Russia Sipuazi Phih Cu EU Caah Vom Rem

EU Farmers pawl lam an zuh lio

Science ahcun "Action and Reaction" cu aa an umti peng ti asi. Cucu Newton nih a hmuhmi theory asi. Cucu science lawngah siloin vawleicung minung nunnnak sipuazi le politics tiang huap in aa hmang kho viar.

March 2014 ah Russia nih Ukrain ramkulh Crimea cu an ram i a chiah caah le Ukraine nichuahlei tapung thomi na bawmh hna timi ruangah, US le EU bloc ram-28 nih Russia company le corporation cheukhat cu sipuazi phih hram an thawk. Cu hnu ah Russia cozah he naihte in a ummi mirum milian pawl le ralbawi le cozah uktu hna zong sipuazi an phih hna. Canada zong nih sipuazi a phih ve i, Japan nih cun an bank i Russia tangka vialte chuah khawh lo ding in a phih.

Cuticun Russia cu sipuazi phih i tluk ding kha an policy asi. A phichuak zeidah asi te lai timi cu thuk pin an rak ruat lem lo. USA nih a ti chih tuk hna caah le Crimea ruangah an thin a hun tukmi tu kha biapi ah an rak chiah caah asi. Russia thluk ding timi policy cu an i ruahning bantuk in an tlamtling maw? A phittu teh an sung ve maw?

Russia sipuazi phih hi biatak tein an thawk i, July, 2014 ah asi. US, EU le Canada hna nih, Russia bawi upa tampi an ram luh an kham hna. Ralbawi le milian tampi visa an phih hna. Russia in company tampi an lak than hna i, company tam tuk an chuak. Russia nih tangka a cawi hna zongah EU nih tangka an cawih duh ti lo. Russia ram thilchuak zong cawk an duh ti lo. Meiti nih le a man a tla fawn. Russia tangka a man a tum i, US dollar he thlen tikah tam tuk an rak sung.

Hi sipuazi phihnak hi US nih a forhfialmi hna le hruaimi deuh an in an kal. Russia le US cu sipuazi an i pehtlaihning a tlawm ngai caah US nih sipuazi aphih ruang ah Russia zong a fak tuk lo i, US zong fahnak a um lem lo. Asinain EU le Russia cu 2012 hmanh ah Euros 270 billion thil aa cawzorhmi an si i, cucu EU caah risk tam taktak lak asi.

Sipuazi an phih ka ah, "Russia cu a tlu te ko lai" tiah mi tampi nih an rak ti. Asinain kei nih ka rak chim tawnmi cu "sipuazi phih ruangah Russia te pawl cu aa rawk kho dingmi ram an si lo" tiah ka rak ti tawn. Laimi tampi zong nih Russia sipuazi an phihmi cu an rak i lawm ngai i, Russia tluuk ding hi hmuh an rak duh ngai cio. Asinain ka rak ti tawnmi cu "Vawleicung sipuazi that ah 7 nak i a ummi ram, hi tluk ram kau le hi tluk in leicung leitang thilchuak a tammi Russia ram hi, sipuazi an phih ruangah a har cu an har deuh ngai lai nain a tlu kho lai lo" tiah ka rak ti lengmang.

Atu kum khat a van liam cang. Russia ah an tangka man a zor; eidin a har; rian zong a har deuh taktak. Minung tampi nih khim tein rawl an ei kho lo tiah an ti. An sipuazi that aa timh siling teah meiti man a tum tik le sipuazi phih aa ton tikah an har ngaingai ko. Asinain Russia nih cun cucu aa in ve ko ti lo.

Russia zong nih lehrul an cham ve hna i, "US, Canada le EU ram in eidin-cawsa, voksa, nga, thei, anhringso le zeidang eidin vialte- cawk an kham ve." Russia ah EU eidin a thli lutmi cu atanglei hmanthlak bantuk in cozah nih an hrawh dih hna. Ramdang tu ah cawknak lam a kawl pin ah, Russia ram chung i satil zuami le lo tuahmi pawl kha amiak ruah ah an tang ve ciammam i, phundang in aa mer diam.

Athli in Russia ram an luhpimi eidin cozah nih an hrawh lio

EU ram in eidin an cawk ti lo caah thil man kai i harnak zeimaw zat cu an tong nain atu ahcun Russia ram chung chuak ngasa, voksa, cawsa, anhringso, theihai le phunphun te tam tuk a chuak i, EU van an hai ti lo. EU nih sipuazi an phih nain Russia nih a van phih ve than hna tikah, EU ramchung lo tuah le zuatkhalh in aa cawmmi pawl tam tuk an sung cang ti asi

Pumpak asimi "Austrian Institute of Economic Research in Vienna (WIFO) nih an hlathlainak ah, " Russia sipuazi an phih ruangah EU hi Euros 100 billion an sung cang i, EU ram dihlak ah rian 2,000,000 sungghnak a chuahpi" tiah German daily newspaper DIE Welt timi an tial ti asi. Hihi aruang cu Russia sipuazi an phihmi ruang le Russia nih a phih ve mi hna ruangah asi tiah an ti. Cucaah EU ram chungah hin Russia sipuazi phih a duhmi le duhlomi hi an i el lengmang cang i, meeting zong an tuah lengmang. Russia nakin EU tu hi an fak deuh tiah atimi zong an um ti asi.

Russia ah market a um ti lo caah hi hnu kum tlawmpal ah, Switzerland ah mi tam ngai rianlo in an um cang lai ti asi. Switzerland nih Crimea ramkulh he sipuazi pehtlaihnak a phih i, Russia cozah bawi upa 27 le company tam nawn kha sipuazi a phih hna. Cucaah Switzerland ramchung minung 40,000 hi an rian sungh khawh an si i, tihnung ngaimi dirhmun ah an um ti asi.

Russia ah tourist an kal ti lo ruang ah le Russia ah thilzuar an khap caah EU ram chungah rianlo ummi tampi an chua ve lai ti asi. EU ram chung ah hin a tanglei ram hna hi rian sunghnak fak bik in an tuar lai ti asi: Germany ah minung 465,000; Poland ah 335,000; Italy 215,000; Spain le France hna zong hi asung dingmi tambik ram nga chung ah an i tel ve i, Spain cu 160,000 le France cu 145,000 rian an sung lai ti asi. UK zong nih 110,000 rianlo in an i chuah lai tiah WIFO nih an tuak.

Ramdang thil zuarnak in an hmuhmi ngunkhuai zong ah hin sunghnak an tong lai ti asi. Germany hi ngunkhuai ah 1.6% a zawr lai i, Italy, Spain, France le Uk hi 1% cio a zor lai tiah WIFO nih an ti. EU ram fatete nih fak khun in an tuar i, tahchunhnak ah Estonia ram fate cu 2013 i Russia sipuazi an phih hlan le 2014 i sipuazi an phih hnu ah, an ngunkhuai 16% a zawr ti asi.

