Ebola: Tuksapur Zawtnak

Ebolo zawtnak hi Africa ram a linhnak hmun ah a chuak tawnmi zawtnak “Ebola virus” timi nih a chuahtermi zawtnak asi. Chonh le thih a rang tukmi zawtnak asi caah, "Tuksapur Zawtnak" tiah min ka sak. Zeicatiah i ven awk a har taktakmi le minung nunnak fawite in a la khomi zawtnak asi caah a si. Lairam ah "puul a tlung" an rak ti bantuk in, Africa ram ah puul a tlung ve.

Ebola zawtnak hi, HIV, AIDS, cancer le TB zawtnak phun asi lo caah, tih a nung taktakmi le tei a har ngaingaimi zawtnak pakhat asi. Thisen cakmi, ngaknu tlangval pipi zong, ni kuahra chung ah a thah ko ko hna. Acheu cu lamcung bak ah an thi. Ruak zong fim ngam an si lo caah, a ran khawh chung in thlan an cawh i, plastic in an fun hna i, thlan ah a ran khawh chung in a hlonh nga cha in an hlonh hna i an vui hna. Pastor le chungkhar nih, ruak thlah timi a um lo. Ruakvui tu nih an i tuam cikcek hnu ah, an va vui hna. 

2014 achuakmi Ebola zawtnak cu, WHO (World Health Organization) zong an khuaruah a har. WHO nih cun hi zawtnak hi zeitindah kan doh lai i, kan tei khawh lai tiah an ruah ko nain, nihin ni sining ahcun an tei kho rih lo. Mizaw an karh cuahmah i, a thimi zong an karh cuahmah. Africa ramleng zong ah hi zawtnak hi a pet cang i, vawleicung hmunkip sizung riantuanmi tihnak in an khat. Spain, Australia, USA le Brazil tiang in heh tiah airport ah zawtnak cu an hniksak cang hna
USA i zawtnak rungvengtu zung CDC (Centres for Disease Control and Prevention) hruaitu hna zong nih, kum 30 chung ah hi bantuk zawtnak tihnung hi kan hmu bal rih lo ti a si. 




            Ebola a chuahnak ram pawl (www.bing.com)

Ebola Zawknak Umtuning (Symptoms)

            Hi zawtnak a langh ningcang hi atanglei bantuk in asi:-

1.      An tak asa. Degree (101.5 F) tiang a phan (USA i Ebola in a thimi pa hi degree 103 a phan).

2.      An lu fak pi in a fak

3.      An titsa a fak

4.      An tha a der i an ba ngai

5.      An paw a fak, an chung a thlet hna i an luak an luak

6.      An hrawmhrok a fak

7.      An taksa a phar phun in a sen

8.      Chim khawhlomi thichuahnak (hemorrhage) an ngei. An taksa keu le thichuah a fawi

Hi zawtnak hi zawtnak hrik taksa chung i a luh cangka in an zaw colh lo. Ni 2-21 kar tiang a rau. Abuaktlak cun ni 8-10 kar ah zawtnak a lang. Zawt hnu lawng ah mi chonh khawh asi. Zawt hnu ahcun thin le  riantuanning a zawrter ngaingai caah tih a nung ngaingai. Damnak a fawi lo. Damnak hmuh khawhnak ding caahcun zohkhenhtu tha ngeih le mizaw taksa nih in khawhnak thazaang (Immune system) a ngeimi asi ahcun raldohnak a fawi deuh lai. Ebola zawtnak nih a tlak hna i a dam than cangmi cu, Ebloa zawtnak hi kum 10 chung in khawhnak an ngei cang ti asi. Chim duhmi cu, a zaw i a dam cangmi cu, an taksa kha kakuaise chunh bantuk asi tinak asi.


