Rungtlang Theology

Rungtlang hi Lairam tlang dawh bik asi lo nain, Lairam khualipi Hakha umnak tlang asi caah, aa dawh khun le rem khun in hmuhmi tlang pakhat asi. Asang bik zong asilo nain a min  athang bikmi tlang asi. Hakha cu Siangbawi te nupa nih mission riantuan an thawknak hmunhma asi caah Laimi Krihfa tuanbia ah a biapi bikmi khua asi. Hakha a min than rup in, Runtlang zong cu a thang ve.

Hlan deuh ahcun, Rungtlang par ah vailamtahtung nganpi an rak bunh. Cu vailamtahtung nih Hakha hi a rak dawhter tuk. Cu lio Rungtlang cu dawhnak in akhat; rumra a ngei; mi thinlung a hlang. Alang in van hmuh bak in, Hakha khua cu Bawipa dawtmi khua asi timi kha hmuh khawh asi. Rungtlang le vailamtahtung nih Hakha an rak dawhter taktak. Cu vailamtahtungpi an phurmi cu, kan Lai miphun caah thil pawi ngaingai pakhat asi.

Rungtlang kong hi tang (3) ka kai lio in ka rak theih hmasat. Ka unu Nawn Nawn cu tang 3 ka kai lio ah Kakha a kum in a rak um. A rak tlung i Hakha a lianh ning, a nuamh ning le Rungtlang dawhnak kong kha a rak kan chimh lengmang. Hakha hmuh ka ngaih tluk tein Rungtlang hmuh zong cu ka rak i ngaih. "Zeitik dah ka hmuh khawh te hna lai?" ti khi ka ruat lengmang.

Ni le caan an liam ziahmah. 1980-81 ah Thantlang ah sianginn ka kai. Sianginn khar cangka in Thau kan um lio i ka hawipa Za Thawng he Hakha cu kan rak tlawng. Anih cu Hakha ah sianginn kaimi a rak si. Thantlang ah a rak tlung i, Hakha lei ahcun kan rak kalti. RTC lutawi kan rak i cit. Cucu a voikhatnak bik RTC ka cit le Hakha ka tlawn cu asi. Lam hlun lio arak. Vankhamtlang tuanbia hna ka rak theih tukmi asi caah, hmuh lai ka ngaih tuk. Thil ka hmuhmi paoh hi ka caah an thar i, a nuam tuk in ka rak thei.

Hakha ah zarh (2) ka rak cam. Kan chungkhar Tleicia Pu Lai To le Pi Iang Chin te inn ah ka rak i thum. An rak ka dawt i, ka rak i nuam ngai. Rungtlang kai cu ka duh tuk i, Khuathar Thla Thio nih a rak ka kaipi. Rinni zingka tein chuncaw kan i funh; tidur kan i ken i, Rungtlang cu kan rak kai. Paliklen lei in kan kai. A cho ngai nain tlangpar phak le vailamtahtung an phunnak hmuh lai, Hakha le adangdang khua cuanh lai ka ngaih tuk caah, thadit ka rak thei lo. Tlangpar phak zawkzawk rumro ka rak duh. A hngah bak ka hgnak kho lo. Kan thaw a suk in aa su nain tlangpar phak duhnak thinlung ruangah, baat kan rak thei tuk lo.


                                                Rungtlang le Hakha Khua

Tlangpar kan phak tik le kan thut tik lawngah, zeitluk in dah thazaang kan rak chuah i, zeitluk in dah ka thlan a rak chuah ti kha kan van i fiang. Kan rak baa taktak. Kan kai lio ahcun, tlangpar phak kan duhnak nih a kan tei. "Kan duhnak le huamnak thinlung nih a kan mawngh." Phundang in chim ahcun, tlangpar phak duhnak "thlarau" (spirit) nih thazaang a kan pek i a kan thawnter. Cucaah baat zong kan rak theih lo nak asi.

Cuticun Vailamtahtung hram kan van phan. Kan i din i kan thaw kan chuah. Thal chuakka thlihir a kan chem i kan thlan cu a van dai thliahmah. Tlangpar in khua cu kan cuan. Hakha cu kan tang teah tili dil bantuk in aa dil. Lunginn pi, Paliklen Tidil, Pyidawtha, High School, Sizung, Haihlan, Nawi, Chin-oo-sii le Certual hna kha fiang tein an lang khun.

Chaklei ah, Hniarlawn, Nabual ke khua fatete a dang kan hei hmuh pah hna. Locul pumh lio caan asi i, khawn mawka ah meikhu tete kan hei hmuh hna. Meithang a zaam pah i, lung a rak leng tuk. Falam khua pawng tiang a rak lang. Kan khualu tlang Thau Tlang tiang in a lang i, kan ngakchiat lio i, Hmanleknakbo timi in Rungtlang kan rak cuanh le kan hngalh khawh lo kha ka van thei ruangmang.

Tlangpar kan phak cun kan taksa, thinlung le thlarau aa din ziahmah. Lungthin a dai. Hna a ngam i, a nuam. Zeihmanh ka ruah khawhmi a um ti lo. Lunglawmhnak lawng te asi. Tang 3 ka si lio tein hmuh ka duhmi tlangpi cu ka hmuh cang. Ka saduhthah a tling. Ka thinlung a daih lawng silo in ka nuam i, ka lunghmuih. Ka lungdi a riam. Ka thinlung tein kum tam tuk ka hlam cangmi Rungtlangpi cu ka ketang ah ka van chiah ve cang. Tang 3 kan kai lio i, "Taung-gyi pha-wa oah" timi "Tlangpi cu zeitluk hmanh in sang sehlaw, kepha tang ah a um ko" timi kha a ka nunnak ah ka van theih fiang.

Vailamtah hram kan phak i, Rungtlang nih zumhnak theology pakhat a ka ruahter. Cucu "khamhnak kong" asi.

Vailamtah hram kan phak tik ah, ka sining ka van i hmu chuak. Hi vailamtah hram kan phaknaknak ding caah, tlanghram kan umnak Sizung sang in i thawk a hau; tlangpar phaknak ding caah caan saupi kan rau; lam a chukcho kan hrawng; a kawi i a ngerhmi le a ding taktak in a chomi hrawn an hau; khawn maw ka ahcun ramphur tlaih in kau a hau. Tlangpar phaknak ding caah thazaang chuah le zuam a hau; thlanti a chuah a hau i retheih a herh; rawltam le tihal tuar a hau i, harnak tampi kan ing ti kha ka hmuh. Kan pumsa nih a tuak cikcek hnu lawngah Runtlang par phanh khawh asi ti ka fiang.

Khua ka ruat than. Krihfami hna nih "Khamhnak hmuh ding hi fawi tuk kan ruat sual maw? Jesuh nih Calvary tlang ah vailamtahtung aa punh i vailamtahnak a huah hi a har taktakmi asi.Cu harnak vialte a tuar hnu ah a kan pekmi khamhnak hi man deng tuk le din tuk in kan ruat sual maw?" ti ka ruat.

Keimah le keimah bia ka halmi le fiannak ka pekmi cu hitin asi: "Rungtlang par phaknak ding caahcun kan thinlung nih a duh le a huam a hau i, cu duhnak le huamnak nih kan taksa kha temtuarnak a pek cikcek dih hnu lawngah, Rungtlang par vailamtahtung hram phak khawh asi" timi ka fiang.

Cu ve bantuk in "Khamhnak kan hmuhnak ding caah, duhnak, huamnak le taksa tem innnak pei huah ve a hau hi?" timi ka fiang.  Cu cangka in khamhnak kong ah fiannak thar ka van hmu. "Khamhnak hmuhnak ding caah harnak tampi kan in a hau? Harnak le teminnak um lo in khamhnak hmuh khawh ding arak si lo?" timi ka fiang.

Cucaah Paul nih cun "Pathian Pennak chung luh awh ah harnak tampi kan ton a hau" (Lam 14:22) tiah atinak a si. Rungtlang cung vailamtah hram phaknak ding caah, harnak tampi tuar a rak hauh ve bantuk in, Paul te zong nih Pathian khamhnak an hmuhnak hnga thawntlak le luhhloh tiang in harnak an rak tuar ve. Khamhnak hi theihthiam ahcun a man a rak fak tuk.

Mi tampi nih cun Krihfa si le pianthar hi deng tuk le fawi tuk in kan ruah. Krihfa zumtu si man le pianthar man hi cawi a hau ve timi kan ruat lo. Cucaah kan duh caan ah Krihfa zumtu kan si; kan duh lo caan ah zumtu kan sinak kan kaltak; kan duh caan ah piangthar tiah kan i au i kan piantharnak hi, zaal bai in kan i bai. Kan duh lo caan ah kan pianthar hi zaal chiah in kan chiah tak.  Cucu zumtu dirhmun asi bak lo. Pathian duhning zong asi fawn lo. Pathian pennak chung hi a nuamhnak le fawinak lawng tein luh kan i tim.

Pathian Pehnak chung luh hi a fawi lo caah, Jesuh nih cun, "A hohmanh zulh a ka duhmi cu amah le a vailamtahtung i put in ka zul hna seh" tiah a rak tinak asi hi. Khamhnak hmuh cu kan duh nain khamhnak ca ding ah tem-in cu a rak fawi lo. Rungtlang par phak ding cu kan duh nain mi tampi cu Rungtlang par kai kan huam lo bantuk asi. Rungtlangpar vailamtahtung hram phak duh ahcun, temin, retheih, thlanti chuak in thadirnak tuar a hauh bantuk in, Pathian pennak chung luh awk ah harnak kan ton a hau ve.

Tlangpar kan phak hnu ah kan kai lio kong ka ruat than. "Kan rak baa tuk ko nain kan baa lo" ti in kan rak ruahmi kha, "duhnak le huamnak thinlung ruangah pei asi ko hi" ti ka fiang.  Thlarau khamhnak kan hmuhnak ding caah, vailamhtung hram phaknak ding caahcun, "duhnak le huamnak rak ngeih a herh." Cu caah cun pei, mi tampi cu "Krih dawtnak an rak theih taktak hnu le hrinthan hnu ahcun, Bawipa rian ah duhnak le huamnak an rak ngei i, hi caah pei thadit an rak theih lo hi? Zan an rak dei khawh hi? Zan tampi peh in thawngtha an chim khawh hi? Bawipa caah thawngtlak le thahnawn an rak in ngam hi? Bawipa caah sifah le harsat an rak tuar ngam hi?" ti kha ka ruat.

Vailamtah hram kan van phan. A rak sang ko. A hram ah ka dir i Hakha khua le a chehvel khua cu kan cuan hna. Hman thlatu a rak um i, cuka ahcun hman kan rak i hla. Color a rak um rih lo caah anak le rang lawng a rak si. Cucu a voikhatnak bik hman ka thlak asi caah ka rak i lunghmuih tuk. Ka philh kho lo. Cu ka ahcun khua ka rua than. Harnak, retheihnak, thlanti chuahnak vialte a donghnak pin lei ah pei, "lunglawmhnak, lung sinak, lunghmuihnak le hnangam daihnak taktak cu an rak um ko hi" ti hi asi. Kan thadit man a sunglawi tuk ti ka van i fiang!

Rungtlangpar tiang khi "dat-hleka" um sehlaw, "veu" tiah kan cawi sehlaw, Tlangpar khi thlanti chuak lo, rawltam tihal tuar lo le rethei lo tein, kan phan kho ko hnga. A fawi tuk hnga. Asinain kan mah nih temtuarnak zeihmanh um loin, tlangpar vailamtahtung hram kan phak ahcun a sunlawi lai ka zum lo. Rungtlangpar phaknak ding cah thathut a ngah lo. Thathut bu in phanh khawh asi lo. Krihfami zong nih thathu ngai, fawi ngai le achawngkhu bu in khamhnak hmuh timh cu lunghmuih ding asi lem lo. Cucu aa deng tukmi khamhnak asi.