EU nih hin Russia sipuazi phih ruangah an ram sipuazi a tonghtham ve timi hi zapi theih tein an chim rih lo nain, Russia President Putin le Prime Dmitry Medvedev zong nih hin, EU ram tu harnak an pek hna lai tiah an rak ti cang. Medvedev zong nih hin Russia sipuazi phih ruangah Russia harnak kan tong timi cu nikum ah a rak chim bal ve. Mah hlan ah hin, Russia nih a rak ti tawnmi cu EU nih sipuazi na kan phih ahcun Asia ram le South America he kan i pehtlai lai tiah an ti ve tawn.

Cucaah Asia ram, abik in Tuluk he, zong an i peh than i $400 billion man Russia gas kha Tuluk nih cawk ding zong 2014 ah cachoh an tuah cang. Tuluk company lianlian Russia ah an lut. Turkey ram zongah Gas zuar ding cachoh an tuah. Russia ramchung lo tuahtu nih eidin tam deuhdeuh an chuah than i an harnak kha a van zia rup. Cucaah Pre. Putin nih cun "Kum 2 chungah Russia sipuazi tlaknak hi a kai than lai" tiah a ti ve. Asinain nihin tiang Russia sipuazi cu a tla thiamthiam rih i, cho lam a panh kho ve rih lo.

Khatlei ahcun EU ram fatete zong Russia sanction ruangah tampi an tuar ve hawi. Abik in lotuahtu (farmers) pawl an temtuar khun. Zeicatiah EU ram pumpi i ramdang i an zuarmi eidin 10% cu Russia nih an cawk. Tangka in pound 11.5 billion man tluk asi. Abik in Greece hi tambik an cawknak ram asi i, Greece ram i meitei 60% le strawbeeries 90% cu Russia nih an cawkmi asi. Cucaah 2014 chung lawngah hin Greece ram i eidin hi Russia nih an cawk ti lo caah Euro 178 million an sung cang ti asi.

Atu hi Russia sipuazi an phih ruangah US cu fahnak a tuar lo nain EU ram cheukhat cu an fawi ti lo. Zeicatiah Germany hna cu an ram energy 30% hi Russia ah aa hngat. 2013 ah Germany nih Russia ah thil a zuarmi hi Euros 38 billion ($51 billion) a phan. Italy zong hi tam deuh cu Russia ah aa hngat. Hlan lio Soviet ram chung ummi ram fatete tam deuh cu Russia energy ah 100% aa hngatmi an si caah, Russia hi sipuazi an phih a sau deuhdeuh le an sunghmi a tam deuhdeuh ve tinak asi. "Action le Reation" an hrial kho ti lo. 2014 in 2015 tiangah EC le Russia sipuazi an i phih veve ruangah $100 billion an kap hnih an sung cang ti asi. Hipin ah zeizat sungh dah an huah rih te lai?

EU Headquarter hmai ah an lotuahtu pawl an buai lio                             

EU zung hmai ah EU Farmers Pawl an buai lio

 Russia nih EU ram zong lehruk a cham ve hna i, EU ram in eidin cawk a kham. Cucaah EU lo tuahtu pawl zong an tangka hmuhmi a zor ngaingai caah harnak tampi an tong. Cucaah September 7 2015 ah EU zungpi umnak Brussels khua chung lam ah, UK, France, Spain, Italy le a kenkip in lotuahtu pawl minung 7,000 tluk an au i lam an zul. An leithuannak sehpipi an i mawngh, an muko an tum, thilri an hlonh, faphal phun lam ah an thlet i mei in an duah i palik he fakpi in buainak a chuak. Cucaah European Commission nih Euros 500 million ($558 million) dih in, EU ram lotuahtu pawl bawmh ding tiah nizan ah bia an khiah.

EU lothlotu pawl cu an sungh tuk cang caah le an har ngai ve cang caah EU nih Russia sipuazi a phihmi hi an lung a tling ti lo. An thin a hung tuk cang. Cucaah European Farmers Association Copa an president, Albert Jan Matt, nih "Nihin ni ah hin EU nih fak pin in khuaruah ding in kan duh. EU lothlotu pawl nih hin international politics ruangah a man tam tuk kan cawi cang" tiah a ti.

EU nih Russia an hrem tikah Russia an hrem lawng silo in an mah EU ram lila zong an i hrem asi ve cang. Cucaah "Russia sipuazi phih cu EU caah cun, vom rem bantuk asi cang." Russia an rem ve bantuk in, an mah EU zong an i rem ve cang. Zeitik tiang dah an i rem te hna lai ti bel a ho hmanh nih chim khawh asi rih lo.

---------------------------------------

Zohchihmi ca

1. Damien Sharkov nih 6/19/2015 ah a tialmi "Russian Sanctions to cost EU 100 bilion pound" timi ca asi (http://europe.newsweek.com/russian-sanctions-could-cost-europe-100-billion-328999

Krihfa Nun Checknak

                 Changing The Face of Christianity cauk chungah “ Negative Christian Stereotypes “ timi tlangtar 

tang i cabia phun 6 an tialmi cu "zumlotu hna nih zumtu ai timi hna" nunning le tuahserning an kan hmuh ning khi 

an si i  tuahkel a tuah sawhsawh mi khrihfa ceu te in an kan hmuhnak bia hna an si. Mah cu cauk chirhchan in a 

tanglei nunning le dirhmun hna hi tuchan khrifa mi nih kan i check le kan i remh khawh cio ahcun hlawknak tampi 

kan khrifabuu cioah a chuahpi kho dingmi an si ko rua tiah ka hmuhmi an si. Number 1 – 6 tiang hi cauk chung ta, 

a dang hna hi keimah chapchin mi bia an si.

1.    ( Hypocritical ) Chungthu lengnal tinak asi. Hawinak thianghlim le dingfel in i hmuh. Chim le rel thiam ngai tung i chimning le tuahning ai khat lo tuk mi nunzia.

2.    .( Judgemental ) Biaceihtu si nak. Midang nunning, tuahsernak le biachim zoh in anih cu a piangthar loh tiah chim kan hmang. Cu hleiah hell tla ding phun khin kan hmuh colh hna i Pathian rian khi tuan kan i tim tawn.

3.   ( Too Political ) Biaknak phung bak in uk duh nak. Kanmah pomning le zumhning ai hrawm kho ve bak lomi hna, biaknak he ai pehtlai tuk lem lomi ,tbk biaknak ukning tangah umter le kalter i zuam peng.

4.    ( Intolerant ) Midang in khawhnak ngeih lo. Zumhning le pomning ai dang deuhmi kha pialsual le kalsual bak in hmuh i a hnon bak in hnon, in khawh lo, cohlan khawh bak lo kan hmang.