    Ebola rungrul a let tampi in an lianhtermi hmanthlak


    Anu Ebola zawtnak in a zaw i a fate nih zeithei lo in a zoh ko lio

Aa Thawknak Ram

            Ebola zawtnak hawihlan bik an hmuh hmasatnak ram cu Sudan ram (atu South Sudan) timi ram ah a si. 1976 ah a voikhatnak cem an rak hmuh le theih a si. Cun Zaire (Democratic Republic of Congo) timi ram zong ah an rak hmuh ve. 1976 kum an rak hmuh ka in, 2013 tiang ah hin, voi 1,716 a chuak cang tia a si. H WHO nih an ti. Hi chungah minung 7,497 an rak zaw. 3,439 an thi. Chonh a fawi ngaingaimi zawtnak asi caah, akarh ning a rang tuk i, i ven manh asi lo caah caan tawite chung ah a thawng in an thi manh kho ti a si.
           

Ruak kha innchung ah an luhpi ngamlo caah lam ah an chiah hna

Akarh Ning
           Hi zawtnak hi Africa ram dihlak ah a chuak theng lo. Abiapi bik a chuahnak ram cu, Guinea, Sierra Leone, Liberia, Nigeria le Africa nitlaklei ram pawl deuh ah an si. Globalization chan ahcun minung umkalnak a fawi bantuk in, zawtnak zong nih globalization a zulh ve caah, a karhning a rang taktak. Hi zawtnak hi ram sifak tete ah an i thawk tikah, sibawi le zohkhenh tu an i tha ti hna lo, eidin tirawl an harsat fawn tikah, tha tein an tei kho ti lo i a karh a rannak zong asi tiah an ti. 

          Ebola hi Africa nitlaklei ram peng in aa thawk hmasat. March, 2014 ah WHO nih Guinea ram ah Ebola tlangrai fak pi in a chuak tiah thawng an rak thanh. Hlathlaitu pawl nih aa thawknak hram an dawi tik ah, ngakchia nu kum-2 nu te kha Ebola zawtnak a ngei i December 28, 2013 ah a rak thi tiah an ti. Cuka ram cun Liberia le Sierra Leone ram ah a va karh chin i, cuticun Nigeria tiang a phaknak asi. A karh ning a rang taktak.


Ebola virus ruangah lamcungah hitin a nunnak a liam

           Luklak ah Spain le USA zong a phan colh ve. Nizan naite i Liberia ram in USA ah rak phan i, Ebola zawtnak a ngeimi pa Eric Duncan cu Dallas, Texas ah a thi cang. Mi pumrua tha le minote asi ko nain sau zong zaw manh lo in a thi. Amah arak zohkhenhtu sizung le sekhan riantuan pawl zong atu an chek lio hna asi. Amah a umnak sizung, ihkhun, an phurhnak motor le thilri vialte rungrul thahnak sii in an tawl dih. Amah he aa pehtlaimi a tlunnak inn minung vialte an inn ah an erh hna. Amah a phurtu minung vialte, a zohtu sizung riantuantu vialte le sekhan riantuantu vialte an chek cuahmah lio hna asi.


Spain ram nurse nu amah he a uico he Ebola in a zawmi

            Hi zawtnak hi Spain ram a phan cang. Ebola zawtnak angeimi a thlawpmi nurse nu zong hi zawtnak a ngeih caah a inn ah an erh. A uico zong amah nih a va chonh ve i, an uico he, an pa he, amah he an pathum in inn ah an herh hna. Cu nurse nu cu sizung ah aa piah ko nain daithlang deuh in an rak zoh caah, ebola zawtnak a ngeih an rak thei kho lo. Cucaah sizung riantuan tampi cu, tha tein runven deuh kan herh timi kong ah, fak pi in lam an zul. Buainak nganpi a chuah phah. Spain zong hi Africa lei in a lutmi an tam tuknak ram asi caah, an i veng kho te lai dek maw?

            Australia zong a phan kho men tiah ruah asi i, an lunghrinhmi hna minung an chek hna tikah nihin tiang cu virus an hmu rih lo i, lunglawmh awk ngai asi. Nigeria khua lianbik Lagos khua a phan cang ti asi caah, tih a nung ngaingai. USA ahcun Africa lein a rami vanlawng tambik an tumnak hmun, New York, Washington, Dallas, Houston le D.C le adang airport tam deuh ahcun, khual vialte Ebola zawtnak a ngeimi an um sual hnga maw tiah chekhlat hmasat an si.