Tlang kaimi cu kan mah lawng kan rak si lo. Siangngakchia picnic tuahmi phun hnihthum an rak um. Apikpak in kan mah bantuk in kaimi an rak um. Ngaknu tlangval an mah te lawng a kaimi an rak um. A cheu abubu in hla an rak sa; a cheu cassette thang ngai in an rak i chuah i an rak lam. A cheu sanpioh an chuang; a cheu thingkung cung ah an kai; a cheu cu ngaknu tlangval thingkung tang ah dai tein khuacuanmi zong an rak um hna. Cu hna vialte zoh tikah, lungthin a rak nuam tuk.

Nu he pa he an mah sining cio tein an rak i nuam. Hawi hngarnak a um ti lo. Zeicatiah Rungtlang an phak ciocio hnu ahcun an mah le sining cio tein lunglawmhnak an rak hmu cio. An mah le sining tein an i lawm i, an mah le sining tein nuam tein caan an hmang cio hna. An nih vialte zong, direct in Runtlang par ah cawi i chiahmi an rak si ve lo. Kanmah bantuk in harnak, retheihnak, rawltamnak, thlanti chuahnak, thaditnak le taksa baatnak tampi an tuar hnu lawngah, Rungtlang nuamhnak a tep vemi le aa hrawm ve mi an si.

Khua ka ruat han. Vailamtah hram kan phak tik le khamhnak hmun kan phak cio tik ahcun, hawi hngarnak a um ti lai lo. Van Jerusalem thar ahcun mi vialte kan mah le sining le thluachuah kan tinco ning cio te in in pei, Pathian pennak chungah kan i nuamh ve cio te ko lai hi, ti ka ruat. Rungtlang par phaknak ding caah, kan mah le sining cio tein tem-innak a phunphun te kan tuar cio hna. Cu ve bantuk in Pathian peknak conak ding caah kan mah sining cio in harnak kan tuar ve a hau. Pathian pennak co a duhmi nih, a fawinak in thathut in co a ngah lo. Harnak tuarnak pinlei ah, lunglawmhnak a tingcomi lawngte kan si awk a si.

Tlangpar kan hrawn lio ah, minung cu a bubu in kan hmuh thluahmah hna. Thla Thio cu ka hal. "Hi mibu hna hi kan mah hlan pi ah an rak phanmi hna an si; pinic tuahmi an si" a ti. "Acheu cu, Cawbuk lei in an kai; a cheu cu Pyidawtha chaklei in an kai; kan nih kha a chohnak bik Pailiklen in kan kai" tiah a rak ka ti. "Kan tlunlei tu cu Cawbuk lei in Dawrthar in Sizung sangah kan tlung te lai" tiah a rak ka ti.

Rungtlang cungah ah cun khua ka ruat than. Rungtlang par ahcun a kai kho paoh kai asi. Nu le pa thleidannak aum lo. Upa ngakchia theidannak aum lo. Rungtlangpi cu mi vialte caah kai khawh asi bantuk in Vancung Pennak zong hi, nu le pa, ngakchia le tar, Kawl le Lai timi miphun thleidannak um lo in, mi vilate caah asi ti ka fiang.

Rungtlang par phaknak ding caah, lam tampi a rak um. Lam pakhat lawng a rak si lo. Paliklen in kai khawh asi i, Pyidawtha chak in kai khawh asi i, Cawbuk lei in kai khawh asi." Khawika lam kan zulh zongah, kan i tinhmi hmun cu Rungtlang par cio asi. "Rungtlang par phaknak ding caah, lam pakhat lawng silo in lam tampi a rak um ko" timi kha ka fiang than.

Cu ve bantuk in Jesuh Krih khamhnak conak ding caah le Jesuh sin phaknak ding caah, Krihfabu pakhat theng te lawng in lam asi tung lo? CJC in kai khawh awk asi i. AG le UPC in kai khawh awk asi i, Sabbath le RC in kai khawh awk asi i, Baptist, Methodist, Lutheran le Presbyterian in kai kawh awk zong asi ko" ti kha ka fiang. Rungtlang par ah an mah le lam cio tein an rak kai khawh cio bang in, kan nih zong mah le Krihfabu cio tein Pathian nih khamhnak lam a kan ser piak ve ko hnga lo maw ti ka ruat.

Rungtlang par in Hakha van cuanh tikah cun Sang timi rihma le Krihfabu timi a um ti lo. Khua pakhat lawng in a lang. Minung kan hei hmuhmi vialte zong, CJC, Sabbath, UPC, Baptist, AG< Catholic timi an um ti lo. Hakhami tilawng kan hmuh cang hna. Vancung in hi vawlei van cuanh tik zongah Kawl le Lai, minak mirang timi a um lo i, vawlei kha pakhat lawng asi i minung zong minung lawng an ve ko. Pathian nih vawlei a cuanh tik zongah miphun kip a kan hmu lem lo. Vawlei i sermi minung vialte "A fa le viar" kan si timi lawng ahmuhmi a rak si. Rungtlangpar in Hakha khua cuanh tik ahcun, Kawl, Lai, Kachin, midawh, dawh lo, mirum, sifak an um ti lo. CJC, AG le Sabath ti in then lengluang in hmuh awk an um ti lo. Hakha khua cu pakhat, minung zong pakhat lawng in hmuh asi cang.

Khua pakhat ka ruat than. Rungtlang par i kan hmuhmi mibu vialte cu, tlang tang Hakha khua chung an um lio ahcun, Sizungsang, Dawrthar sang, Pyidawtha, Dawrhlun, Khuathar ti in, i then lengluang ko hna hmanh sehlaw,  Rungtlangpar ahcun thennak a um ti lo; mirum sang, sifak sang aum ti lo. An dawng tein bu khat an si i, an i nuam kho cang hna. Lunglawm tein zatial kut tlaih in an leng kho cang hna.

Cu ve bantuk in Bawipa Tlang thiang, Van Jerusalem thar ahcun, CJC, AG, UPC, Baptist, RC, Presbyerian, Methodhist le Lutheran an um ti lai lo. Zeicatiah, "A tlang thiang bik ahcun, cawtum le chindaih hmanh lungrual in an tlawng ti lai" ti pei asi kha? Khi Atlang thiang bik ahcun bu a um ti lai lo i, pakhat le khat sawiselnak zong aum ti lai lo. Lung rual tein kan leng ti cang hna lai" ti kha Runtlang Theology nih a kan hmuhsak duhmi asi.

Zanlei sang a van phan ziahmah. Ni cu a hung nem sialmal. Locul meikhu cu hmun kip ah kan hmuh hna. Tlang par in tum hmanh kan huam ti lo. Duh sah tein...duh sah tein kan zuang. Bia kan i ruah pah. Khua kan cuan pah. Hakh phanhka asi caah, ka hmuhmi innlo, lamsul vialte a thar an si i, ka caah zoh nuam lawngte an si. Duh sah tein tlangthang lei kan phan.

Tlang tang kan phak hnu ah ka ruat than. Nikhat kan i chawhmi te cu a dih cang. Kan kal lio ahcun har ko hmanh sehlaw, Tlangcung kan phak tik ahcun lunglawmhnak a tam. Lawmhnak lawngte asi cang. Cu ve bantuk in Bawipa Tlangthiang bik lei i kan kal lio ah hin, harnak cu tam ko hmanh sehlaw, khamhnak kan co ni, Van Jerusalem thar luhni ahcun lawmhnak a tam te ko lai. Rungtlang par kan um lio ah a nuam tuk i, Hakha khua lei tlun kha kan huam ti lo bantuk in, Atlang thiang bik cung i kan kai hnu ahcun, hi vawlei hi kan ngai than ti lai lo. Hi vawlei ah tum than kan huam ti lai lo. Rungtlang tum tak kan sian lo bang, Bawipa Thlangthiang cu tum tak kan siang ve ti lai lo!

Cucu Rungtlang nih a kan cawnpiakmi "Rungtlang Theology" asi.

Cyclone Komen Ruangah Kawlram Rawhralnak Achuakmi

Cyclone Komen hi, July thla chuakka in aa sem cang. July 17 ah tlang ah kai aa thawk i, July 24-31 kar ah Kawlram chung aphan i rawhralnak tampi a chuahter.

August 2015 i United Nations refugee agency nih an chimnak ah, Cyclone Komen nih hin a phaknak hmunhma tampi ah rawhralnak fakpi a chuahpi tiah an ti.  Hi thli nih a huapmi area a kau ngaingai. India, Bangladesh, Nepal le Kawlram vialte tiang kau tuk a huap. Cu chungah rawhnak tam tuk a chuahpi; minung 500 leng an thi.


                    Bengal Rilikuai cungah Cylone Komen aa sem lio

Cyclone Komen hi Bengal Rilikuai ah aa sem hmasat. Cun Bangladesh le Kawlram ah a rak lut.


     Bangladesh ram ah Cyclone Komen tlanglei kai aa thawk lio asi




Cyclone Komen hlan ah, Kawlram chung ah refugee camp 24 a rak um cia. Cu camp pawl zong cu tampi an rawk. An hlunh cang caah le thlichia a van ton chap caah an rawhnak asi i, refugee a rak si ciami minung 21,000 hi harnak an tong ti asi. Atambik cu Rakhine ram refugee an si tiah UNHCR nih an ti. Rakhine Refugee lawng hi minung 140,000 tluk an si ti asi.

August 14 tiang, Kawlram cozah nih report an tuahnak ah Ramkulh le ramthen 14 chungah 12 hi tilian ruangah harnak an tong ti asi. Kawlram ah minung 330,000 renglo hi tilian ruangah harnak an tong i 88 an thi; minung 82,000 lawng hi tha tein an ton khawh mi hna an si rih. Minung tampi an tong kho rih hna lo ti asi. Hmun tampi cu motor aluh khawh ti lo caah vokkuanglawng lawng in phanh khawh an si caah a har khunnak asi. Minung 208,000 hi ni fatin nunnak ah tirawl rin ahaumi dirhmun ah an um rih tiah an ti. Tiirawl ca bakbak lawngah thlakhat ah $3 million a hau ti a si.


               Sagaing Taing zong ti nih hitin a khuh

Cyclone Komen ruangah "Kawlram chung tilian nih a khuhmi le a hrawhmi caah a tlawmbiik tangka $47 millions aherh lai" tiah UN Central Emergency Response Fund nih an ti. Atu hi Kawlram hi $9 million bawmh chung ding ti asi. Hihi Rakhine ramkulh, Magwe le Sagaing ramthen pawl i harnak tongmi minung 160,000 caah an hman lai ti asi.

Shan le Kachin Ramkulh tiang in min cim le tilian nih khua, lamsul rawhnak le minung thihnak a chuahpi. Cyclone Komen hi a zulhmi lam a kau ngai; a pum hawih in aa hel caah hmun tampi a va hnursuan. Karen ramkulh zong hmun tam nawn tii nih a phum ve hna.


              Myikhyina khualipi zong hitin a khuh bang


                      Kayin State zongah hitin tii nih  aphum ve hna


Kalay Myo kuakap a hrawhmi zong a fak ngaingai i, minung 8,000 tluk innlo ngeilo in an um. Lamsul le hlei tampi a hrawh; leikung tam tuk le facang ruk tampi a hrawh. Sianginn, biakinn, cozah zung le pura zong tampi a phum hna. Kalay Myo hi ka umkalnak ngai le vahvaihnak hmunhma pakhat asi i, a rawn ngai i tii nih a khuh pah tawn nain, hi bantuk hi cu a um bal lo. Khuaruahhar asi.