5.  .( Superficial ) Pathian thil ti khawhnak. Voidang tawn ning siloin thil fakpi a van can tikah Pathian tuahsermi asi ti lawng i tlaih. Ai thleng lengmangmi vulei i kan um zong ruah lo, kokek thil a cangmi le minung tuahsernak ruangah a cangmi thil zong tuaktan chih bak lo kan    hmang.

6.  .( Homosexual ) Nu le nu / pa le pa sualnak. Hibantuk sualnak kong van chim tikah chimpit sualnak bak i hmuh colh. Minung hawi hmanh i hmuh hna lo. Pathian vel le dawtnak zong a co tlak lo bantukin hmuh i mah sualnak vial i hmuh bak lo kan hmang.

7. .Tuchan i ka piangthar ai timi cheukhat cu amah bantuk in midang zong kha tah ve, lam ve le halleluijah tiin au ve hna seh ti ruahnak kan ngei tawn.

8.   Mi pakhat kha a lungput a tha loh, midang nih an pom khawh ding asi loh va ti len i keimah zong hi midang nih an ka pom kho ve loh ti ruah bak lo kan hmang.

9.  Pathian rian hi mah lungtho tein i awt le tuan cu a tha tuk ko nain fial lo in thawng thanh le zamh cu thuhnawhmi bia phuan sualnak asi.

10. .Khrifa upa lawng meeting tuahnak i a cangmi thil ( e.g; anih nih cutin ati le anih pa nih a duh lo le an i zuanhnawh dengmang kan tlangtlak hna le asi ) tbk chim hman khi mi nih fim hlei in hmuh asi theng loh.

11.  Rian tuan ti hawi a santlaih lonak mi sin va chim khi thangthat hmuhnak asi deng loh.

12.  Pathian rian thiangah siloin hmunhma le nawlngeihnak ah buai cu thancho dawntu thil pakhat asi ve.

13.  Mah nun ca siloin mi dang nun tah in thawngtha ngaih cu mi pawkhimnak ca i sa vang va hleh he ai lo ceu.

14.  Pathian thangthat duh siloin hnipuan fenhaih langsar duh i biakinn panh cu na hnipuan siloin na thinlung tu an in hmuh lai.

15.  Khrifabuu a tam tuk ruang i  lailei ah zei hruainak hmanh i ai tel bal lo le cawnnak a ngei lem lomi nih U.S ah khrifa upa rian van tuan bak in thiangthlarau mi hman si a biapi cawnnak a biapi lem loh ti cu hmuh bit tuk rumro khi asi.

16. Mah khrifabuu pastor te dirkamh lo le cawisan lo in midang pastor hngar cu nu cung nu duh he ka tahchunh.

17. Mah pastor le hruaitu soisel hman cu mah a cawm cuahmahtu theikung a hawng themh he ai dannak bak a um loh.

11.  Khrifabuu pakhat dirhmun ah, Khrih siloin mipi ( members ) thazang faktuk in i bochan cu dong zutnak asi. Hnah lawng hrinnak asi chih.

19.Mah ruahning in thil a kal lo poh i nuar hman cu khrifabuu pi khi amah innchungkhar tia lawng in a hmu khomi an si.

20.. Pathian bia le Khrih ah siloin thawngtha chim thiamnak ah ai lawmmi cu pithlung Inn thar lawm tlukceu te an si.

Biadonghnak

Uico cu a bo lengluang i an bo ning an i dang lulh cio. A cheu nih mifir, a cheu nih ramsa, a cheu nih zu rimi, a 

cheu nih thil tihnung, culakah a cheu cu hawi bo thawng in an rak bo ve. Tuchan zumtu nang le kei kan bo mi nih 

zeibantuk sullam dah a ngeih ve? A kan khamhtu Khrih Jesuh mithmai tleu mi dultertu siloin a sunparnak 

langhtertu le a pennak kauhtertu kan si khawh nak dingah a cunglei bia hna ahhin pumpak kan chambau nak a um

ahcun cu zawnte cu kan i check i kan i remh kha pumpak zumtu ka rian cio asi ko.

Catialtu: Ngun Lian

---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

Blog Ngeitu Chinchiah: Pu Ngun Lian nih hi ca ka blog ah tarnak nawl a ka pek caah catialtu cungah kai lawm. A catialmi te hi theihtlei ngai asi ka ti caah amah nawl peknak in ka tarmi asi. 

USA Ramchung Rawltam Mi Hna

"USA ah chungkhar million tampi cu tirawl khim tein an ei kho lo" timi cu zumh awk a rak har nain, cucu a taktak a rak si.

USA hi vawleicung ah a rum bik ram pakhat asi ko. Mirum an tam tuk bantuk in sifak zong an rak tam tuk ve. Ei cawk lo a ngeimi mirum an rak tam tuk nain zingzan cabuai ah tirawl khim tein a chia kho lomi an rak tam tuk ve. Riantuan felmi an tam tuk bantuk in mi vaivuan, mithathu le a fellomi an rak tam tuk ve. Thaizing ca zong ruat lo in a eidingmi minung an rak tam tuk.

Ramkulh dang cu chim lo in, Ohio hmanh ah hin dawng thawng tampi cu an cabuai ah tirawl a za in an chia kho lo tiah ca an rak tial. Cu ca ka rel tik ahcun, ka rawl eika a thaw lo. Food Stamp hna va sawk ding timi khi ka ruat kho ti lo.

March 8, 2013 ah Bureau of Labor Statistics nih ca an chuah i, USA ah kum tlingmi million 12 cu rian an ngei lo i, million 8 cu Part-Time rian lawng an tuan ti a si. Cucu kum 2012 nak in tam aa thleng lo ti asi. Minung 885,000 cu rian kawl a huam ti lo mi an si. Zeicatiah rian sawk ding hi a um ti lo tiah an ruah caah asi an ti.

2010 cazin an chuahmi ah, USA ram pumpi ah chungkhar 12.2 million cu cu eidin ah rawltam tihal ngai in an um ti asi. Cucu USA ram chungkhar dihlak i 14.5% an si. USA ram chung i ngakchia pakhaat cung a ngeimi chungkhar 3.9 million cu an innchung ah tirawl eidin a za in an ngeih lo caah, tirawl kongah hnangam tein an um lo tiah USDA nih an ti. America ah mah tluk in tirawl an tam kum hi a um rih lo ti asi.

USA ram chung i sipuazi a tlamtlin lo caah le tangka lei ah harnak a um caah, sifak zong an karh ngaingai. 2007 ah sifak timi cazin ah chiahmi hi 37.3 million an um i, 2010 ahcun 46.9 million ah an karh ti asi. Sifak cazin an tuah hnu 1952 in nihin ni tiangah hihi sifak an karh cem asi an ti.

USA ka phak ka nakin atu ni ah hin awkhlawh zong an tam deuh. Khua kip ah awkhlawh an karh. Cu thil zoh tikah lungrethei le khingrit ngaingai asi. Cu thil nih a langhtermi cu USA ah hin, minung an karh ve bantuk in rawltam tihal in a ummi minung zong, an karh chin lengmang ve tinak asi.