Mizaw thiar tik zongah hitin tuam dih hmanh ah an him tuk lo

            Rungrul thahnak sii ngaingai a um rih lo caah a karh ning a rang taktak. CDC Director Tom Frieden nih September 23 ah, "Ebola zawtnak hi ni 20 chungah a let hnih lengmang in a karh. Kan kham khawh lo ahcun Sierra Leone le Liberia ram lawng ah hin 2015 ah 1.5 million nih zawtnak an ngei lai" tiah ralrinnak bia a chim. Hi pa nih hin, "Kum 30 rian ka tuan chungah hi bantuk tihnungmi zawtnak hi ka hmu rih lo" tiah a ti. Minung ci a hmit kho ngachami zawtnak a rak si.


          Lamkam ah Ebola in a thimi ruak an char lio


                         
                           Ruakvui zong an tih tuk bu in vui a si     

                  
                    Volunteer pawl nih thlan an cawh i ruak an i vui lio

Ven Aharnak

            Mit nih hmuh khawhmi ral hi cu ven khawh le doh khawh ngai asi. Asinain Ebola virus cu mit nih a hmuh khawh lo caah do hawk a har taktak. An i vennak cem cu, an taksa a hup kho dihmi plastic thilri i hruk dih le thli dawpnak hmaihuh I hruk lawng hi a si. Ngandamnak riantuan pawl an dih tik i leng an chuah tikah rungrul thahnak sii in rak kah le rak thah asi. An kahmi chungah rungrul athi dih maw dihlo ti cu theih le hngalh khawh asi fawn lo. Cucaah i ven awk a har taktakmi zawtnak pakhat asi. Nihin ni vawleicung rian har cemmi hi, "Ebola zawtnak thlawptu hna rian a si lai."



                Ebola zawtnak hi chonh a fawi tuk caah, doctors le nurse zong nih an tih taktak. Acunglei bantuk in thilri pit khipkhep tein an i hruk bu zong in le rungrul thahnak sii heh tiah an hmang nain sizung riantuanmi tam ngaite an thi cang. Ngaihchia tuk asi. Hi an i hrukmi plastic angki pi hi Africa ram a linhnak hmun ah hruk a fawi lo. A sau bik ah suimilam pakhat chung lawng an i hruk khawh ti a si. Mah minung hawi caah nunnak pek in i thlawpbulnak "minung khamhnak rian" asi. 


           Ruak thlah tik zongah hitin ruak va thlah a si

Thawknak le Chonh Ning

            Scientist pawl nih, HIV rungrul hi Africa ram zawng le ngau tibantuk in aa thawkmi asi lai tiah an ruah bantuk in Ebola zong hi Africa ram zawng le minung a lomi saram hna in aa thawkmi asi lai tiah an ruah. Zeicatiah Ebola zawtnak rungrul hi a cak deuh le a nem deuh ti’n cikawr pahnih thum an um. A cak deuhmi zawtnak rungrul hi Africa ram ummi zawng, achimpanzee le minung asi tunglomi minung  bantuk saram phun ah an hmuh hna. Cun  anem deuhmi Ebola zawtnak pawl hi Africa ram “Papalak” (fruit bats) va le Philippines ram zawng le vok ah an hmuh hna. 


                           Africa papalak (Fruit bats; Ref. www.google.com)


                          Papalak hi hi tluk in an tam kho (Ref. www.google.com)

            Africa ram papalak hi, Laitlang ta bantuk an si lo. An lian tuk. A lianbik mi hi a thla zam tik ah, khatlei thla in khatlei thla a donghnak hi pe 5.6 a sau ti a si. Pasang ngai can a si. Hi papalak hi an lian tuk i, lam hlatpipi ah an zuang kho i, an mah hi zawtnak a karhtertu bik an si lai tiah an ruah. West Africa ram pawl ah hin, hi papalak hi sipuazi caah an thahmi hna an si i, kum khat ah 100,000 lengmang hi an thah hna ti a si. Asa hi market ah an zuar. Zeidang ramsa (bush meat) zong tampi an zuar i, hi ramsa pawl hi Ebola le zeidang zawtnak aa thawknak zong an si lai tiah an ruah hna.   