Kalay Myo khuasami hna nih hipin cu vokkuanglawng an i ngeih viar ah an caah a tha ding asi timi kha tutan tilian nih a kan fianter. Cun Laimi zong hi Kalay Myo a um ruangah eidin kan hna a ngam ngai awk asi lem lo ti zong a fianter chih. Zeicatiah tutan Kalay le Lairam lamsul rawhnak nih pam a kan phurh khawh timi theih khawh asi.




      Kalaymyo ah church tii nih a phummi (Photo: Cung Cung)



                     Kalay Myo sang pakhat tii nih a khuhmi

Myanmar Humanitarian Response Plan ca i, tu kum caah UNO nih million 190 bawmh ding tiah an rak timi chung ah hin, 39% cu an bawmh cang hna. $47 millions cu tu kum tilian caah a hlei in aa chap dingmi asi an ti.

UN he bawm in riantuan timi agency hna nih, atu ah Kawlram harnak tongmi mi 103,000 caah eidin 387 metric tons an kuat cang i, ti thianternak simum 620,000 an phawt cang hna. UN in siseh, NGO le Kawlram cozah le abu le pumpak in, bawmhnak zong hi pin lei a lut thluahmah ding a si rih. Eidin, si-ai lei siseh, innlo lei siseh, tiantuan cuahmah lio asi i, hika ahcun tlamtling tein kan langhter kho lo.

Ahnu bik theihmi ah minung 106 Kawlram ah an thi; leikung acre 1.4 million tii nih a khuh i, acre 430,000 tluk a hrawh; minung 1.3 million harnak an tong; inn 17,000 aa rawk ti a si. Innlo le khuaram aa rawkmi hi zeitluk man dah asi timi an tuak kho rih lo. Tilian ruangah thirhlei tam tuk a rawk ti asi. Laitlang chung hmanh ah tampi a hrawh ti asi.


                       Kalay Myo hlei a hrawhmi


             Thih tih ah himnak an kawl lio hna

Hakha khua chung lawngah chungkhar 1,592 innlo ngei lo an si; minung 7,417 an si. Lairam pumpi ah umnak ngeilo 9,177 an si. Peng dangdang ah harnak fakpi tongmi hna 1,760 an si ti kha cozah nih report an tuah. Lairam ah motor lam thirhlei donhmi tampi a rawk. Thlanglei Laitlang hmanh ah hlei 7 hrawng a rawk ti asi.


                    Hakha zongah hitin rawhralnak a chuak

Cyclone Komen nih hin Lairam le Kawlram caah thil tampi a kan cawnpiak tiah ka ruah. Cylone Nargis (May 3, 2008) lio ah Kawlram ah minung 140,000 kuakap an thi ti asi. Nargis lio ah mithi an tam deuh nain Irrawaddy Ramthen le Yangon Division lawng ah rawhnak a rak chuak. Kawlram pumpi ah buainak le harnak a rak chuak lo.

Tutan Cyclone Komen ahcun thli nih a huapmi a kau tuk i, ramkulh le ramthen 4 cu "rawhralnak hmunhma" (desaster area) ah an chiahnak asi. Ramkulh le Ramthen 14 chungah 12 ah rawhralnak a chuahpi. Nargis tluk in mithi an tam lo nain, a hrawhmi area hi a let tam tuk in a kau deuh. Cucaah Kawlram mipi tam deuh nih Nargis nakin harnak an tuar deuh.

Hi cylone thli phun hi, Lairam hna nih cun a voikhatnak lawng kan ton asi i, Bangladesh, Japan, Taiwan, Tuluk, Philippines, Sri Lanka, India ti bantuk hna nih cun atu le tu an tonmi thli a si. A din deuh le fak deuh lawnglawng asi. Vawleicung khuacaan hi a lum deuh chin lengmang i aa thlen chin lengmang caah, cyclone zong hi a tam deuh lai i, a cak deuhmi zong a hrang chin lengmang lai tiah. khuacaan lei sceintist hna nih an ti.

Cucaah Lairam zong ah hi bantuk thlipi hi a hrang than kho ve ko timi mipi nih ruah cia le tmh

Chinchiah

 Cyclone Komen nih rawhnak a chuahpimi kong hi atanglei ah rel chih khawh an si:

1. http://www.weather.com/storms/hurricane/news/tropical-cyclone-komen-bangladesh-myanmar-floods-landslides

2. http://www.un.org/apps/news/story.asp? News

Rungtlang Kuai Ko Hmanh Sehlaw

Rungtlang hi Lairam tlang sangbik le dawh bik zong asi lem lai lo. Sihmanhsehlaw, Hakha khualipi pawng i a ummi asi caah amin a thang taktak. Hakha khua cu Siangbawi Rev. Carson te nupa nih mitthli, thlanti le nunnak pek tiang in rian an rak tuannak khua asi caah, Lai tuanbia chimrel le ca in tial asi fate Rungtlang le Hakha hi chim chih lengmang an si.

"Japan Ram le Fuji Tlang then khawh ans i lo bantuk in, Rungtlang le Hakha cu then khawh an si lo." Cucaah Hakha theih zat in Rungtlang hi theih chih asi i, cu ruang ahcun Rungtlang hi a min a thannak asi. Rungtlang a minh tik zongah, tlang dang minh he aa lo lo. Khonutung te hna, Caneddy Tlang te hna min sehlaw, Rungtlang minh tluk in a thang lai lo. Rungtlang minh cu Hakha minh asi i, Hakha minh cu kan Lairam minh asi.

August 2015 i, Cyclone Komen ruang ah Rungtlangpi cu a cim ruangmang. Innlo le lamsul zong tam ngaite a hrawh. Nihin ni zong ah Rungtlang cu cim ding in a um peng rih. Hmeilei zongah kum tampi chung a cim dingmi dirhmun ah a um cang. Tlang tang i a ummi kan khualipi dawh zong cu, tiotak a hau cang i, chuahtakmi khua pakhat ah a um ding asi. Lairam tuanbia ah khuapi chuahtak hmasat bik dingmi khua cu, Hahkha asi cang.

Hi tluk aa dawhmi, duh a nungmi, rumra a ngeimi, uar le zohthla awk a tlakmi kan Rungtlang pi cu a cim ruangmang. Hihi Laimi tuanbia ah kan tonmi a fak bikmi kokek rawhralnak asi.

American minung hna nih 9/11 lio i World Trade Center a cimhmi cu an tuanbia ah philh awk a that ti lo bang in, Hakha a dawhter biktu Rungtlang a cimh mi cu, Lai miphun tuanbia ah philh awk a tha ti lai lo.

Laimi pipu chan in thlang thiang a rak simi Rungtlang a cimhni le Hakha sining a har lio ah Laimi nih zeidah kan ruah awk asi? Zeidah kan i timhlamh awk asi? Zeidah kan lungput asi awk asi? Cucu Rungtlang Theology pakhat biahalnak ruah than ka duh.

Cu biahalnak kan leh hlan ah Rungtlang tuanbia zoh ta a hau.

1. Rungtlang cu Pipu chan in, rai an rak thawinak, an rak tihzahmi le upatmi Laimi kan tlang thiang (sacred mountain) a rak si. An nunphung, ni fatin an chimrelmi bia, an tuannbia, an biaknak, an zumhnak le ni fatin an nunnak ah Rungtlang le Hakha Laimi an i then kho lo. Cucaah Rungtlang a cimh tikah Hakha minung lungthin rawh, lungthin zawt le lungthin kuai a fawi ngaingai.

2. Pipu chan in kan thlang thiang (sacred mountain) asi caah, Krihfa kan si hnu zongah Rungtlang le Laimi Krihfa kan i then kho hlei lo. Cucaah Krihfa kan si tikah ka dang tlang i Vailamtahtung bunhnak cun Rungtlang cung Vailamtahtung bunh cu kan sunhsak deuh ngaingai. Cucaah Rungtlang ah Vailamtahtung dawh taktak an rak phunnak zong asi. Cu Vailamtahtung cu Kawl ralkap cozah nih an kan hau piak tikah, Laimi Krihfa pawl kan lungthin a zor ngaingai than.

3. Cu Rungtlang par ah ralkap an um tik, pura hna a um ti le cozah nih zeitipoah in an kan tuahpiak tikah, Laimi kan caah cun a fak khun tuk. Tlang dang duhpaoh an tuah bantuk asi ti lo. Rungtlang duhpaoh an tuahmi cu Hakha duhpaoh an tuah he aa lo i, Hakha duhpaoh an tuahmi cu Laimi duhpaoh a kan tuah asi ve.

Cucaah tu chun ni ah, cu kan tlang thiang (sacred mountain) asimi Rungtlang pi a cimh ko tik ah, Laimi lungthin kehkuai le lungthin dernak chuah a fawi te. Hi lio caan ah Laimi kan zapite, upa ngakchia thlu lo, nu pa thlulo in zeidah kan ruah awk asi? Zeitindah kan um awk asi? Zei lungput dah kan ngeih awk asi?" timi ruah a herh.

Jerusalem cu voi (2) fak taktak in hrawh a tong; Siangpahrang David Bawi-inn le Solomon Bawi-inn hna zong hrawh dih le chimh dih an rak si. Zion Tlang cung ummi Jerusalem temple le innlo thatha zong an hrawh dih hna. A khuakulhnak vampang vialte ral nih voi tam tuk an hrawh i, an rak khangh dih tawn. Jerusalem cu rawk nelnul in voi tam tuk a rak um. Ral nih voi tam tuk an kulh i, an doh i, an rak lak. Jerusalem tluk in raltuknak aa huahmi khua an um lai lo.

Cu tluk in rawhralnak tong ko hmanh seh, Israel mipi hna nih an lung a dong lo; Jerusalem cu an sak than lengmang; aa rawk zat in an sak than lengmang. Cu bantuk in an khualipi sernak ah, an mah le chan hawih tein an rak tang i an tha zaang an chuah i, an kut an rak thawnter lengmang. Ral an doh pah, khua an ser pah. Cu tluk cun Israel mi hna nih an khualipi cu an dirkamh tik le an tanpi tik ahcun, ral kut ah voi tampi i rawk hmanh seh, an ser khawh than lengmang i, an khualipi ah an ser than lengmang.

David chan in rel ahcun Jerusalem hi Judah mi hna nih an khualipi ca ah kum 3000 tluk an hman cang tinak asi. Ralkut ah saupipi kum 2000 dengmang a rak um; kum chung ah hin Jerusalem cu Judah mi nih an chuahtak ti tluk asi ko nain, 1980 in Jerusalem khualipi cu Israel Miphun dihlak caah an khualipi asi cang.

Jerusalem vampang a rak cimh bang in Runtlangpi zong a cim ve. Jerusalem vampangpi a cimh le a kuai zong ah, Judah mi hna an thinlung a kuai lo i an remh than lengmang bantuk in, Rungtlang cu kuai ko hmanh sehlaw, Laimi kan lungthin kuailo i Hakha cu kan remh than lai timi lungput ngeih a biapi tuk.

Rungtlangpi cu kak in kuai ko hmanh seh, Laimi kan lungthin a kuai lo poah ahcun, Hakha zong a thar in kan sak than lengmang ko lai. Kan ser than caan paoh ah, a hlannak in a tha deuh chin lengmang lai. Hakha a thar in kan ser khawhnak ding caah, Laimi nih zeidang nak in a thawngmi lungput ngeih hi atu lio ah kan herh cemmi asi.

Rungtlang a minh lio le Laimi harnak kan ton lio caan ah, kan ngeih dingmi kan lungput cu hihi asi awk asi:

"Rungtlang kuai ko hmanh seh, Laimi thinlung a kuai lo" 

ti asi. Cu a kak kholomi le a kuai kho lo mi Laimi thinlung nih, Greater Hakha hi a ser khawh lai i, a chuahter khawh lai!!!

Rungtlang cu kuai ko hmanh seh Laimi thinlung a kuai lo!

