak tibantuk in cun chonh khawh a si lo.   


  
        Market i Africa ramsa (bush meat) an zuarmi pawl
                                                         
            Ram sifak ahcun sithim I hrawm asi tawn caah sithim in mi tampi chonh khawh a si. Runvennak hriamnam le sii ngaingai a um lo. Plastic angki hruk, hmaihuhnak hruk tiang vial lawng asi caah, khamh a har ngaingai ko. Ngandamnaklei riantuanmi pawl zong mizaw he an i ton tuk caah chonh khawh ngai  an si. Ebola zawtnak a thlawpbultu ngandamnaklei riantuanmi 20 ah 1 cu an chonh hna ti asi. October 9, 2014 tiangah, Ebola zawtnak ruangah doctors (4) le ngandamnak lei riantuanmi 200 leng an thi cang. Cucu a tam tuk tiah WHO nih an ti. Spain zong ah nurse nu an chonh cang i, USA zong ah Ebola zawtnak ngeimi pa thlawptu nurse zong a chonh ve cang. Mifim ram zongah ven a rak har ngaingaimi "Tuksapur Zawtnak" taktak a rak si.


CDC chuahmi Africa ram Ebola zawtnak a karhnak map

Thlawp Ningcang
            Hi zawtnak hi runvennak sii (vaccine) an ser kho rih lo. Runvennak sii (kakuai-see) ser ding in research an tuah cuahmah lio asi. Hihi research an tuahmi an tlamtlinh ahcun atuah hmasatmi cu medicine lei ah “Nobel Prize” hmanh an hmuh te khawh men.
            Hi zawtnak tih a nunnak khunnak cu, thlawpnak sii ngaingai a um rih lo mi hi a si. Ebolovirus rungrul thahnak sii ngaingai an ser kho rih lo. Rungrul thahnak sii (antibiotic) in an thlawp  hna  nain san a tlai tuk lo. Rungrul a that kho tu sii taktak hi an hmu rih lo. Cucaah a zawmi 50%-90% du an thi. Sii nih a khamh kho hna lo.
            Nihinni ah an thlawpnak cem hna cu, taksa ah tii a zawrnak lo ding in tii pek le thihri ah tiihang ronh lawnglawng a si. Cuticun an thisen le taksa thawnter i, an mah tein dam ding hi biapi cem an thlawpnak hna asi.

Ebola Ral Dohnak
            Ebola rungrul nih hin vawleicung pumpi a cul khawh tiah an ruah caah, scientist tampi nih cun biatak tein doh ding hi tha an pek hna. WHO le World Bank zong nih thazaang tampi an chuah. Hi Ebola zawtnak ternak ding caah, tangka US $ 1Billion a hau lai ti asi. Tu chun ni tiang ahcun million 400 tluk lawng an hmuh khawh rih.
Ebola zawtnak dohnak ding caah ramkip in mifim pawl tel an izuam. Tuluk ram zong nih ralkal, sii, ngandamnak riantuanmi le sii lei hriamnam tam ngaite he a fuh hna. USA zong nih training thatein pekmi ralkap 4,000 tluk kuat ding in timhtuah an si cang. Hi hna akenkip ralkap sakhan in an ra lai i Fort Campbell, Kentucky ah training an kai hnu ah an i thawh lai. Sii, runvennak thilri, eidin, sii lei hriamhrei tling tein an i ken lai. Sii lei thiammi Engineering ralkap zong 500 tluk an i tel lai ti a si. Africa ah thla 9 leng paoh cu an um lai tiah an ruah. “Kan thi kho men” ti thei bu tein, miphun dang khamh aa thawhmi hna lungput cu an lungput a ropui tuk. 
Ralkap pakhat pa cu journalist nih “Ebola ral doh hi zeitindah na ruah?” tiah an hal tikah a lehmi hna cu, “Ral hi kum 15 ka tu cang. Asinain kan tukmi cu mit hmuhmi ral asi i, zeitindah kan tei lai le zeitindah kan i ven lai timi theih khawh asi. Atu Ebola raltuk ding cu mit nih a hmuh khawh lo mi ral tuk ding asi caah, tih a nung ngaingai. Asinain kan tuanvo (responsibility) cu kan tuan awk asi ko” tiah a leh. Cu ralkap pa bialehmi ka theih ahcun, America minung hna nih an tuanvo an rak upat nak ka hmuh tikah, uar an um taktak.


Ebola ral doh ah a kalmi US Ralkap (Liberia airport)

Russia, China, UK le adang ram cheukhat zong nih, Ebola zawtnak a chuah cemnak ram pawl ah sii, hriamnam le bawmtu tam ngai an kuat ve hna. Hi lak ah ram fate asi nain doctors tampi a ngei i, ram kip a bawm tawnmi cu Cuba ram a si i, tutan zong ah Ebola doh ding in an ram doctor tam ngaite Africa a kuat ve hna. Uar awk a um ngaingai. China hi atu zawtnak a chuahnak ram ah sipuazi rian tambik a tuanmi ram a si nain, minung le tangka thazaang a chuahmi a tlawm ngai tiah an mawhchiat len. USA theutheu hi Pathian theimi ram an i theihnak ah, tlawm an ngai i, minung le tangka thazaang tambik a chuahmi a si thiamthiam.