         Afririca ram ah an hmuh hmasatmi Ebola zawtnak hi zawng in minung ah aa chonhmi mi asi lai tiah scientist nih an ruah. Minung nih Ebola zawtnak a ngeimi zawngsa an can lio i a thidaw hna, sahring in a chuakmi tihang hna le sa an eimi thawk in an i chonh chinmi asi lai tiah an ruah. Cun Africa ah tourist in a kal i papalak umnak lungkua a va zohmi hna, Africa ram vawleitang lungkua chungah lungcomi pawl hna lakah hi zawtnak hi an hmuh ngai. A ruang an tuak tikah lungkua chung ummi Ebola zawtnak a ngeimi papalak pawl zun le eek in an i chonhmi asi lai tiah an ruah.

            Hi zawtnak hi minung le minung i tonghthamnak in chonh khawh asi. Chungkhar a zawmi thlopbulnak le mithi ruak thlahnak zong in chawnh khawh a si. Minung chung in a chuakmi tiihang phunkip (hnap, zun, cil, eek, thi le belkheng hrawm, ihzauti) nak in chonh khawh a si. HIV le TB nak in chonh a fawi deuh. Cu hlan ahcun “thli chungin chonh khawh” asi lo tiah an ti caah an rak tih tuk lo nain, atu mifim pawl nih an ruahnak ah “thli in a kal khomi  zawtnak hrik” asi men lai tiah an ruah cang. Zeicatiah mizaw he aa tongtham lo mi zong an  zawt pah caah le a karhning. Raifanh bantuk in fikfa le rungrul sehnak tibantuk in cun chonh khawh a si lo.   


  
        Market i Africa ramsa (bush meat) an zuarmi pawl
                                                         

            Ram sifak ahcun sithim I hrawm asi tawn caah sithim in mi tampi chonh khawh a si. Runvennak hriamnam le sii ngaingai a um lo. Plastic angki hruk, hmaihuhnak hruk tiang vial lawng asi caah, khamh a har ngaingai ko. Ngandamnaklei riantuanmi pawl zong mizaw he an i ton tuk caah chonh khawh ngai  an si. Ebola zawtnak a thlawpbultu ngandamnaklei riantuanmi 20 ah 1 cu an chonh hna ti asi. October 9, 2014 tiangah, Ebola zawtnak ruangah doctors (4) le ngandamnak lei riantuanmi 200 leng an thi cang. Cucu a tam tuk tiah WHO nih an ti. Spain zong ah nurse nu an chonh cang i, USA zong ah Ebola zawtnak ngeimi pa thlawptu nurse zong a chonh ve cang. Mifim ram zongah ven a rak har ngaingaimi "Tuksapur Zawtnak" taktak a rak si.


CDC chuahmi Africa ram Ebola zawtnak a karhnak map

Thlawp Ningcang

            Hi zawtnak hi runvennak sii (vaccine) an ser kho rih lo. Runvennak sii (kakuai-see) ser ding in research an tuah cuahmah lio asi. Hihi research an tuahmi an tlamtlinh ahcun atuah hmasatmi cu medicine lei ah “Nobel Prize” hmanh an hmuh te khawh men.

            Hi zawtnak tih a nunnak khunnak cu, thlawpnak sii ngaingai a um rih lo mi hi a si. Ebolovirus rungrul thahnak sii ngaingai an ser kho rih lo. Rungrul thahnak sii (antibiotic) in an thlawp  hna  nain san a tlai tuk lo. Rungrul a that kho tu sii taktak hi an hmu rih lo. Cucaah a zawmi 50%-90% du an thi. Sii nih a khamh kho hna lo.

            Nihinni ah an thlawpnak cem hna cu, taksa ah tii a zawrnak lo ding in tii pek le thihri ah tiihang ronh lawnglawng a si. Cuticun an thisen le taksa thawnter i, an mah tein dam ding hi biapi cem an thlawpnak hna asi.