Harnak Tongmi Hakha Mipi Caah Mizoram Bawmhnak

Salai Joseph Sui Uk Lian nih Lawngtlai ummi kan unau hna nih Kawlram lei ummi an unau pawl bawmh a kan timh dingmi kong a van tial tikah, lung aa lawm tuk. A kan bawmh dingmi a dihlak RS in hitin ka van langhter:

1. LADC Cozah--------------------------------300,000.00

2. LADC Cozah Staff Association---------   30,000.00

3. LADC Cozah Officer Association------    20,000.00

4. Lairam Isua Krista Baptist Kohhran----451,100.00

Azapite--------------------------------------RS 801,100.00

Hi bawmhnak hi a tlawmmi asi lo. YLA nih Fund an kawl cuahmah rih. Zeimawzat cu a chuak rih kho men. An hmuhmi vialte YLA nih Hakha tiang an phurh lai ti asi rih. Lawngtlai kan unau le tlawm an ngai taktak ko. Zeitluk dawtnak, zawnruahnak le bawmhnak dah asi? Biatak tein kan tuak a herh.

Mizo le Lai cu miphun chuak khat bak kan si. Kan umnak hmunhma, fingtlang le cozah aa dan caah le kan holh tlawmte aa dan caah miphun dang khan kan lo le asi. A ngaingai tiahcun DNA kan test hna sehlaw, Mizo le Lai cu 99.99 kan i khat lai ka zumh. Kan i dannak ding cu 0.01 bel cu a um kho ve. Cu tluk cun aa naihmi miphun kan si.

Cu tluk aa naihmi miphun hi kan i dawt deuh le pehtlaihnak a that deuh chin lengmang a herh. CYO nih Mami Varte hna an sawmmi kha a rak tha tuk. Kha bantuk in hlasakthiam pakhat nih Mizo le Lai dawtnak hri a fehter khawh bak. Lawngtlai nih hlasak thiam Moe Moe (Van Dawt Cin) hna an sawm ve hawi le a tha tuk hawi. Kha ti te khan Mizo le Laimi unau chuakkhat kan sinak a fehter deuh ngaingai. Hakha ah Mizoram hlaremh bu hna an sawm hna i, an tlunmi cu aa dawh tuk. Uar a um tuk hawi. Hi bantuk in kan i pehtlaihnak thatter chin lengmang ding hi hruaitu caah a biapi tuk.

Cun nai 2015 CBCUSA Civuipi ah Lawngtlai lei kan unau pawl an ra i, khawmpi nuam taktak in a kan hmanpi, Kan khawmpi an sunlawiter tuk. Kan nih Columbus le bang cu, DC an kalpah ah a kan pal pah i, Krihfabu nih chuncaw kan dangh hna. Kan i lawm i kan i lunghmuih tuk. Kan biakinn hmun ah thla a kan campiak i  sunglawi tuk. Bia kan i ruah hna. Kawlram buai lio le kan har lio i, Mizoram abik in Lawngtlai kan unau nhi a kan zohkhenhnak cungah lawmhnak tampi kan chim. 

Chuncaw ei dih in, then siang lo bak in kan i then hna. An i lawm tuk ve i, kan i lawm tuk ve. An kal hnu ah, "ECBC kan i miak tuk" tiah kan ti. Tangka in kan cawk khawh ti lomi hawikawmhnak asi. ECBC tuanbia ah, kan philh kho ti lai lo.  Dawtnak kan timi cu cute cu a rak si ko. Tangka tampi dih lo in minung hi i dawt khawh asi ko timi kan philh lo a hau. 

Lawngtlai kan unau le he ECBC Biakinn hmun ah

Nuam tein bia kan i ruah lio hna

Rev. Dr. Lakpekhlua biachim lio

Lawngtlai kan unau le pawl he

Hi bantuk tete in kan dawtmi le kan i pehtlaihmi nih dah kaw, atu bantuk in siaherhnak le dawtnak le bawmhnak te hna a chuahpi cu! Tangka nak hmanh in harnak ton lio ah, "thlacam piak le bawmh duhnak thinlung ngeih cu a sunglawi tuk hringhran. Cu dawtnak le siaherhnak cu tangka nih a cawk khawhmi asi lo. Kan nunnak le dawtnak lawng nih a cawk khawhmi asi." .

Mizoram zong harnak tong kho an si. Lairam zong harnak tong kho kan si. Mizo le Lai huat kan ngah lo. Kan i dawt chin lengmang tu a herh. CACC in siseh, CBCUSA in siseh, CNF le CYO lei in siseh, kan i pehtlaih that chin lengmang tu hi a biapi. Vision nganpi ngeih le cu vision a hrawm khomi kan si a biapi tuk hringhran.

Lawngtlai kan unau LIKBK an tlunnak hmanh a rau rih lo. Hakha khualipi hna ruah lo pi in harnak le rawhraknak nih a kan phak tikah, unau kan sinak an philh lo. Atu zong an rak chuak cawlh ko cang. Zeitluk lunglawmh awk dah asi?

Mizo le Lai cu kan hme tuk. Kan tlawm tuk i, kan i rem le atu bantuk in kan i bawmh lawng ah, Kawl le Kala sin ah kan hmai a hngal lai. Cucu Laimi dihlak upa ngakchia in kan theih a herh. Laimi hna cu kan hme tuk rih i, Kawlram cozah nih duhpaoh in harnak pek khawhmi kan si rih. Harnak pakhatkhat tong u sih law, Mizoram hi a kan dirkamhtu cem ding cu asi ko timi hi, Laimi nih kan theih a herh.

Mizo le Lai, unau khat kan sinak cu atu bantuk kan harnak caan ah a langhmi hi asi. Laldeng ral a thawh lio ah, MNF hi Lairam ah voi tampi an ra i an rak i dor ve. 1988 hnu in Kawlram a buai tikah CNF zong voi tampi an i dornak cu Mizoram asi ko. Laimi tambik kan i dornak zong Mizoram asi. 

Abik in Mizoram khua dangdang hna an buai tik le Burma mi an tlaih tik hna ah kan rak zam tawnnak cu Lawngtlai asi. Lawngtlai hi Laimi a kan huppheng cemtu le rungveng cemtu an rak si zungzal. Thilri tambik kan zurnak, zalawng tein kan i chawhvahnak, hnangam tein kan ih khawhnak le eidin khawhnak cu Lai District hi a rak si zungzal. Cucaah Lawngtlai hi kei nih cun ka philh kho bak lo. An nun zong a tha. Laifa an i theihnak ah, an kan huhphenh tuk. Tutan zong ah Lairam harsatnak kan ton tikah, biatak tein a cawlcang hmasatmi ramdangmi cu Mizoram an si ko. Cucaah hmailei zongah Mizoram he rem tein le daw tein kan um ding cu aa dawh tuk dingmi thil an si. 

Psalm catialtu pa nih Unau rual rem le dawt a thatnak kong kha hitin hla a phuah:

 "Unau rual rem tein khuasak ti hi, zeitluk in dah a that i a nuamh! Aaron luthlung in a khabe ah, a khabe in a angihngawng ah a vung luangmi oliv chiti bantuk asi! Hermon tlang dap Zion tlang cung i a tla mi bantuk asi" (Psalm 133:1,2) 

Uknak le ram aa dan caah dawtnak langhternak caan kan rak ngei kho lo. Ram aa thleng cang i dawtnak langhternak caan a phan cang. Atu Mizo le Lai kan i dawtnak zong hi, "Aaron lucung in a luang thliahmahmi Olive chiti bantuk le Hermon tlang dap Zion tlang cung i a tla mi bantuk asi ve ko." 

Kan har lio caan ah, Mizoram kan unau hna nih a kan chuahhnawhmi cu lung aa lawm tuk. Abik in Lawngtlai kan unau hna nih atu bantuk in a kan tanpimi cu a ropui tuk. Pathian nih thluachuah pe ko hna seh. An dawtnak kan philh kho lai lo. 

---------------------------------------------------------------------------------------------------------------

Atanglei cakuat le hmanthlak hna hi, Salai Joseph Suiuk Lian tialmi le kuatmi chung in langhter chinmi an si. 

Dear Nu le pa U le nau.

Lai Autonomous District Council nih an kan bomh lai.

August 13^th 2015 ah Lai Autonomous District Council cu, Lawngtlai ah Meeting toin, LADC cozahmin in Hakha le ka dang dang bomhnak dingah hnatlak nak an ngei.

Mah Meeting hi, Lawngtlai, CEM , PU V Zirsanga hruainak in bomhherhmi Myanmar ram kan unau hrangah LADC cozah nih India Rs 300,000.00 bomhnak pe u si law ticu lungtlingte in an pass.

Mah phaisa cu, CYLA, Central Young Lai Association, Lawngtlai, kutah upin, CYLA nih mahbomhnak cu a kalpi laitiin hnatlak nak an ngei.

CYLA, nih hin LADC chung, YLA umnak khuapoh ah bomhnak pe dingin Fund Raising an kalpi cuamah lio asi.

LADC cozah, Staff Association nih India Rs 30,000.00 le  Officer Association nih India Rs 20,000.00 cu CHIN ram chiatnak tongmihrang ah an hlut mah zonghi CYLA kutah an up lai ti asi.

Lawngtlai, Lairam an colh caangnak dang.

LIKBK Assembly nih India Rs 451,100 in bomhnak zong a tuah ve in department dang dang zong an cawlve rih tithawng kan theih.

Mahpinah, hin fund zeimaw zaah CYLA hruaimi, YLA sinin hmuh ruahchanh asirih.

Tutan Lawngtlai, (LADC) kan unau rianttuannak kan theih mi cungah lunglomhnak tampi kan chim.

Ramkip CHIN. Laimi zong kan ii lawm cio lai ti zumhnak ka ngei.

A hleiin  LADC , cozah, CYLA, LIKBK, Lairam Isua Khrista Baptist Kohhran, le a dang dang a cawlmi sinah lunglomh kan chim.

Salai Joseph Suiuk Lian.

Executive Director

GCRO.

Mizoram  I dirhmi, ZGN le GMN nih ankuat caang.

Zofa Global Network (ZGN) le Green Mizoram Network (GMN) I bomin, kan ram harsatnak bomdingin “, Mobile Charity Concert”, cu  an tuah, mah hi Aizawl khualipi ah an tuahi nikhat chungah, India Rs 3,90,865 a hmunh mi cun a tangleiban tuk hin bomhnak cu pek asi.

An hruaitu, Pu Sangzela Tlau nih Vanapa Hawl in hmaiin, mah bomhnak phurmi 407 truck Trip hnihcu August 12^th 2015 khan thlahnak a tuah.

Mah Truck pakhat nih hin Aizawl in Farkawn, Tio, in Thantlang, to Hakha a luhpi lai.

Truck pakhat nihhin, Aizawl in Tio, Rihkhawdar in, Tahan lei a luhpi lai.

Atangleibantuk hin anthill bomhnak cu asi.

1.    Nutrela, Bags 122 le packet 80

2.     Dal, Kalape, Bags 60

3.    Alu Bag 25 le cite, Bag 5

Mah tihin Mizoram lei kan unau cu an cawlcuamah hna in bomhnak phunkip an kan pek cuamah lio asi.

Ramdang Relief sinah nawlkan duhmihna cu, Mizoram kan unau hnanih bomhnak tampi an kan pek lioah, lampi a rak bawmchantu hi CNF/A, kan ralkap le ansi, Tio tiang lawng an chiahtik ah, TIO tiva pi cu liantuk kaw, kan ralkap le thilthiar in an tha a ba ngai ngai tawn.

Mah thiarnak ah hin, Tinbaw hmete, sehmonghmi a um, mah cun a chun a zan dong lo caat lo in Mizoram in bomhnak a lutmi cu kan ralkap le nih an thiar .