Cu bantuk dirhmun asimi chungah kan nih Laimi hna awkhlawh kan um rih lo mi ka ruah ah, kai lawm tuk. Pathian nih a kan dawt i nunphung dawhte a kan ser piak. U le nau i zohkhenh duhnak le tanpi duhnak kan ngei.  Kan nunphung hi a rak tha tuk. Mirang le miphun dang tampi cu chimhngaih lo le nincanlo hnu ahcun u le nau zong dawt le zohkhenh timi a um kho ti lo. Kan Lai nunphung hi cu, u le nau hna harnak caan ah i bawmh ding timi kan si tik ah, cu thil nih awkhlawh a kan umter ri lonak asi. Hi tluk nunphung tha hi, kan miphun ningpi in i cawn le nunpi kan herh.

------------------------------------------

Zohchihmi Ca

1. DeNavas-Walt 2011, p.14.

Cylone Komen Nih A Kan Cawnpiakmi

Khua le ram ah khawnden, thihloh, chiatnak le rawhralnak aphunphun in kan ton tikah, cu thil nih minung caah harsatnak le chiatnak tampi a chuahpi tawn ko nain, cu thil kan tonmi chiatnak le rawhralnak chung in "Fimnak" kan i lak than hi a biapi taktak. Cuti harnak tonmi chung in fimnak lak lo ahcun, harnak dan ton than tik ah, i runven le khamh khawh asi ti lo. Sihmanhsehlaw kan ton ciami thil chung in fimnak kan i lak ahcun kan ton than te lai dingmi thil hi tampi hrial khawh le ton tik zongah zohkhenh zia thiam le thihlohnak tam deuh hrial khawh asi tawn.

Tahchunhnakah Japan ram cu atu le tu lihninhnak ram asi caah, lihninh kong he pehtlai in mipi vialte training an kaiter dih hna. Meihmittu, sizung riantuan, ralkap, palik, Red Cross le cozah zung i lakhruak harnak ton tik ah riantuantu vialte training an kaiter dih hna. Abikin minung tamnak sianginn tibantuk ahcun ni fatin in lihninh tik i, himbawmnak kong cawnpiak peng an si.

Laimi zong cu hlan ahcun hi bantuk in rawhralnak kan tong hraw lo. Innkang meitet dah ti lo cu. Tutan i Cyclone Komen nih Lairam ah rawhralnak a chuahpimi thil hna zohchun in Laimi nih zeibantuk fimnak dah kan i lak awk asi timi kha ruah le timhlmahnak ngeih kan herh. Cozah lawng rinh lo in, pumpak cio le chungkhar kip zong tuanvo kan ngei. Nikhua umtuning zong ngiatchaih, tih awk le tihlo awk thleidan zia kan thiam ding zong a herh tuk.

Cucaah Cyclone Komen nih Lairam mipi hi zeibantuk ralrin awk thil dah a kan pek? Zeitin dah hi bantuk thil kan ton tik ah nem deuh in kan tuar khawh lai? Zeitindah kan i ven ning asi lai? Zeitindah kan i zohkhenh ning asi lai? Zeitluk in dah timhlamhcia (ready) tein kan um lai?" timi hna hi ruat i, fimnak kan i lak a herh.

1. Khua Tlak Tikah

Lairam cu tlang a sang; vawlei a cheng; lung a tlawm i vawlei an sawp. Cucaah ruahpi caan sau tuk asur i a tuh tuk ahcun vawlei chungmuru hi a nem kho taktakmi ram kan si. Cucaah khua kan tlak tik ah, vawlei fehfuannak le vawleimin in a himbawmnak ding hmun ah khua kan tlak a herh. Kan khua hmunhma lawng zoh lo in, kan khua in atanglei ah a ummi tiva, cerh le leimin zoh chih bu in khua tlak aherh.

2. Inn Sak Tikah

Inn sak tikah cozah nih tha tein zoh piak le himbawmnak hmun lawngah inn saknak nawl pek ding asi. Engineer zohter hmasat ah aherh. Cozah le engineer zoh piaktu an um lo ahcun, pumpak nih innsak tikah innhmun vawlei tha tein zoh hmasat ding asi. Hi hmun ah zeibantuk thingrua, lung, tlakrawh ka hman ah dah a that lai timi lungfim tein ruah aa tlakmi inn sak ah a tha. Vawlei a min chawm ding asi maw? A kakmi  aum maw? Ruahpi sur tikah tilu nih a hawrh sual lai maw? Lihnin chuak sehlaw ka inn a him kho lai maw?" timi kha mah tein zoh ding asi. Minung tamnak rumro cuh lo in minung himnak ah innsak zuam a herh.

3.. Lamsul Ser Tikah

Motor lamlian cawh tik ah, khawika zawn in a kal ah dah lam hi a himbawm cem lai timi zoh a herh. Kan ram asi a fah caah lam zong a tawinak rumro in zoh le dawt asi. Cucaah a chengmi, mincaham le tivahawr chia zong kan hrial tawn lo. Cucaah kan lam an fek kho tawn lo. Cun lam cawh tikah tiluhawr sial piak hrimhrim a herh. Cu tiluhawr cu hmunkip ah tlakter lo in, kokek in tiva a rak umcianak ah fonhter le luanter a herh. Culoahcun lam hi an min peng ko lai. Kan si a fah caah lamdiltlang kan cawh tik zongah ding taktak in kan cawh tawn; zau deuh in cawh le a dotdot tein cawh kha kan ti khawh lo caah, diltlang a san tik ahcun "amah vawlei rihnak, a chennank ruang le vawlei dawhnak thazaang" (gravity) ruangha Laitlang lam minh a fawinak asi.

4. Kawlrawn Bochannak Hloh Ding

Lairam cu fingtlang a sang, hmunhma a chia, cinthlaknak a rem lo caah Kawlram in eidin kip te kan i bochan. Tutan thil kan tonmi nih Kalay Myo le Gangaw lam a hrawh tikah, Hakha le Thantlang cu eidin kan har colh. Aruang cu kan ram chungah mah kutke tein mah le mah kan i todel lo caah asi. Lairam ah mah le mah i bochan le i todelh cu a herh tuk hringhran. Ni khat nihnih hmanh, Kalay Myo le Kawlram lo in kan um khawh lo tikah, midang sin i bochan hi a thatlonak kha fiang tuk in kan ram nih kan ton. Hi pin ah zeitluk in dah kan mah tein eidin ah aa todelhmi ramkulh kan si khawh ve lai timi ruahchung  kan herh.