Ebola Ral Dohnak

            Ebola rungrul nih hin vawleicung pumpi a cul khawh tiah an ruah caah, scientist tampi nih cun biatak tein doh ding hi tha an pek hna. WHO le World Bank zong nih thazaang tampi an chuah. Hi Ebola zawtnak ternak ding caah, tangka US $ 1Billion a hau lai ti asi. Tu chun ni tiang ahcun million 400 tluk lawng an hmuh khawh rih.

Ebola zawtnak dohnak ding caah ramkip in mifim pawl tel an izuam. Tuluk ram zong nih ralkal, sii, ngandamnak riantuanmi le sii lei hriamnam tam ngaite he a fuh hna. USA zong nih training thatein pekmi ralkap 4,000 tluk kuat ding in timhtuah an si cang. Hi hna akenkip ralkap sakhan in an ra lai i Fort Campbell, Kentucky ah training an kai hnu ah an i thawh lai. Sii, runvennak thilri, eidin, sii lei hriamhrei tling tein an i ken lai. Sii lei thiammi Engineering ralkap zong 500 tluk an i tel lai ti a si. Africa ah thla 9 leng paoh cu an um lai tiah an ruah. “Kan thi kho men” ti thei bu tein, miphun dang khamh aa thawhmi hna lungput cu an lungput a ropui tuk. 

Ralkap pakhat pa cu journalist nih “Ebola ral doh hi zeitindah na ruah?” tiah an hal tikah a lehmi hna cu, “Ral hi kum 15 ka tu cang. Asinain kan tukmi cu mit hmuhmi ral asi i, zeitindah kan tei lai le zeitindah kan i ven lai timi theih khawh asi. Atu Ebola raltuk ding cu mit nih a hmuh khawh lo mi ral tuk ding asi caah, tih a nung ngaingai. Asinain kan tuanvo (responsibility) cu kan tuan awk asi ko” tiah a leh. Cu ralkap pa bialehmi ka theih ahcun, America minung hna nih an tuanvo an rak upat nak ka hmuh tikah, uar an um taktak.


Ebola ral doh ah a kalmi US Ralkap (Liberia airport)

Russia, China, UK le adang ram cheukhat zong nih, Ebola zawtnak a chuah cemnak ram pawl ah sii, hriamnam le bawmtu tam ngai an kuat ve hna. Hi lak ah ram fate asi nain doctors tampi a ngei i, ram kip a bawm tawnmi cu Cuba ram a si i, tutan zong ah Ebola doh ding in an ram doctor tam ngaite Africa a kuat ve hna. Uar awk a um ngaingai. China hi atu zawtnak a chuahnak ram ah sipuazi rian tambik a tuanmi ram a si nain, minung le tangka thazaang a chuahmi a tlawm ngai tiah an mawhchiat len. USA theutheu hi Pathian theimi ram an i theihnak ah, tlawm an ngai i, minung le tangka thazaang tambik a chuahmi a si thiamthiam.


            Ebola zawtnak in a zawmi an thlawp lio

A Thimi Zat?

            Azawmi dihlak hi 8,399 an si cng. Hi chungah 4,033 an thi cang. Mithi hna hi Liberia: 2,316; Sierra Leone-930; Guinea-778; Nigeria-8; Senegal-0; USA-1 an si. USA i athimi hi Thomas Eric Duncan asi i, USA sau a kuah manh lo (Atu ca ka tial lio zongah an thih cuahmah lio asi rih).
           Eric Duncan hi, Liberia ram in a ra i, a caam tlawmpal ah a paw a fak a tak a sa i, sekhan ah aa piah tikah daithlang deuh in an rak thlawp. Inn a phak tik ahcun a zual i, sizung ah an chiah than tikah ahcun an khamh kho ti lo. Ebola in a thi colh. A tlunnak inn vialte inn ah an hrenhkhumh chih hna. Amah a tlawptu sayamate, sibawite le a va phurlatu vialte zong an chek lio hna asi. "Liberia cozah nih, an ram airport in a chuah lio ah, zawtnak ka ngei lo tiah ati. A ngei ko nain a chim duh lo" tiah an ti i, an ram a kir ahcun taza cuai ding in timh cia tein an bawh lio ah, a nunnak a liam.
         Eric Duncan a thlawptu nurse nu zong a zaw ve i, Ebola zawtnak a thi ah an hmuh i Texas ah sizung ah adang tein an chiah cuahmah lio asi. Eric Duncan he aa pehtlaimi paohpaoh an chek cuahmah lio hna. A tlunnak inn chung i a lutmi palik tiang in chek dih an si.