Mahtikah, mah tinbaw hi a rawk sualah cun Ti a lian fawn ii, bomhnak zonghi Tio lanhpi khawh lo a fawite. Mah Lawng hrangii she hmete a rawk le, Lawng mongh khawh lo ding asi fawn. Ram leng leiin Kan ralkap le herhmi lawngsi lo, kan CHIN mipi nih kan herh caang mi cu Tio ah tilawng tha deuh, she ttha deuh te kan herh.

Kumpi zeimaw zaah cu India, Mizoram leihin pawcawmnak, ei le din thiar kan haute lai.

Lawngtha deuh te cawknak dingah le bomhnak punghman in an thiar khawhnak dingah, Petrol man, Ramleng lei Relief phaisa a ngeideuh nih cun mah hrangah hin van hlu kho u law kan ii lawmtuk ko hnga.

Mah lawngsi lo, kan Ralkap le zong an tha a ba ngai ngai ve, ei din le tha thiin kan pek khawhfawn hna lo caah an hrangah, kut van samh khawh a zuam kho um hran law, bomhnak, Mizoram in a lut mi te te punghman in an thiar khawh hnga.

Mah lo zonghi Mizoram in a lut ding a umpah len caah, facaang thiar in  kan ralkap le cu an buai in an tha a ba ngai ngai ko.

Salai Joseph Suiuk Lian

CNA ralkap nih chunzan in bawmhnak an thiar lio asi.

A Tha Deuh Dingmi Greater Hakha

Hakha a minh hlan le aa rawh hlannak in, hmailei ah a ra te dingmi Greater Hakha cu a let tampi a tha lai. Cu Greater Hakha kong cu ka tial cang caah ka nolh ti lai lo. A tawinak in Greater Hakha ahcun, Hniarlawn, Nabual, Chuncung, Timit le Lawklung tiang aa tel chih lai. Hi hna hi meng 15 tang lawngte an si dih. Cu area viale cu "Hakha Metro" (Maha Hakha) area ah kan chiah khawh dih.

Minung kan karh chin lengmang lai. A tlawmbik ah Greater Hakha cu 3,000,000 tlum ding in kan ser a hau. Cucaah a tlawmbik ah atu Hakha nakin Greater Hakha cu a let 20 lian in ser ahau. Atu lio Hakha hi, 12.5 killi meng lawng asi i, Greater Hakha cu a tlawmbik ah killi meng 250 asi lai. Cucu vision ah chiah chung a hau.


                Greater Hakha cu atu Hakha nakin a let 15 in akau lai (Ref. www.google.com)

Khuaveltu Lampi (Beltway) kan ser lai i, cu Beltway nih cun Chin-Oo-Sii in Hniarlawn in Chuncung in Ritkuangtlang in Taungzalat Golf Course in Chin-Oo-Sii ah a chuak than lai. Chin-Oo-Sii in Matupi Lampi le Gangaw Lampi zong an i tong ve lai. Cuticun hmun tampi ah "lamton" (lansung) dawhdawh kan ser khawh hna lai. Khi tik ahcun Hakha cu vawleicung khua dawh bik pakhat ah aa chuah kho lai. Greater Hakha area cu a kau ngaingai lai i, Beltway zong a ngei kho lai i, khua ropui taktak ah aa chuah kho lai.

USA hi vawleicung ramdang nih an tluklonak pakhat cu, an khuapi tampi cu beltway an ngei. Beltway ngeimi khua cu an i dawh khun; umkal le luhchuah a fawi tuk. Cun a puak khomi motor le truck paoh cu khualai lam zulhter lo in, khuahriang Beltway an zulhter hna i, minung caah himbawmnak an si fawn. Tahchunhnak ah, vawleicung khuaropui bik pakhat Washington DC beltway bantuk in Hakha zong Beltway ngei in ser ve a herh. Washington DC Beltway bantuk hi Hakha ah tuah khawh a si ve lai.


                Washington D.C Beltway (Ref. www.wikemedia.org)

Thanchonak caah a biapi  bikmi cu "infrastructure" timi lamsul hi asi. Cucaah USA cu vawleicung zei ram hmanh nih lamsul ser ah an tluk lo. Lam a tam tuk pin ah an fek tuk. Beltway tuah hi khua thanchonak ah a biapi taktak i, khua tampi cu beltway tling an ngeih lo zong ah tlawmpal tal cu an tuah piak hna. A man a fah tuk caah le a cheu cu tuahnak a rem lo caah asi. Beltway nih khua a hlumter pin ah, sipuazi a thatter deuh ti asi. Cucaah a cheu khua cu an belhway hi rili le fingtlang cung ah hlei an dongh i, cuka cun an kal. A cheu cu beltway thap-2 hna an ngei kho. Acheu cu thap hnih pin ah beltway bantuk aa chapmi an um rih.

 
                                   Houston Khua Beltway thapthap

Khua an lianh deuh paoh ah beltway tam deuh deuh ngeih a herh. Tahchunhnak ah, USA ah Dallas hi a than a rang bikmi khua pakhat asi. Khua a kauh tuk pin le minung an tam tuk pin ah, Airport le warehouse tam tuk an um caah, beltway an herh chin lengmang. Cucah beltway hi tam taktak an tuah i, USA ah beltway le lam thatbiknak khuapi pakhat asi. Dallas-Forthworth area cu lamsul hi sur tah in aa tak. Khuaruahhar asi.


                        Dallas-Forthword Beltway Pawl

Acunglei thil sining zoh in, Greater Hakha zong hi Beltway a ngeimi chanthar khua bantuk in ser ding asi.

Greater Hakha khua caah zohchunh awk a tha ngaimi cu Aizawl sining asi. Tlangcung khua ahcun Aizawl hi khualian ngaingai asi cang. 1966 tiang khuate pakhat bantuk asi rih. A than a rang ngaingai i, nihin ni ahcun a kauh hi killi meng 176 asi. Minung 293,416 (2011) an um. Aizawl hi minung an karh ning a rang ngaingai i, hi tining tein an than ahcun 2050 ahcun 1,000,000 an um te kho men. Hakha cu killi meng 12.5 fai lawng asi rih. Nihin ah, 30,000 kuakapa lawng minung kan um rih ti a si i, kan tlawm taktak rih. Hi lio caan ah vision nganpi ngei in Greater Hakha ser a herh.

Aizawl hi, vision um setsai lo in tlakmi khua asi caah, nihin ni ahcun tii zong an i za lo; lamsul zong ah minung le motor aa tet tuk cang. Innkang meitet um sual ahcun meihmihnak motor luh zong a har tuk ding asi cang. Cucaah a lang zohnak lawng in aa dawh i a chung ah um a  nuam lo ngaimi khua cu Aizawl khua asi.


                                Aizawl khualipi

Vawleicung khua nuam le khua tha bik tiah timi hna hi, za a lawngmi le a chung um a nuammi khua an si. Aizawl te hna cu khua nuam ah a i tel kho bal lai lo. Cucaah Hakha zong hi Aizawl bantuk in a lian ve te lai i, cucaah Greater Hakha Town Plan hi atu tein kan cozah nih ser a herh. Aizawl nak tha le dawh in kan ser lai timi i timh i, khua tha tatkak ser ding hi a biapi ngaingai. Hi lio caan ah Chin State Government an fim, khua an ruah le vision chiah thiam a biapi taktak.


                       Aizawl lampi i motor aa tet ning cu hitin asi

Cucaah nihin ni thawk in, cu Greater Hakha simanking cu cozah nih ngeih i, lam an dot tik ah siseh, innlo an sakter tik hna le inn hmun an samh tik ah siseh, cu vision in riantuan a biapi taktak. Cu thil cu atu Chin State government nih tlolh lo tein an tuah chung a herh.

Kawlram dirhmun zoh tik ah, khua tawng tampi a um nain Beltway a ngeimi khua an um rih lo. Yangon, Mandalay, Nay Pyi Daw, Taungyi, Kalaymyo, Monywa, Malamein, Sittwe le Myitgyina zong ah Beltway tling an ngei rih hna lo. Cucaah "Hakha hi Kawlram khua vialte lakah, a pakhatnak bik belway ngeimi khua ah ser ding" hi Chin State cozah zong nih vision ngei in, khua timlamhnak (town plan) ngei kho sehlaw atha bik ding asi. Cozah uktu nih vision le plan an ngeih lo ahcun hmai ah kal kho ding asi lo caah, an biapi tuk.

Greater Hakha cu atu lio Hakha nak in a let tampi a tha lai tiah ruahchannak ka ngei. Hi atanglei bantuk in Chin State Government nih an ruah le an tuah ahcun, Greater Hakha cu a lian lawng silo in khua tha taktak asi lai timi a fiang. Greater Hakha Town Plan ah ruah chung le tuah ding hrimhrim a herhmi hna cu:

1. Khuachung lam an kau deuh lai.
2. Khuachung lam an phei deuh lai.
3. Khuachung lam ningcang tein an kal deuh lai
4. Khua ningcang (system) ngei tein an kal deuh lai.
5. Sizung, University, collge le High School hna umnak hmun thatha ah an um te lai
6. Khua a let in a kau lai i, hlan nakin hmunhma a rem deuh pinah aa dawh deuh lai
7. Hmunkip ah meihmittu motor a lut kho lai
8. Lamtonnak (lansung) a tha deuh lai
9. Khua a kauh lai caah, minung umnak zaa a lawng deuh lai.
10. Hmunhma a feh deuh lai caah inn lian le sangmi sak zong ah phan ding aum ti lai lo

Tutan Hakha aa rawk tik ah lungrawk le mitthli tla in thut ding asi lo. Zeicatiah Hakha nih hi voi khat te lawng hi rawhnak a ton a si. Jerusalem te hna hmanh voi tampi hrawh an tong i, vawleicung khua lianlian asimi Los Angeles, Tokyo, Kobe le Mexico City te hna hi lihnin le meikang ruangah an rak i rawk tawn ko. Mipi an lung a thawng, cozah an i zuam i a thar in a tha deuh in an ser lengmang hna.

Rome khua tuanbia kan zoh tik ah, Rome khua hi vawleicung ah million a phan hmasatmi khua asi ti asi. Cu khua cu inn an rak i tet i, khua hi a rak nuam lo tuk. AD 64 ah Rome Khualipi cu a kang. Cu a kangh lio ah Emperor Nero cu a innsang in meikang cu a cuan i nuam taktak in hla a sa. Music aa tum i a au i, hla asa. Cucaah Nero nih Rome khua hi a duahter hramhram mi hna asi ko lai tiah an puh phah. Harnak a ton ve tikah, amah nih Krihfa a puh hna le Krihfa hremnak tiang a chuak. Zeihmanh va si sehlaw, Rome a kangh hnu ah Nero nih amah tangka bak in Rome khua cu dawh taktak in a rak sak than ti a si. Tuanbia tialtu hna nih Nero hi cuka zawn ah minthatnak an pek ve.

Rome kanghnak nih Rome khua cu vawleicung khua lianngan bik le khua tha bik pakhat ah a rak chuahter i, vawleicung pumpi nih upatmi le theihmi khua mintang bik a rak si ter. Vawleicung khua lianngan bik sinak ding caah kum tam tuk an ser. Cucaah Mirang phungthluk ah, "Rome khua cu ni nikhat ah an ser lo hme cu" ti asi. Greater Hakha zong ni nikhat, kum kum khat ah kan ser kho lai lo. Vision tu chiah phawt i, kum tampi hnu ah Beltway a ngei khomi tlangcung khua ah aa chuah kho lai.

Thil hi a tha deuhmi umnak ding caah rawhta hna a hau tawn. Thlarau pum i kan cannak ding caah titsa pum theh a  hauh bantuk asi. "Pale dawhdawh a chuahnak ding caah, Kamakaung cu an thih a hau."  Cu ve bantuk in, Greater Hakha chuahnak ding caah Hakha khua a chiatnak cu aa rawhta zong a herh ve. Hakha aa rawhmi kong ah kan i lawm lo. Kan ngaih a chia. Harnak cu chim cawk lo a chuak taktak. Asinain cu harnak le ngaihchiatnak nih kan thinlung a kan tei lo le hrawh lo a biapi.