5. Hngerhte Fimnak Cawn Ding

Hlanlio Laimi pupi hna cu an pang chung ah kum khat ca a za in rawl chiah an rak hmang. An pam kum dah ti lo cun. Kum khat ca aza in an ngeih lo ahcun an lungre a rak thei cia i, kum thar in kum dih ca an rak tuaktan colh. Atu chan ahcun rasen tun khat kan innchung a um ahcun kan hna a ngam emem. Atu bantuk in harnak nih a kan phak i, thla (1) hmanh kan tuar khawhlo mi cu kan miphun hi hmailei caah kan i ready lo taktak tinak asi. Tutan kan tonmi nih Laimi kan sifahnak le kan pannak mual a photer ngaingai. Aizawl tiang in facang van ngalh timi cu khatlei in ruah achun ningzak ngai ding kan si. Miphun thang zong a chia ngai. Hiti kan si mi hi a ruang ruah a herh. Kan si a fah tuk bia maw asi? Khua kan ruah lo bia le timhlamhnak kan ngeih lo bia dah asi? Lamsul caan tlawmpal a van pih vial i, Hakha, Thantlang rawl lo in kan um cawlhmi ruah ah, kan rak der taktak tinak asi. Kan ngeihchiah a rak pan tuk. Facang lawng silo in fangvoi, fatun, baa, kawhra le zeidang eidin awk kha kan i chiah le ngeih chung a herh. Rasen tun khat ngeih i hnangam men dingmi kan si awk asi ti lo. A tlawmbik ah tun kuahra tal cu chiah khawhnak ding hi lam kawl cio a herh. Riantuan khawh lo caan le khua caan har i ei ding caah, chiahretmi ngeih hrimhrim a herh. Cucaah Phungthlukbia nih a kan cawnpiakmi "Hngerhte fimnak" hi tam deuh kan i lak hau. Thal le tuan caan a rem lio ah, tuan khawhlo tik ca le harnak caan ca kha "eidin khawn cia le timh cia" a herh ko (Phunthluk 6:6-11).

6. Hnangam Tuk Ding Asi lo!

Cycloe Komen thli le ruah nih Kalay Myo khua le a chehvel tam tuk a khuh. Facang leikuang tam tuk a hrawh; facang buuk tam tuk a hrawh. Cucaah Laimi nih Kalay Myo kan i bochan tukmi zong hi ruah rih ahau. Kalay Myo zong rawhnak a tong kho ve ko timi theih a herh. Kalay Myo a um ruangah hnangam tuk ding asi lem lo. Vawleicung cu amah le sining hawih in aa rawk kho viar mi a si ko.

7.  Kalay Myo Rawn Caah

Kalay Myo le a chehvel Laimi hna nih ruah a herhmi cu a niamnak deuh ummi paoh nih chungkhar tlum khomi vokkuanglawng ngeih le facang a tlawm bik ah tun 3/4 cu innchung ah i chiah zungzal ding a herh. Kalay Myo Kawlrawn um zong kan pam lai lo ti khawh asi lo. Pamnak hi tii le mei le nilun khua-al lawng zong in ara lo; khaubawk le cangai hmanh nih minung pamnak a chuahpi ko caaah, Kalay Nelrawn Laimi zong hnangam tuk lehpek in um ding asi lem lo.

8. Kawl le Mizoram He Pehtlaihnak Tha Aherh

Minung hi mah lawng in innka hrenhkhumh in khuasak khawh asi lo. Lairam zong Kawlram le India ram lo in nun khawh asi hrimhrim lo. An mah huat le ral kha a ngah lo. Cyclone Komen nih Lairam ah hi tluk rawhnak a chuahpi tikah, Yangon, Aizawl le Lawngtlai tiang nih a kan bawmh. Hi bantuk in i dawtnak le pehtlaihnak tha ngeih hi a biapi taktak. Harnak an ton tikah zoh sawh lo in kan chuah ve zong a herh.

9. Bawmhchanhnak

Kan miphun khualipi aa rawh tik le Lairam khua dangdang ah harnak tampi a chuah tikah, Laimi hmunkip um nih thazaang chuah cio asi. NGO in, pumpak in, Krihfabu in, CBCUSA in, CRDP in, cozah le Kawlram in hlasak thiam le mintha/minthami tiang an rak chuak hna. Cun Thantlang in Hakha ah facang an bawmh hna ti bantuk tiang in tanpinak a rak tam ngaingai. Hmailei zongah hi bantuk harnak a chuah tikah pakhat le khat tanpinak le dirkamhnak ah thazaang tam taktak chuah a hau. Laitlang khuadangdang Paletwa le adangdang nih harnak an ton tikah zoh sawhsawh ding asi lo. I bawmhchanh le dirkamhpi hi kan herh taktak.

10. Kalay Myo Nelrawn Leikuang Cawk Tikah

Laimi tampi Kalay Valley ah leikuang an ngei cang hna. CRDP zong nih acre 20 renglo an cawk cang. Tutan Kalay Myo ti lian nih thil a kan hmuhsakmi cu, Kalay Valley leikuang cawk tikah, tii nih a khuh khawh lo deuhnak hmunhma ral ding a si timi a kan hmuhsak.

11. Khua Planning Ngeih Aherh

Kawlram cozah hi planning ngei ngai in thil a tuah balmi asi lo. Asinain tutan thil kan tonmi nih khua hi plan ngeite in ser a herhnak kong le hmailei kong tuaktan bu tein khuatlak a herhnak kong a kan hmuh sak. Kan ram cozah cu kan vawleilung kong zong an hlat bal lo. A fek maw fek lo ti zong an tuak lo. Hmunhma a rem phawt ahcun atu Hakha Civil Hospital tha taktak zong an sak ko. A min chawm ding asi timi cu a fiang tuk nain an sak thiamthiam ko. Khuaivah katrei bantuk an si. Laimi zong ka inn saknak vawlei hi a fek maw fek lo ti zong tuak lo in, inn thatha le ting thawng tam man hna sak kan hmang. Hmailei caan saupi caah thil kan ruat kho lo. Cu bantuk thil nih tutan ah sunghbaunak tam tuk Hakha ah a chuahpi.

Midland Khua "Oil Museum"

Midland ka tlawn lio ah kai lunghmuih ngaingaimi cu Oil Museum kan zohmi asi. Kawlram kan um lio ah, Yenanchawng, Choh le Yanbe Kyun tibantuk ah meiti a chuak ti hi kan rak cawn tawn. Meiti chuahnak hmuh cu ka rak duh hringhran. Phaisa ngeih lo ahcun tlawn a rak har tuk i, ka rak hmu kho bal lo. South Korea Yokong Meiti company nih Kawlram Kalewa le Monywa karlak te hna ah meiti an rak kawl lio ah, meiti an kawlnak thir theng sangpipi an donhmi ka rak hmuh i, ka rak uar tuk. Amak ka rak ti tuk hringhran.

Midland khua ka phak tikah, meiti khur a rak tam tuk. Vanlawng in zoh tikah, an de lulh ko. Ka khuaruah a har tuk. Meiti khur hmuh lai ka ngaih tuk. Zeicatiah ca lawng ah kan cawn i, a taktak ah lam naite in ka hmuh bal lo caah asi.