        Ebola zawtnak a ngeimi pa an lak lio (USA)


                   US ah Ebola in a thimi Eric Duncan

Sunghbaunak

            Ebola zawtnak nih aphakmi hna ram paoh ahcun, sipuazi zong a zawr ter ngaingai lai tiah an ruak cang. Atanglei riantuannak hna ah donhkhanhnak tampi a um caah, cozah le ram mipi caah tampi sunghnakbaunak a chuak lai ti asi.

1. Dawr le thil cawkzorhnak tampi an khar caah zuartu le cawtu an tangka a zor lai.

2. A zawmi an tam tuk caah cintlaknak lei riantuanmi pawl nih thil an chuahmi le an cinmi a zawr ngaingai lai i tamnak a chuak kho.

3. Tourist khual tlawnnak vialte a pit dih i, tourist lei in tangka lut a um ti lo i ramleng tangka lut a um ti lo

4. Ramdang airlines dihlak nih hi ram paw ah vanlawng zuanter an duh ti lo

5. Ramdang company vawleitang thilchuak cotu pawl zong minung a herh tuk mi dah ti lo cu an thlah ti hna lo. Riantuan ningcang zong an zawr ter i, tangka hmuhnak a zawr ngaingai

6. Zawtnak a zor deuhnak ding caah, sianginn le minung tam deuhnak hmunhma paoh an khar dih. Pangpar dum tibantuk le nuamhnak te hna an khar dih hna.

7. Sierra Leone ram hna ahcun mipi nih an i ti khawh ti lo caah cozah Tangka ralrin an i chiahmi an hman cang

8. Liberia le Sierra Leone ah an sipuazi tlak hram aa thawk caah IMF nih tanpinak a tuah cang hna

9. October 8 ah World Bank nih an tuak tikah, hi Ebola zawtnak ruang ah hin a chuahnak ram sipuazi hi billion 3.8 in 32.6 billion tiang sunghbaunak a chuahpi lai tiah an ti. Hi zawtnak hi zeitluk tiang dah a karh i, zeitluk rang in dah kan kham manh timi hawih in tangka a dih lai ti a si. Hi zawtnak ruang ah hin, zawtnak a chuahnak ram lawng silo in Africa nitlaklei ram tampi an sipuazi a hrawh ngaingai lai tiah an ti.

Azawmi le Athimi Zat

December 28, 2014 tiangah, minung 7,600 an thi cang i 19,340 an zaw cang.

Donghnak Bia
Ebola zawtnak a tlunnak ram i mizaw khamh awk caah riantha a tuanmi vialte hi upat hmaizah awk an tlak. Doctors, nurses le ngandamnak riantuanmi vialte hna, US ralkap le ramdang ralkap vialte hna, an mah ramchung i mizaw zohtu, ruakchartu, thlan cotu le ruakvuitu vialte hna hi, upat hmaizah awk an tlak taktak. Tangka peknak in nun siangmi vialte upat awk tlak taktak an si.

Hihi Bible nih a kan cawnpiakmi, "Samaria Mitha" timi rian cu asi ko. Sualnak le palhnak ruang ah silo in, Samaria Mitha pa riantuan ruang ah zawt le thih cu a sunglawimi zawtnak le thihnak an si. Hi tlawm ngaihnak nun a ngeimi vialte hi, Ebola Hero an si. Bawipa nih veng hna sehlaw, thluachuah pe ko hna seh. Cucu hi ca ka tial lio i ka thlacamnak asi!!