Cucah Rome kanghnak cu Rome thatnak ah an hman bantuk in Hakha rawhnak cu Greater Hakha sernak tu ah hman i, Hakha hi vawleicung khua dawh ah minthangmi khua ah ser ding tu hi, Laimi dihlak kan thinlung ah umter a biapi. Kan lung thawnter le kan kut thawnter a biapi.

Nehimiah nih Jerusalem khua aa rawkmi le vampang rawk nelnul an ummi a hmuh tik ah, Persian Siangpahrang Cyrus tiang a va nawl i, Jerusalem khua le a kulh vilte a rak remh. A rak remh lio ah a hmanmi biafang cu khuaruahhar in thawnnak a ngei. Cu biafang cu "Tho u sih law sa u sih" ti asi.

Kan nih Laimi zong Greater Hakha sernak ding caah, kan kut thawnter caan lungthin thawnter caan asi. Hi lio ah Laimi kan der awk asi lo. Kan thawn chinchin awk le kan lungpurup chinchin caan asi.

Chin State Cozah hruainak in Laimi dihlak nih hitin chim ve u sih: "Tho u sih law Greater Hakha cu sa u sih"ti in!!

Greater Hakha Sernak

Biahmaithi: Hakha aa rawk lio caan hi ngaihchiatnak in donghter lo in, Greater Hakha Khualipi tu hi zeitindah kan ser lai? Zeitluk than in dah kan ser lai? Zeitluk kau in dah khua kan ser lai?" timi tu hi ruah deuh ding asi. Hakha aa rawh lio caan hi, Chanthar Hakha (Modern Hakha) aa thawknak asi ti tu in ruat hna u sih law, vision nganpi he hi harnak hi tuar ti hna u sih ti ka duh.

                                               GREATER HAKHA KHUALIPI
                                                 
 Hlanlio chan ah khua an rak tlak lio ah, chan tiluan hawih in an rak tlakmi asi caah, khua tlatu hna khuaruahmi (vision) khi, tuchan mit in zoh ahcun a rak hme ngai. Hakha khua an rak tlak ning zong, tu chan mit le thil sining zoh ahcun, a rak hme tuk. Asinain an mah chan hawih ahcun an vision a hme ti awk a tha lo. Zeicatiah an mah le chan tiluan hawih in an rak hmuh khawh tawk in, a tha bik in an rak suaimi kha asi ve ko caah asi.

Khuapi tam deuhpi cu motor, tlanglawng, vanlawng, tilawng um hlan in an tlakmi hna an si. Cucaah hi thilri pawl hna rak um hlan in, tlakmi an si caah, an vision ah suai chih awk an tha lo. Cucaah "An hrut, an thei lo, an vision a bi tuk" ti awk an tha lo.

Minung kan karh i, vawleicung fimthiamnak a thangmi nih thil sining a thlen tikah thil aa thlen bantuk in a herhmi zong aa thleng ve. Hlan lio tlakmi khua hna kha, chan thar minung tam tik ahcun aa tlaklomi khua tam tuk a um cang. Cucaah hruaitu khuaruatmi hna nih cun khuathar hi an tlak lengmang tawn. Asiloah khua pakhat le khat an peh hna hi, "Metropolitan" timi Kawl nih, "Maha khua" timi khua lianlian kha an ser hna.

Tahchunhnak ah, Kawlram ahcun "Maha" timi khua cu Yangon lawng asi rih. Yangon khua cu Mirang chan 1885 in khualipi ah an rak hman. Motor a um rih lo caah an vision a rak hme taktak ve ko. U Ne Winn chan a phak tik ah, Yangon khua ah minung 3,000,000 kuakap an um tikah an i tlum ti lo. Motor nih le atam tikah asi kho ti lo.   Cucaah Myo Okkala, Taung Okkala, Thingungyun, Thaketa, Mingaladon, Hmawbi ti in khuapi thar an tlak hna i, khua an rak kauh i, Yangon cu Maha Yangon ti a rak si.

1988 Ralkap cozah akai tikah, minung 4,000,000 tluk an phan than. An i tlum ti lo. Khua, minung, innlo, motor aa tet tuk cang. Cucaah ralkap cozah nih Hlaingthaya, Shwepyitha, Dagon Myothit, ti in khuapi thar lianlian an van tlak. Dagon Myothit le bang cu, khuapi 4 an then-North Dagon, South Dagon, East Dagon le Dagon Seihkan-ti in an then hna. Khua an lian tuk.

Cucaah Yangon khua zong Maha Yangon (Greater Yangon) timi ahcun khuapi le khualeng khua tampi an i tel chih. Nihin ni ah 5,000,000 tluk minung an um cang. A cheu cu Yangon taktak in meng 30 a hlami hna an si. Atanglei map zoh ah, Greater Yangon area cu a kau ngaingai cang. Atu lio ah minung 5 million hrawng an um i, 2040 ahcun 10 million ummi "Megacity" ah aa chuah lai ti asi.

Kawlram minung an karh caah, Yangon khua lawng zong asi kho ti lo. Cucaah Ralkap cozah kai hnu ah Mandalay zong Mandalay Myothit ti in Maymyo kalnak lamkam ah khua kaupi an tlak chap. Yangon khua aa tet tuk tikah Nay Pyi Daw ti in Kawlram khualipi zong an thial ve ko. India ah Delhi te hna zong New Delhi ti in khua an tlak chap i, Pakistan ram ah Karachi cu aa tet tuk caah Islammabad khualipi thar an tlak ve. Egypt ram Cairo khualipi cu minung le motor an i tet tuk cang caah $45 billion dih in khuathar tlak ding an timh cang.



                                      Greater Yangon Area (Ref. www.google.com) 

July, 2015 ah ruahlo pi in Hakha khualipi a minh ko tik le aa rawk ko tikah zeirtiawk a tha ti lo. Cucaah hi vanchiatnak kha vanthatnak tu ah mer i, Hahka khua hi a thar in ser a herh. Hi khuathar sernak ah Laimi pumpak le chungkhar pakhat cio tuanvo kan ngei. Abik in Pu Hung Ngai cozah nih lam a kan hruai i, Lairam cozah a chuakmi paoh nih tuanvo an lak a herh.

Hakha cu Lairam hmun laili bak ah a um. Lairam Highway-4 aa tonnak khua asi caah hmunhma a rem taktakmi khua asi i, Lairam caah cun "cawkzawrhnak le tangka khualipi" (commercial le financial city) a si. Cubantuk hmun asi caah hmailei ahcun, Kawlram ah tangka tambik aa chawhnak ding khualipi pakha asi ding asi.

Atu i Hakha khualipi thar ser tik ahcun "Plan of Greater Hakha (Hakha Myo-piah Simanking) ngeih a herh. Cucu "Greater Hakha asiloah Hakha Metro" ti zong in kan auh khawh. Greater Hakha ser tikah tinhmi thil abiapimi (6) umter a herh:

1. Khua kha a fehnak hmun ah tlak ding
2. Lamsul (infrastructure) tha te te in tuah ding
3. Sining (system) ngei te le sullam ngei tein khua ser ding
4. Khua chung ummi hna kha siarem tein le lawng tein umnak ter ding
5. Hmunkip ah meihmittu motor luhchuah khawhnak in ser ding
6. Khua uktu Hakha khua cozah a dang tein ser le khua kil ding

Greater Hakha Khualipi cu system ngei tein kan ser lai ti tikah, hitin ruah a hau. Khua lai tuk ah ralkap sakhan chiah lo ding; sizung le university te hna khuahriang deuh ah chiah ding; thlanmual te hna khua he naih tuk ah chiah lo ding; innhmun ningcang lo in samh lo ding le mah duh carei in inn sak lo ding ti hi asi. Khualai ah kungtaih, town hall le park te hna chiah ding. Khua chung tilu hrawr tha tein tuah i, kokek tiva, cerh le thingkung zuah le kilven ding kha chim duhmi asi.

Cu Greater Hakha ahcun cu hitin ser ding asi:

1. Nitlaklei ah Thantlanglam lei ah Timit-Thitha tiang aa tel lai;
2. Falam lamlei ah Chuncung-Ramthlao tiang aa tel lai;
3. Matupilam lei ah Lawklung-Sakta tinag aa tel lai;
4. Chaklei kap ah Hniarlawn-Nabual tiang aa tel lai;

Cu area vialte kawmh in lamsul a phunphun ser ding asi. USA ah khua an tuah tik ah khua a dawhter bikmi cu "Beltway" timi "Khuaveltu Lampi" hi asi. Kawl nih Myo-pat-lanmah-gyi timi hi an si. Kawlram ah USA bantuk in Myo-pat-lam pakhat hmanh a um lo. Yangon, Mandalay le Nay Pyi Daw zong khi, Beltway tling a ngaingai an ngei lo. Laitlang cu a rawnh lo caah USA tluk tha cun, lam tha kan tuah kho lem lai lo nain, Lairam fingtlang sining he aa tlak ning tein tuah khawh asi ve ko lai.

Greater Hakha ahcun "Khuaveltu Lampi" (Beltway) pakhat cu hitin kan tuah khawh.

1. Chin-Oo-Sii in Hniarlawn in-Hniarlaawn ralchan tlang vel i, Chungcung khua tiang peh ding;

2. Chuncung in nitlakthlanglei ah vel i atu Vanlawngtual an zohnak Ritkuangtlang, Thantlang lamhlun le lamthar aa thennak ah chuaher ding.

3. Ritkuangtlang in duhsah tein zuanter i, Taungzalat Golf Course cung deuh vak in, Chin-Oo-Sii ah chuahter i, "Artipum pungsang" khuaveltu lampi ser khawh asi.

4. Khuaveltu lampi cu, Hakha-Falam Lampi le Hakha-Thantlang Lampi nih a laiva in a peh lai.

5. Khuaveltu lampi karlak ah lam tampi tanphei in kalter i innhmun thatha ser ding.

6. Cu khuaveltu lampi laiva ummi Chin-Oo-Sii in Falam-Thantlang lampial tiang hi khualaili (downtown) ah a tla lai. Cuka khualaili umnak lampi ahcun a kenkip in cho zaute in  khualak lam an rak lut cio lai. Acheu Hniarlawn-Nabual leiah, a cheu Nawi-Timit kuarlei ah an kal lai.

7. Thantlang-Falam karlak vialte tlangpar cungah hin, cozah zung lianlian, sizung, colleges le university lianlian sak ah a tha ding asi. Hi hmun hi hmunhma fek tuk an si pinah hmunhma dawhnak le remnak zong an si. Hi hmun laicer ah "Hlawhtling Thlacamnak Tlang" zong cu a um i, Hakha khua  laicer bak ah khua a dawhtertu taktak dingmi hmunhma ah aa chuah ding asi.

8. Chin-Oo-Sii in Hakha-Matupi-Gangaw Lampi hi pialter i, hmun a remnak in Gangaw lam a dang te in va pialter ding (Pyidawtha, Dawrthar, Khuachung, Sizung sang vialte cu kan chuahtak ding)


               Khuaveltu Lam nih cun hi tlangthluan hi a hell lai



Hi Greater Hakha ahcun lam tampi kan tuah lai i, a tlawmbik ah minung 3,000,000 kan i tlum lai. Khi tik ahcun Falam lamlei ah Chuncung-Ramthlo-Tal-Lungpi-Falam aa peh dih kho lai. Falam khi Greater Hakha i sang Myo pakhat ah a tla kho lai. Khi tik ahcun Hakha-Timit-Thita aa peh ngacha lai. Nichuahleiah Lawklung-Surkhua tiang aa peh ngacha lai. Khi tikah cun Chin-Oo-Sii in Chuncung-Ramthlo-Timit-Lawklung-Surkhua tiang town bus a um kho te lai. Cucu asi kho hnga maw? Si kho tuk.