            Ebola zawtnak in a zawmi an thlawp lio


A Thimi Zat?
            Azawmi dihlak hi 8,399 an si cng. Hi chungah 4,033 an thi cang. Mithi hna hi Liberia: 2,316; Sierra Leone-930; Guinea-778; Nigeria-8; Senegal-0; USA-1 an si. USA i athimi hi Thomas Eric Duncan asi i, USA sau a kuah manh lo (Atu ca ka tial lio zongah an thih cuahmah lio asi rih).
           Eric Duncan hi, Liberia ram in a ra i, a caam tlawmpal ah a paw a fak a tak a sa i, sekhan ah aa piah tikah daithlang deuh in an rak thlawp. Inn a phak tik ahcun a zual i, sizung ah an chiah than tikah ahcun an khamh kho ti lo. Ebola in a thi colh. A tlunnak inn vialte inn ah an hrenhkhumh chih hna. Amah a tlawptu sayamate, sibawite le a va phurlatu vialte zong an chek lio hna asi. "Liberia cozah nih, an ram airport in a chuah lio ah, zawtnak ka ngei lo tiah ati. A ngei ko nain a chim duh lo" tiah an ti i, an ram a kir ahcun taza cuai ding in timh cia tein an bawh lio ah, a nunnak a liam.
         Eric Duncan a thlawptu nurse nu zong a zaw ve i, Ebola zawtnak a thi ah an hmuh i Texas ah sizung ah adang tein an chiah cuahmah lio asi. Eric Duncan he aa pehtlaimi paohpaoh an chek cuahmah lio hna. A tlunnak inn chung i a lutmi palik tiang in chek dih an si.


        Ebola zawtnak a ngeimi pa an lak lio (USA)


                   US ah Ebola in a thimi Eric Duncan

Sunghbaunak

            Ebola zawtnak nih aphakmi hna ram paoh ahcun, sipuazi zong a zawr ter ngaingai lai tiah an ruak cang. Atanglei riantuannak hna ah donhkhanhnak tampi a um caah, cozah le ram mipi caah tampi sunghnakbaunak a chuak lai ti asi.

1. Dawr le thil cawkzorhnak tampi an khar caah zuartu le cawtu an tangka a zor lai.

2. A zawmi an tam tuk caah cintlaknak lei riantuanmi pawl nih thil an chuahmi le an cinmi a zawr ngaingai lai i tamnak a chuak kho.

3. Tourist khual tlawnnak vialte a pit dih i, tourist lei in tangka lut a um ti lo i ramleng tangka lut a um ti lo

4. Ramdang airlines dihlak nih hi ram paw ah vanlawng zuanter an duh ti lo

5. Ramdang company vawleitang thilchuak cotu pawl zong minung a herh tuk mi dah ti lo cu an thlah ti hna lo. Riantuan ningcang zong an zawr ter i, tangka hmuhnak a zawr ngaingai

6. Zawtnak a zor deuhnak ding caah, sianginn le minung tam deuhnak hmunhma paoh an khar dih. Pangpar dum tibantuk le nuamhnak te hna an khar dih hna.

7. Sierra Leone ram hna ahcun mipi nih an i ti khawh ti lo caah cozah Tangka ralrin an i chiahmi an hman cang

8. Liberia le Sierra Leone ah an sipuazi tlak hram aa thawk caah IMF nih tanpinak a tuah cang hna

9. October 8 ah World Bank nih an tuak tikah, hi Ebola zawtnak ruang ah hin a chuahnak ram sipuazi hi billion 3.8 in 32.6 billion tiang sunghbaunak a chuahpi lai tiah an ti. Hi zawtnak hi zeitluk tiang dah a karh i, zeitluk rang in dah kan kham manh timi hawih in tangka a dih lai ti a si. Hi zawtnak ruang ah hin, zawtnak a chuahnak ram lawng silo in Africa nitlaklei ram tampi an sipuazi a hrawh ngaingai lai tiah an ti.

Azawmi le Athimi Zat

December 28, 2014 tiangah, minung 7,600 an thi cang i 19,340 an zaw cang.

Donghnak Bia
Ebola zawtnak a tlunnak ram i mizaw khamh awk caah riantha a tuanmi vialte hi upat hmaizah awk an tlak. Doctors, nurses le ngandamnak riantuanmi vialte hna, US ralkap le ramdang ralkap vialte hna, an mah ramchung i mizaw zohtu, ruakchartu, thlan cotu le ruakvuitu vialte hna hi, upat hmaizah awk an tlak taktak. Tangka peknak in nun siangmi vialte upat awk tlak taktak an si.