Midland Area meiti khur cheukhat

Midland ka phak tik ah, Oil Museum a um an ti i, kan va zoh. Ramkip vawlei tang thilchuak lung aphunphun an piahmi hna zoh tik ah khuaruahhar asi. Lunglei thiammi (Geoligist) ca le bang ahcun zeitluk in dah an va lunghmuih hnga ka ti. Pathian nih vawleitang i thil a rak cantermi kong ruah tik zongah khuaruahhar tuk asi. Cun US cu museum an uar tuk caah fim lo awk an tha lo. Thil theih ding le cawn ding tam tuk an rak ngei. Uar an um tuk.

                                                                           Permian Basin Oil Museum

Cu Oil Museum hmai ahcun "meiti an kawlnak le an cawhnak seh" pawl zohchun ding an chiahmi zong an um hna. Hi Museum hi phundang asinak cu aliamcia kum million 230 lio i thil a rak i sermi meiti kong an piahnak hmun asi. Kan kal lio ahcun an remh lio asi caah azapi tein kan zoh kho lo. Dollar million 18 dih in an remh lio asi an ti.

Oil Museum hmai i meiti dawpnak seh an piahmi

Pinlei deuh khi an cawhnak seh an piahmi asi

Meiti cawh ningcang kong ca an tialmi asi

Atanglei pawl hmanthlak hi, lung aphunphun an si. Ramkip lakmi lung an si. Acheu cu an catial a hmet tuk caah hmanthlak ah rel khawh an si lo. A cheu cu thlalang chungah an um caah an, hmanthlak a fiang kho tuk lo. Acheu lung cu Maisho Tlang lung le Mokkok Lung an lo hna. An i dawh taktak. Hi lung pawl hi an kum a cang tuk i, million tampi a rauh hnu lawng ah aa sermi lung pawl an si. 

An i dawh tuk caah i pangpar bantuk an si. 

Atanglei hmanthlak hi meiti zeitin dah an cawh i, an lak timi an piahnak hmanthlak asi. Meiti hi hman khawhmi meiti asinak ding caah dot tam tuk riantuan  ahau. A man a fah zong ah fah mawh lo asi. Kan cawk tik zong ah an ser ning ruat bu tein cawk ahcun, meiti man kong ah kan zai men hnga lo. 

Petroleum Museum chung ah Pu Bawi Hmun le Rev. Abraham Ram Lian Khar he

Atanglei lung hi Fort Stockton Nichuah-thlanglei meng 31 a hlatnak ah, Hunt Energy Corporation nih an vihmi vawleicung in an lakmi lung asi. A thuh hi meng 5.6 (pe 29,670) a thuk. Hi tluk thuk vihnak caah hin kum 3 an rau; 1982 ah an dih. Hi tluk thuk an va vihnak chung ah a linh hi, degree 419 asi. Titlok nakin a let hnih a sa deuh. 

Hi meiti museum ka hmuh tikah ka saduhthah a tling ngaingai. Midland ka kal chan thil tampi ka chap i, ka lawm taktak. 

US Nih Atei Khawh Lomi EAB Rungrul

Abur duh ngaimi Ash Tree 

Vawilei thilnung himbawm tein a umnak ding caah a biapi bikmi thil cu Oxygen thli a chuah i Carbondine Oxide thlichia a dawptu "thingkung le thingram" an si. Thingkung le thingram vialte hi thi dih hna sehlaw, vawleipi cu a um ko lai nain, a chung ummi minung le thil nung vialte kan thi dih lai. Cucaah "Thingkung cu minung le saram vialte hawi tha bik an si."

Ngaihchia ngai asimi cu, cu kan hawi tha bik cu nihin ni ah rihma ngeilo in an lo cuahmah cang. Minung nih kan hrawh lawng silo in, mei, tii, thli, nilin le rungrul zong nih an hrawh thluahmah cang hna. Kan hawitha bik an lotlau thluahmah cang. US nih Thlapa an lamh khawh ko. MARS zong kai ding in saduh an that ko nain, an ramchung i thingkung million in a thattu rungrul cu an tei kho ti lo.

Cu rungrul cu a mak taktak. A muizoh ah duh a nung tuk. Cu rungrul cu US ah aa semmi asi lo. Ramdang in a ra mi asi. Cu rungrul nih, US nih an uar ngaingaimi thinkung, "Ash Tree" hi a duh tuk i, million tampi a thah cang. North America chungah Ash Tree 8.7 billion a thah cang ti asi. 2019 ahcun cu rungrul ruangah US sipuazi ah $10 billion tiang sunghnak a chuahpi cang lai an ti. Cu rungrul cu zeidang asi lo. Tlumtle bantuk duh a nungmi "Emerald Ash Borer" (EAB) timi asi.

Thingram sceintist nih an phan bikmi cu EAB rungrul nih, "Thingkung dang a tlak sual lai?" ti hi a si. Wright State University, Dayton, Ohio i hlathlaitu (researcher) pawl nih cun, "EAB nih hin thingkung dang-white fringetree-hi doh hram a thawk" tiah Professor Don Cipollini nih a ti. "White fringetree" hi US hmun tampi ah a keumi asi i, chaklei in Florida tiang an keu. Nihin ni tiang ahcun, Ash Tree hi tambik a hrawh.

Ash Tree hi an bur ngaingai

            EAB  nih a ral thanmi White Fringe Tree 

Ash Tree hi US ah tampi a keumi kokek thinkung asi. Thingram thiammi hna nih "Flaxinus Genus" tiah Latin holh in an auh. Aphun a tam. Phun (65) a um.  An hnah hi tlawm tete an i dang nain an phun aa khat. A cheu cu an niam i, a cheu an sang ngaingai. A cheu cu an hnah a thawng deuh i, a cheu cu a nem deuh. Acheu cu an var deuh i a cheu cu an nak deuh. A cheu cu pangpar phun an ngei i, a cheu cu thei phun an tlai. Anu le pa in an um. Lairam kuhthing le fahia he an i lo pah. Hi thing hi Lairam le Kawlram ah an um rua lo.

Ash Tree cu nge a tam. Ahnah a tam tuk caah a bur ngaingai. Laitlang tuaihmawng bantuk in a bur. Atang hi ngaidem a tha. Lentecelhnak a rem. A hnah hi a hrin ning a that tuk caah le aa dawh tuk caah, sipuazi ca in an rak cin tawnmi thinkung an si. Pe 5-6 asimi cu kung khat ah $150-250 in an rak zuar tawn hna. Rumnak ah hmanmi thingkung pakhat a rak si. Nihin ni ahcun market ah an zuar ti lo.


                   
                                        Velvet Ash Tree in a khatmi tupi

Aa dawh ruang le abur ruangah lamkam ah tampi an cin. Lam a dulhtertu asi. Khuathar an tlaknak paoh ah tampi an cin tawn. An bur i an i dawh pin ah an i ruang ngaingai. Cucu duh a nunnak asi.