Tahchunhnak ah, 1997 ah Dayton ka phan. Culio ah Dayton-Cincinnati cu meng 55 a hla i, inn aa peh deng rih lo. USA ka um chungah, khuakar ah innlo tharthar an van sak hna i, atu cu khua pakhat bantuk ah a tla cang. Cu lawng hmanh silo in fingtlang san deuhnak Kentucky State tiang khua a va peh dih. Nikhat khat ahcun "Greater Cincinnati-Dayton Area" tiah "Metropolitan khua pakhat ah" a tla lai ti a si ko.

A tanglei ah hmanthlak zoh ahcun Cincinnati-Dayton cu aa tlai ngacha ko cang. Nikhatkhat ah Hakha-Falam zong aa peh kho te ko lai. Zeicatiah Falam le Hakha khi a hriannak in tah ahcun meng 33 tluk lawng an i hlat. Akarlak ah Chuncung-Ramtho-Tlangzar-Tal-Lungpi an um hna. Falam khua zong khi hmunhma a rem lo caah, Lungpi lei ah an i thawn deuhdeuh cang i, Hakha he aa naih chin lengmang. Duh sah tein aa peh lai i, Falam khi Greater Hakha Khualipi i sang pakhat ah aa chuah kho te lai. Surbungtlang airport an tuah khawh le bang ahcun, town bus le taxi tampi a um lai i, nuam tein kan umkal kho lai.

Greater Hakha area ah, kum khat ah minung 10,000 in kan karh caan a phan ve te lai. Hi hnu kum 300 ahcun minung 3,000,000 million kan um te kho men. Cucaah Greater Hakha Town Plan suai tikah, hlan lio chan bantuk in vision hme tuk in suai ding asi ti lo. Hi hnu a tlawm bik kum 300 tiang ca in timhlamhnak ngeih a hau. cu million 3 ca tiang in tuak chung ding asi. Zeicatiah kan vawlei a nguhmi khua asiloah minung 3,000,000 lawng tein umnak ding khua plan ser chung a hau.  Cucu a hla tukmi alo nain a hla tuk lo.

Tahchunhnak ah, Rev. Carson te nupa rat cu nizan tihni bantuk te asi ko nain kum 100 renglo asi manh ko. Carson te chan ah minung 1000 kuakap lawng ummi asinain kum 100 chungah a let 30 tluk a karh. Hipin kan karh ning a rang deuhdeuh lai. Hi lio ah, Hakha cu minung Luklak ah kum 300 cu asi ko lai i, Hakha zong minung million 3 tiang an phan kho ko. A tlawm bik ah cu tiang ca tal cu ruat chung in Greater Hakha hi ser chung ding hi,vision ngeih a herh.

Hakha hi Laitlang ah hmunhma a rem cemmi khua asi. Cu tluk in minung hei tam te tik zong ah, innhmun kan i za rih lai. Timit kan kham lai i, Timit Tidil le Lai Tidil hna in khua chung tii a za in kan hmuh khawh rih lai. Khi tik ahcun Kalay-Hakha tlanglawng lam a um te lai. Laitlang ah minung  tam paoh ahcun tlanglawng tawimi lam a um kho tuk ding asi. Hakha hrawngah vanlawngtual hmemi zong an um te ko lai.

Hakha khualipi pawng Nawi le Timit-Thitha hrawn hna hi, California Ramkulh ummi Hollywood tluk in aa dawhmi an si i, hi hmun ah Chinram Hollywood zong aum kho ve te ko lai. Movie thatha zong Lai ngaknu tlanval nih an chuah ve te lai.

Hakha cu a khuacan le vawlei hi pangpar phunkip he aa tlak. America le Europe ram pangpar kip cin khawhnak ding hmun a si. Minung tam tik ahcun pangpar in cawmnak a tling kho te dingmi khua a si. Nawi hrawn hrawng ah, Maymyo khua Gandawgyi i Botanical Garden bantuk in, Tibual le dum dawh taktak kan ser khawh. Hi a pawngah hotel thatha kan ser khawh hna. Hakha khuachung ah Cable Car kan tuah lai i, Runtlang in Hlawhtling Thlacamnak Tlang tiang kan tuah lai. Ramchung le ramleng tourist tampi an ra lai i, Hakha ah ramdang tangka tampi tourist in a lut lai.


                                

 Nawi ah dum dawh le tidil dawh kan tuah khawh (Ref. dingtitkeng.blogspot.com)
   
Atu aa rawkmi Hakha khuahlun sang, Pyidawtha le Dawrthar le chuahtakmi hmun paoh hi, National Park ah kan chiah lai i, thingram kan hnawnter lai. Ramsa phunkip le va umnak ah kan ser lai i, eco-tourism kan thanchoter lai i, cu nih cun Hakha ah tangka tampi a luhter rih lai. Hi hmun ah Greater Hakha Zoo timi hna kan tuah khawh i, saram dum lianpi tuah khawh asi te lai.

Cun Zinghmuh Tlang le Lai Tidil hrawng hi, Hakha ca tilaknak le Hlawka Uh-zin bantuk in Saram Hual ah kan ser lai i, Saram le thinkung hlathlai duhmi lennak hmun nuam ah kan ser lai. USA le ramdang in sakhi le ngengpi aphunphun tampi kan lak lai i, kan chiah ve hna lai i, Kawlram Saramdum tha bik ah kan ser khawh lai. Cuticun nelrawn ngei hmanh hlah u sih law, kan fingtlang, tupi, thingram le hrawrkuang hna hi i, "Tourist tlawnmi minthang hmunhma" ah kan ser hna lai i, cuticun Greater Hakha cu ramkip tlawnmi tourist khualipi ah kan ser khawh lai.


 Tourist len dingmi mi tlang dawh (Ref. www.wikepedia.com)


    Hlawka Uh-zin bantuk in Lai Tidil pawng hi Ramhual ah kan ser ve lai


      Hollywood Hmanh nih a tluklomi Lairam dawhnak
                                  
Kan khualipi a rawk lio ah, ngaihchiat le lungdong lawng tein um lo ding a si. Hakha khua hi zeitluk dawh, zeitluk tha le zeitluk nuam in dah kan ser lai timi vision ngan deuh tu atu tein ngeih ding kan si. Atu kan vision ah um kho sehlaw tiah saduh ka thah bikmi cu, Greater Hakha khualipi ser hi asi.

Hi bantuk sernak ding caahcun Lairam ah hmunhma dang a um lo. Hakha lawnglawng hi a remmi hmun asi. Hakha cu Aizawl, Lunglei le Saiha nakin a let tam tuk in hmunhma a kau i a rem. Tiddim, Falam, Thantlang, Matupi tibantuk zong ah minung 100,000 cung tlumnak ding hmun an um lo. Tii zong an har tuk. Hmunhma an chiakha tuk. Hi khua pawl hna hi, minung 100,000 ca leng in tuak ahcun, Hakha nak in hmunhma an rem lo deuh ving. Atu ka chimmi Greater Hakha area ahcun a tlawmbik ah minung 3,000,000 kan i tlum lai. Innhmun le lamsul an rem tuk fawn. Fingtlang an i dawh tuk fawn i, vawleicung tlangcung khua minthang ah aa chuak kho lai.

Hmailei i Greater Hakha kan ser khawh tik ahcun, Timit tiva a hnalei kan dil lai i, dintii a za in kan ngei fawn lai. Tii ah phan ding aum lo. Kan miphun kan rum, kan thawn tik ahcun, Timit le Boinu Tivapi tibantuk hna kham lai. Tibual lian le saupi kan ser khawh lai. Cu tibual in hydro electric kan lak lai i, tu chun ni i kan uar ngaimi Maha-Dat-Aaline hi, alutaw kan mer lai. Kawlrawn in Lairam ah electric zuar ti lo in, Lairam in Sagaing le Margwe Division, Rakhine Ramkulh ah siseh, Mizoram le Manipur tiang in  electirct kan zawrh hna lai i Lairam ah tangka tampi a lut lai.


Pe 602 sangmi hibantuk Shasta Dam hi Boinu ah kan dil khawh ve (USA)

Boinu Tiva kan khammi ah tibual nganpi a um kho lai i, Hakha-Thantlang pengah boat in nuam taktak in khual kan tlawng kho lai. Mizoram i Kaladan Project ah Hakha kan peh lai i, Rakhine ram in India, Bangladesh le adang ramdang he tampi kan i caw-zawrh kho lai. Cuticun Greater Hakha ahcun International Trade Show tiang hmanh kan tuah khawh ve te lai.

Greater Hakha ser ding cu asi kho maw? Kawlram cozah Demoracy system in kan kal i, zalawng tein thanchonak le sipuazi rian kan tuan khawh ahcun asi kho tukmi asi. Kawlram cozah nih a kan senh le senh lo le a kan kham le kham lo lawng a biapi. Cozah nih a kan kham lo paoh ahcun, Vision ngeih a biapi. USA zong ah fingtlang thuk taktak an kham i, tibual lianlian dam lianlian an dil i khua tampi an peh ve ko.  Hydro eletric tam tuk an lak ve ko. Fingtlang le hawrkuang sannak zongah "Beltway" (Myopat line) lianlian an tuah ko. Kan ram zongah cozah a that paoh ahcun kan tuah khawh ve hrimhrim. Cozah nih sipuazi zalawnnak pek le private riantuannak thapek lawng aherhmi asi.


 Fintlang, horkunag, nelrawn le tupi lakah Nay Pyi Daw zong an ser ve ko

2005 ah Nay Pyi Daw zong zeihmanh a umlomi rua le thing lawng a um komi ramlak in vawleicung khua dawh pakhat ah $5 billions (5,000,000,000) dih in an rak sak ve ko. Nihin ni ahcun billion tam tuk can dih cang lai. Cozah chimnak ah minung 1,000,000 an um i, a area kili meng in 2,700 asi tiah an ti i, Singapore nakin alet 10 a ngan deuh. Kawlram cozah zong nih cu tluk a lianmi le kaumi Nay Pyi Daw an tlak khawh ve ko ahcun, Greater Hakha zong cu kan ser khawh ve awk asi ko.

Cucaah Hakha khua aa rawk tikah thinphan ding le lungrawk ding aum lo. Hi Greater Hakha vision tu hi, Pu Hung Ngai cozah thinlung zong ah chuahter ding tu a biapi. Chin State Government thilung hrimhrim ah chuahter ding asi. Chin State Government nih atu lio hrimhrim in cu vision an ngeih khawh ahcun, nihin ni Chin State Government hi Laimi kan tuanbia a dongh hlan lo le vawlei tuanbia a dongh hlan lo, kan philh ti hna lai lo.


       Golf Course lei viale khi Greater Hakha ah aa tel dih lai



            Falam lam in Hniarlawn ralchan tlang tiang aa tel dih lai


 Lamthar aa comi zawn in Hniarlawn lei tu ah Beltway cu a kal lai     
             
Kawlram mi nih kan duh zong duh lo zongah, Nay Pyi Daw a tlak ruang ah Ser. Gen. Than Shwe cu kan philh kho ti lai lo. Kawlram tuanbia an chim fate chim peng asi ve lai. Pu Hung Ngai cozah zong an tuanbia donghlo an duh ve ahcun Greater Hakha Town Plan tu hi a rannak in ser ding asi.