Hihi Bible nih a kan cawnpiakmi, "Samaria Mitha" timi rian cu asi ko. Sualnak le palhnak ruang ah silo in, Samaria Mitha pa riantuan ruang ah zawt le thih cu a sunglawimi zawtnak le thihnak an si. Hi tlawm ngaihnak nun a ngeimi vialte hi, Ebola Hero an si. Bawipa nih veng hna sehlaw, thluachuah pe ko hna seh. Cucu hi ca ka tial lio i ka thlacamnak asi!!


Wednesday, October 1, 2014

In Memory of Van Duh

Mr. Van Duh, the oldest son of Mr. Ram Ling le Mrs. Phir Zing of Thau village, Chin State, Myanmar passed away on September 13, 2014 at 7:00 Pm local time at the Waxner Medical Center at the Ohio State University. He was the first Chin who died in Ohio and in Columbus. He was also the first Thau villager who died the USA. He was a member of Emmanuel Chin Baptist Church, Columbus, Ohio where I am a church pastor.

Displaying vanduh.jpg
          Van Duh

Van Duh suffered a lot. He had a very difficult life. His life had been up and down for years. I sincerely believe that his death is a relief from the suffering of his body and mind. Now he is free from pain and worry. He should not be afraid any more to go to hospital or clinic. He is in peace now. I sincerely believe that he is saved through the grace of God because God is a gracious God and God can forgive all our sins whether small or large. Grace is always greater than our sin (Roman 5:20-21).

This is why the believer Daniel B. Towner composed the song, "Grace Greater than our sin" since Grace is always Greater than our Sin (ZBC No. 209). Grace of God is my only hope for salvation through faith in Christ.

Van Duh was born at Thau village, near the border of India and Burma. They moved to Haikhawl village, Kalaymyo township, when he was young. He grew up in that village. He has (5) siblings and one of them, Mrs. Tin Hawi, lives in Columbus, Ohio. She is also a refugee. She just arrived in Columbus last month and lost a brother. It is very hard for her in a new country. Our condolences, sympathy and prayer go with her, her parents, siblings and all relatives abroad and in Myanmar.


    The beautiful chapel where we had a funeral service

Van Duh was buried at Sunset Cemetery, 6959 W, Broad St, Columbus, Oh 43119. The cemetery is very beautiful. The landscaping is very nice. The surrounding areas of the cemetery is superb. It is near the famous Old National Rd (40). Road 40 is one of the most beautiful roads I have ever found in the USA. It is a very straight road. It looks like drawing a straight line on the paper.

There are several cemeteries to choose for the grave site for Van Duh but we chose Sunset Cemetery because the location is perfect for our community for burial. Death comes earlier or later in any times and any places. I wish to bury all of my community here in Sunset Cemetery because I wish my community to be together when we are alive and to be buried in the same place when we died. This is why we chose this location for our eternal resting place for our physical body.


       Van Duh was buried in this beautiful cemetery

I want myself to be buried here too no matter wherever I died in the USA since I am their first pastor of the Emmanuel Chin Baptist Church here in Columbus. This is my final wish. I also wish all of my children to live in Columbus, Ohio and lead and help our Chin people in Columbus for many more years to come.

Around 350 people attended the funeral service of Van Duh and it was a bitter-sweet day for us. God glorified him in many ways because many people from Dallas, North Carolina, Washington D.C, Buffalo,  Indianapolis, Cincinnati-Kentucky areas, Grand Rapids, Battle Creek, Atlanta and Kansas City came to his funeral service.

I performed the final grave side service for the body of Van Duh with tears with my good fried Rev. Hrang Kap, Rev. Dr. Tung Za Pau and Rev. Thang Pau. It was a sad day but we have a great joy in the name of our Lord Jesus Christ. In fact, it is a glorification day for Van Duh because it was more than a funeral service and was a celebration of his life, death and his glorification by many relatives and friends in the name of our Lord who promised us to be with him in heaven.


                      Beautiful Cemetery

Yes, my dear church member, Van Duh, was gone but I will always remember him as a person who could always smiles even with all the pains that he bore. He is in fact a very lovely person. He has a very good heart. We brought him to ER and clinics many places and he had so many unpleasant situations in his life time. He is in peace now because this world is not his permanent home. He is now in his permanent home that Jesus promised us. Now, he was finally brought to his eternal home by the grace of God.

In fact, our faith is not only for this world but for our eternal home. I hope and believe that we will meet him again in when we get to our eternal home some day. This is my faith and hope as a minister. Grace will save us and bring us to our eternal home.

"Here we do not have enduring city, but we are looking for the city that is to come" (Heb.13:14)





Hmurhuh Huh Lo Ruangah February Ahcun 500,000 An Thi Kho

Covid-19 zawtnak U.S a phanh ka tein CDC doctors le scientists le NIAID (National Institute of Allergy and Infectious Diseases) director Dr....