Ash Tree hi an mah le an phun hawih tein, an cinnak hmun aa dang. Lamkam ahcun a hnah aa dawh deuhmi te an cin tawn. A cheu cu pumpak inn, sizung, sianginn, mall, dawr le park ah tampi an cin hna. Ash Tree a keuhnak tupi cu thing a hmawng duh ngaingai i a nuam hlei tuk. Lamkam ah artlang in an cin ahcun lam a dawhter tuk.


                   Lamkam ah an cinmi Ash thingkung


     Manchurian Ash Thingkung cu a sang ngaingai

             

             Khua dawhtertu Ash Tree pawl

Acunglei i hmanthlak kan tar bangtuk in Ash tree hi lamkam ah ngaidem a thattertu le lam dawhtertu caah an cin tawn. Cu tluk a man a sungmi thingkung khamh khawh lo in, billion tam ngai an lo cang. Khuachung he ramtang he an thi ko. A cheu cu an hram tiang an thi; a cheu cu a bir than i aa ser thanmi zong an um ve. A cheu cu an temtuar taktak.

1997 ah USA ka phan. Kan sianginn pawng ah Ash Tree bur dawhdawh an rak um. Ash Tree asi ti awk ka rak thei lo. Ahram ah nawn thatha an toih nain, a par a car chin lengmang kha ka hmuh. Ange an ro thluahmah. Voikhat cu volunteer rian kan tuan i, cu thingkung cu a nge a romi vialte kan hau ahcun a dam ko lai tiah ka ti. Ka hawipa he a nge a thi mi vialte kan thlangh dih. A kum vui ahcun nge dang tampi an thi than. Ahnu kum 2 ahcun a kung ning pi in a car. Ka khuaruah a rak har tuk.

Ka chawhnak kip ah thinkung thi cu ka hmuh chin lengmang. Lamkam thingkung dawhdawh an thi; ano he a tar he an thi hna. Ka khuaruah a har tuk. Thingkung hi zei ca dah hi ti rumro in an thih hnga?  Vawleipumpi linh chin lengmang ruang ah asi hnga maw? Zeicadah thingkung no tete zong an thih hnga? ti ka ruat.

Hitin Ash Tree thingkung pawl an thih tikah, US minung tampi an khuaruah a rak har ve. Abik in thingram scientist pawl an lungre a thei khun. Ash Tree tamnak tupi ahcun, thingkung thimi a tam tuk caah, thingkung dong a carmi an rang thup ko. A carmi cu heh tiah an hau hna. Khuachung thingkung zong tam tuk an phur hna.


    Toledo, Ohio i Ash Tree thimi 

Ohio zongah thingkung thawng tam tuk a rak thi. Voikhat cu thadinca ah an tialmi cu, "Khua a linh ruang le ruah a tlawm ruangah thingkung tam tuk an thi" tiah an rak ti. Cuticun thingkung cu an thi thluahmah ko nain a ruang an rak thei kho lo. Ruah tlawm le nilin kha an rak puh cem.

Cuticun Ash Tree atamnak Michigan le Ohio ah thingkung tam tuk an thih tikah thingram scientist pawl an lau i, heh tiah an hlathlai. 2002 a phak tik ceu ah, Emerald Ash Borer (EAB) timi thingkung thihtertu thilnung pakhat kha Michigan Ramkulh athlanglei ah an rak hmuh hmasat.

Cu thilnung cu "Tlumtle" tiah Laimi nih kan timi phun khi a si. Aa dawh taktak. "Sing" timi lungvar bantuk asi caah "emerald ash borer" tiah min an saknak asi. "Emerald" ti cu "Sing" tinak asi. "Ash" cu "Ash" thingkung kha a chim duh. "Borer" timi cu "vit-tu, reitu, khuartu" tinak asi. Rungrul nih thing le lung hna kuar lak in a rei i an kalnak lam hngal lak in an tuahmi kha asi.

                                  Emerald Ash Borer 


                  EAB an phawl lio asi. Tii tam tuk an tit khawh

EAB nih hin thingkung hawng kha a rei.  Hi Tlumtle bantuk thilnung nih hi tluk hakmi Ash Tree hawng a rei khawhmi cu khuaruahhar ngai asi. A rei hnu ah, akua a tuah i, cuka kua ahcun a ti a tit (Atanglei thingkua chungah a ummi EAB pi le an ti an tit lio asi). EAB pi nih a titmi ati cu, an than tikah rungrul (lava) ah an cang. Rungrul an si lio ah thinghawng le thing asa kar ah an lut i, thingkung  sa le a hawng kar a nemnak kha an ei; a hram lei lengmang ah an tolh i, thingkung vitamin kalnak lam kha an hrawh dih.  Thingkung vitamin kha an kham le hrawh caah, thinkung kha vitamin a ngei ti lo i a thi.

Cu rungrul cu an caan a tlin tikah a kua in an chuak i, EAB puitling ah an i chuah i an zuang. Cuticun EAB nih a tlak cangmi thingkung cu zeitluk lian asi zongah kum 2-3 chungah an thi colh. Sau an nung kho hrimhrim lo.



                        EAB nih thing hawng a reimi



                 EAB kua le rungrul an kalnak lamneh  (Ref. www.google.com)


                           EAB tii an tit lio


                     EAB pi nih atit i a hrinmi fa asi

EAB an hmuh kum 2002 hnu lawng ah, Michigan Ash Tree hi million 10 leng athah cang ti asi. Ramkulh dang ah million tam tuk a thah rih. Ohio ahcun 2003 lawngah an hmuh. Asinain mah hlan ah thingkung tam tuk an rak thi cang. Ramkulh kip ah EAB thahnak le thingkung zohkhenhnak an tuah i, tangka million tampi dih in an doh cuahmah nain a karh lei peng asi rih.

Nihin ni ahcun, ramkulh (24) chungah EAB nih thingkung tampi a zawtter hna. Adang ramkulh cheukhat cu an phanhka te asi i, hi ramkulh 24 tluk in cun fahnak an tuar rih lo. US ramkulh (50) lak ah a tuar bikmi ramkulh hna cu:

Michigan, Arkansas, Colorado, Connecticut, Georgia, Illinois, Indiana, Iowa, Kansas, Kentucky, Maryland, Massachusetts, Minnesota, Missouri, New Hampshire, New Jersey, New York, North Carolina, Ohio, Pennsylvania, Tennessee, Virginia, West Virginia le Wisconsin hna an si. Canada ram Ontario le Quebec zongah an hmuh ve hna. 

EAB (Tumtle) hi-Russia nichuahlei, Tuluk ram chaklei, Japan le Korea ram-hna ah a ummi asi. Khuaruahhar ngai asimicu hi kokek a chuahnak ram ahcun thingkung ramkung a rawk hna lo ti asi. North America aphanh tik lawngah Ash Tree hi a duh i a ei i a thah hna. Pathian thil serning hi khuaruahhar asi.