Acunglei ka tialmi Greater Hakha kong hi, "Asi kho bal lai lo" atimi an um men ko lai. An ti awk asi ko. Hlan lio ah Tilawng cu tii ah aa vuan kho lai ti cu ahohmanh nih an rak zumh lo bang, vanglawng zong va bang van ah a zuang lai ti cu an rak zum kho lo. Vanlawng hi raltuknak ah a tha lai timi hi US ram hruaitu hna nih kum tam nawn cu an rak pawm kho lo. Vawlei a pum i a mer ti cu naite tiang ah a zum kho lomi an tampi rih. Rocket in Thlapa cung kai ding cu asi kho ding in an rak ruat lo. Movie lawng ah a um ding in an rak ruah nain thlapa cu kai khawh asi ko cang.

2005 i Nay Pyi Daw tlak an timhka te ah, ramdang cozah nih Ralkap cozah cu an si a fak tuk, tangka an sawksam ti in heh tiah an rak sawisel hna i "Hi ramdang lakah khualipi an ser kho ngaingai te hnga maw? an timi cu, nihin ni ah vawleicung ah a than a rang bikmi khua pakhat ah aa chuah ko. Nihin ni ah Cairo cu $45 billion dih in khualipi thar kan tlak lai ti asi. Tuluk nih Thlapa kan kai ve lai ti asi. America nih MARS kainak ding lam an kawl cuahmah. Atu ahcun vawleicung lawngah tourist khualtlawng tilo in vancung ah tourist kan thlah cang lai i, MARS vawlei hi kan lamh lai an ti lio ahcun, "Greater Hakha Sernak" cu Laimi caah a si kho ve ko hnga lo maw timi ruat bu in!!

------------------------------------

Jerusalem le Hakha Khualipi

Siangpahrang David chan thawk in, Jerusalem cu Israel miphun hna an khualipi asi. BC 1000 kuakap ah, David nih Jebusites miphun hna sin in a lak i khualipi ah a sermi a si. Jehovah Jireh Pathian sin ah thla a cam i, Pathian min in khualipi si ding ah a thimmi hmunhma a si. Pathian min in a a hammi le a namhnehmi khua asi. Cucaah Jerusalem cu Judah miphun hna caah "an zeizong le an laicer (center) asi i, an miphun nunnak ah a biapi tuk. Jerusalem rawh cu an ram aa rawh a si. An miphun aa rawh a si. Zeicatiah, Jerusalem cu an politics, an ram uknak, biaknak, sithatnak (sipuazi) le fimcawnnak aa rawh asi.

Cucaah Israel ral pawl nih Judah miphun an tei tik hna le an ram an lak duh tikah, Jerusalem lak le hrawh hi an i zuam. Cucaah Jerusalem hi ral nih voi tam tuk an kulh i an hrawh. Judah tuanbia zoh tikah, Jerusalem hi BC 4,000 lio hrawng in an rak tlak i, nihin ni tiang a hmun rih.

Hi caan chungah, Jerusalem cu voi (2) an hrawh; voi (23) ral nih an kulh; voi (52) ral nih an rak tuk; voi (44) ral nih an lak i, an chuh than lengmang than hna. Nihin ni zong ah Israel a huami Arab ram hna le Muslim ram abik in Iran ram hna nih cun, an ral taktak. Palestinian miphun nih cun Nichuahlei Jerusalem cu an khualipi asi an ti peng rih. An cuh peng ko hna.

Judah miphun nih an Pathian umnak, Pathian kechiahnak le khua thianghlim ah an rak ruahmi khua hi, daite le himbawm tein a um bal rih lo. Rawhralnak le harnak tampi a tong ve ko. Vawleicung asi caah, voi tampi hrawh a tong i, a caan ahcun an innlo an hrawh lawng si lo in, an khuakulh le biakinn zong an hrawh piak dih hna. Cutiun Jerusalem cu an hrawh, an remh, an remh than lengmang.


                Chim dailo Jerusalem Khua dawh

Nihin nih ah, Jerusalem le Hakha hi an i lo. Miphun hme veve kan khualipi an si. Jerusalem zong Israel ram laili ngai ah a rak um bang, Hakha zong Lairam laili ah aum ve. Jerusalem cu Judah mi hna an biaknak hmunlaili (center) asi bantuk in Hakha zong Rev. Arthur Carson chan in Laimi kan Krihfa biaknak hmunlaili (center) ah a cang ve. Jerusalem cu Judah miphun ramkongkau (politics) hmunlaili asi bantuk in Hakha zong Laimi caah ramkongkau (politics) hmunlaili asi ve. Jerusalem cu Judah miphun hna caah uknak hmunlaili (administration center) asi bantuk in Hakha zong Lairam pumpi uknak hmunlaili asi. Jerusalem cu Judah mi hna caah an holh, ca, zatlangnun, sithatnak (sipuazi), fimcawnnak le nunphung hmunlaili asi bantuk in, Hakha zong hi ca, holh, zatlangnun, sithatnak, fimcawnnak le Lai nunphung hmunlaili asi ve.

Jerusalem rawh cu Judah mi hna caah an ram le miphun rawh bantuk asi bantuk in Hakha khualipi a rawhmi cu Laimi kan ram le miphun rawh asi. Phundang in kan chim ahcun, "Laimi kan Jerusalem a rawh asi."

Israel mi hna caah an tuanbia philh lo a biapi tuk. An tuanbia chim peng a biapi tuk. Cu an tuanbia cu an miphun fimchimtu le thanchonak hrampi a si. Kan chim cia bang Jerusalem cu voi tam tuk ral nih an tuk; voi 2 an hrawh; voi tam tuk an kulh; voi tam tuk ral nih an lak i, an chuh than tawnmi hna khua si. Daihnak khua ti asi nain  atuabia zoh ah nihin ni tiang a dai bal lo.

Cutluk in Jerusalem cu rawhnak tong in, midang hrawhnak tuar ko hmanh seh, an hrawh zat in Israel mi hna nih caan tha an ngeih caan paoh an ser than lengmang bantuk in Hakha zong voi zeizat hmanh rawhralnak tong sehlaw, Laimi nih kan ser than ve lai. A thar in kan remh than lengmang lai. Israel mi hna nih an khualipi remh duhnak thinlung an ngeih bang in Laimi zong nih kan i tinh le seh chih a herh. Jerusalem zeitluk in rawhnak a ton zong ah, remh thannak ding ah Israel tefa han an lung a dongh bal lo bantuk in, Laimi zong Hakha remh le ser thannak ah kan lung a dongh lo a herh.

Jerusalem khua cu, a chungmuru le innlo rawk dih ko hmanh seh, Israel miphun an rawk lo bantuk in kan Hakha khualipi nih voikhatnak rawhral tong hmanh seh, Laimi hna kan lungput a rawk lo a herh.

Jerusalem innsangsang hna cim in, an kulhnak khua vampang hna cu cim in pur dih ko hmanh sehlaw, Israel mipi hna le hruaitu hna an lungput a chimh lole a pur lo bantuk in, kan Hakha khualipi cu cim in Rungtlangpi cu pur ko hmanh sehlaw, Laimi mipi le hruaitu hna kan lungput a cimh lo le a pur lo a biapi tuk.

Hi bantuk in Israel miphun hna nih, an khuaram le miphun an dawt caah an khualipi Jerusalem an dawt ve bantuk in kan nih Laimi zong nih Hakha khua hi kan dawt ve a herh. Judah mi hna nih cun, Jerusalem hi an rak dawt tuk caah, Babylon saltang le bang nih cun hitin hla an rak phuah phah:

"Maw, Jerusalem, nangmah kha kan philh asi ahcun, ka cavorh lei kut hi cawlcang kho lo in um seh; Nangmah kha kan theih camcin lo i ka lawmhnak sang bik i kan chiah lo asi ahcun, ka lei hi ka dang ah i benh seh"  (Psalm 137:5,6)

Israel miphun hna nih, hi tluk chiatserh ngamh tiang in an khualipi an dawt tik le an uar mi cu, an ram le mipun an dawt tuk caah a rak si bantuk in, kan nih Lai miphun zong nih ram le miphun a dawmi paoh nih cun kan Jerusalem Hakha cu kan dawt ding asi. Israel mi hna nih chiatserh tiang in an khualipi caah thla an cam bantuk in kan nih Laimi zong nih kan khualipi caah rawlulhnak he mitthli le hnapduk he thla kan cam awk hrimhrim asi.

Jerusalem khua cu Siangpahrang David nih thlacam nenh tein a rak namhnehmi khua asi caah, Israel uktu cheukhat hna nih Pennak ram hna an van dirh i, Samaria le Siloh tibantuk hna ah Jerusalem zuamcawhtu khualipi hna an van dirh ve tawn. Asinain David nih Pathian min chalh in a namhnehmi khualipi asi caah, a donghnak ahcun an thial kho taktak bal lo. Cuve bantuk in Hakha khua zong Rev. Arthur Carson nih Pathian min in a namhnehmi khualipi asi. Dr. East nih Mission Headquarter hi Tiddim ah thial ah a tha lai a rak ti hmanh ah, Rev. Carson nih a rak duh lo. Cucaah khuadang dang nih Hakha khua hi zuamcawh ding le khualipi asinak hi thial duh in cuh hna hmanh sehlaw, an cuh kho lai lo. An thial kho lai lo. Khuaivah kat reu bantuk ceu an si lai. Zeicatiah Pathian Bia Lairam a luhka tein Rev. Carson nih Pathian min a khenhnak khua asi caah asi.

Israel mi tuanbia kan zoh tik ah, Samaria nih biainak le politics ah Jerusalem an doh peng i an zuamcawh peng caah an rawk. An khua chuahtakmi khua an i chuah. Nihin ni ah Samaria le Siloh khuate hna cu an rawk cikcek i, a lungpawm lawng an um cang. Vawlei tuanbia ah bia in chim ding lawng in an um i, a khua hmuh ding an um ti lo. An tuanbia a loh bak in an lo viar hna. Zeicatiah Pathian thimmi khua Jerusalem kha an huat le an doh peng caah asi. Cu ve bantuk in Rev. Arthur Carson hmang in, Hakha zong Pathian nih a thim cangmi khua asi. Hakha a dohmi le a zuamcawhmi Lairam khua paohpaoh Samaria le Siloh an rawh bantuk in an rawk kho ve.

Israel mi tuanbia kan zoh tikah, Pathian nih a thimmi khua cu rawhnak tong ko hmanh seh, a fek zungzal. A rawk thai kho lo. Cucaah David chan BC 1000 in kan rel ahcun Jerusalem khualipi tuanbia cu kum 3,000 renglo asi cang. Rawhralnak voi tam tuk tong ko hmanh seh, Pathian nih a kilvenmi, a humhakmi, a zohkhenhmi le a dawtmi khua asi caah, a tuanbia a dong kho lo. A hmunh lawng silo in a tha chin lengmang; a sunglawi chin lengmang; duh a nung chin lengmang i, vawleicung khualipi vialte lakah chimrel cemmi, a kong caih cemmi le chim dailo khua a si peng.

                             Jerusalem bang chim dailo ve dingmi Hakha Khua

Cuvebantuk in Hakha zong rawhnak tong ko hmanh seh, Hakha cu Carson chan in Pathian nih Lai miphun caah a thimmi khua, a kilvemi, humhakmi, zohkhenhmi le dawtmi khua asi. Cucaah atu ah rawhralnak tong ko hmanh seh, hmailei Hakha cu aa dawh chin lengmang lai; a tha chin lengmang lai; a sunglawi chin lengmang lai; a lianngan chin lengmang lai i, Kawlram khua vialte lakah chim dailomi khua asi ve than lai. Ramkip nih theihmi, caihmi le chim dailo khua asi than ve ko lai.

Jerusalem hi vawlei ramkip nih chim dailo khua asi peng khawhnak ding caah le an remh khawh peng lengmang nak hnga ding caah Israel miphun hna nih hrampi ah an chiahmi cu an Pathian asi. Laimi zong nih kan Jerusalem Hakha khualipi hi chim dailomi khua i a can peng khawhnak hnga ding caah, hrampi ah Pathian chia ve hna u sih!!!!