USA ah EAB doh hi an i zuam peng. Thingkung zawtnak nih a van tlak cangka tein khamh an i zuam nain an khamh khawhmi nakin khamh khawhlomi an tam deuh. Zeicatiah EAB hi an karh ning a ran tuk caah le an phakmi ram a kauh tuk caah asi. Cupinah thingkung chungah an um caah thah an har tuk. EAB thahnak ca le thingkung khamhnak caah tangka billion tampi a dih ding asi i, hi ral hi tei khawh ding asi lo tiah an ti. Tangka a dih tuk ding asi caah, hi ral hi doh aphu maw? Thingkung hi khamh a phu maw tiah aruatmi tampi an um.

Hi ruangrul hi an ci a mih tung lo le an mah tein an loh lo ahcun nihin ni tiang tei khawh dingmi dirhmun ah a um ti lo. Cun Ash Tree nih in khawhnak a ngeih i a in khawh dah ti lo ahcun rungrul hi, thah cawk ding le tei khawh dingmi asi lo ti asi. Atanglei hmanthlak hi zoh law, EAB nih khuachung lam caah rawhralnak zeitluk in dah a chuahter timi hmuh khawh asi.


    Toledo i EAB nih a thah hlan (2006) le a thah hnu (2009)



Emerald Ash Borer Thahnak Lamthar

Ash Tree thlawpnak hi a lam a har ngaingai. Phun hnih lawng in thlawp khawh asi:

(1) Sii In Thlawpnak

Ash Tree hi aa dawh tuk caah le abur tuk caah pumpak a ngeitu le cozah nih thih an siang lo. Cucaah rungrul nih a tlakmi thingkung hna hi, sii an kah i, a tanglei bantuk in an thlawp hna. Thingkung pakhat thlawpnak ding caah $250 dih ahau.

Thingkung sii phun tampi a um i, "Tree-age" timi sii an chunh ahcun, EAB tii hi kum 2/3 chung cu thingkung ah an um lo tiah Michigan le Ohio Ramkulh thil hlattu pawl nih an ti.  Thingkung pakhat haunak ah $700-1,200 kar a dih caah, thingkung lianmi cu hau lo in thlawp i nunter a miak deuh tiah an ti. Minung cawmnak ca hmanh a fawi lo lio caan ah, thinkung tiang sikah ding cu a fawi lo caah, Ash Tree khamh ding hi a har ngaingai ko.


                             Ash Tree an thlawp lio

(2) Azawmi Thingkung Hau

Ash Tree hi an zawt cang hnu ahcun kum 2/3 chungah an thi. Thing nih a celh in an celh lo. A zawmi thing rungrul nih kung dang a chonh sualnak hnga lo caah, a hau in hau le a khangh in khangh zong hi an hman. Atanglei bantuk in thingkung dawhdawh hi an hau hna le an khangh hna. Cu zong cu vansan bia asi. Thingkung dihlak hau le khangh ding cu a lam a um fawn lo.




              Thlawp a har tuk caah azawmi cu hitin an hau hna

(3) Adang Thilnung in Dohnak

EAB hi Asia in a ra mi asi caah, amah a that khotu asiloah an karh a fumter kho dingtu thilnung an kawl tikah, "parasitoid" timi hnerhte le kocik bantuk asimi thilnung phun kha a tha tiah an ruah. Cucaah 2007 ah, cu rungrul cu China ram ah lak i North America ah thlah ding in cozah nih bia an rak khiah.

Cu Tuluk ram in "parasitoid" phun (3) an cawk mi hna cu, Spathius agrilli; Tetrastichus planipennisi le Oobius agrilli ti an si. Hi hna nih hin, EAB tii kha rawl caah an ei hna. Canada zong nih cu thilnung phun thum cu thlah ding in 2013 ah bia an khiah ve. Cun Spathius galinae timi hngerhte phun zong cu thlah chap ding in 2015 ah bia an khiah than.


                      Spathius agrilli 



 Tetrastichus planipennisi hngerhte phun


              Oobius agrilli

Hawihlan an rak thlahmi thilnung phun (3) hna nih, EAB tii dah ti lo cu zeicang thilnung an hrawk hna lo ti a si. Hi thilnung (3) hna nih hin, an van thlahka a kum khatnak ah EAB nih a titmi tii pawl, tam tuk an hrawh kha an hmuh. Cun US khuasik zong ah an nung kho ti asi.

Tetrastichus planipennisi le Oobius agrilli hngerhter hna hi 2008 ah Michigan ah an thlah hna hnu in an karh ngaingai ti asi i, ruahchannak a um ngai tiah thingram lei mifim hna nih an ti.

Spathius agrilli cu North America ah an karh ning a fum deuh. Aruang asi kho men tiah an ruahmi cu, EAB nih a hrinmi rungrul pawl kha, upa an van i can lio caan, thal chuakka (spring) ah hin, EAB tii a tlawm caah eiding an ngeih tuk lo caah si kho men an ti. Cun hi hngerhte phun hi, adang bantuk in a kik a celh tuk lo. North America i degree 40 aa rinnak thlanglei lawngah an um khawh deuh caah asi an ti.

Hi hna pathum lakah hin Tetrastichus planipennisi hi a tha bik asi. Hi thilnung (3) hna hi US scientist nih hman awk an tha taktak lai maw timi hi an hlathlai peng lio asi rih.

Hi hngerhte phun (3) hna zoh tikah, Lairam ummi hngerhte lianmi kocik, hngerhte laisen, hngerhte lubo le a dang hngerhte thinkung cung um pawl nih khin an ei duh ngaingai lai tiah ruahnak ka ngei.

USDA nih atu an ruahmi cu Beauveria bassiana timi rungrul fungal "pathogen" timi zong thlah than ding in an ti. Hi nih hin EAB tii hi a hrawh ve lai tiah an ruah. Hihi cu khabawk phunphai te asi.


                Beauveria bassiana

Pathian nih hin thil hi a ca hrang a rak ser cio. Khatlei ah EAB a rak ser i, khatlei ah EAB tii eitu a rak ser ve than. Cucaah thilnung kip hi sullam ngeite in Pathian nih a ser hna caah, a zei rira ngei lo in thah len ding an si lo. Hngerhte hna zong hi san an tlaihnak tampi a rak um ve than.

Ash Tree Thimi Hmanthlak Hna

Kan umnak Ohio hi Ash Tree tam tuk a umnak a si. Tam tuk hringhran an thi ve. An i dawh tuk. Nihin ni ahcun tam tuk an thi cang. Tupi cheukhat cu thing a thimi le a romi in, an cunglei hi an rang dih. Kan umnak pawng sizung Doctor's Hospital pawng ah Ash Tree cu dawh taktak in an cin i, atam deuh cu an thi cang hna. A pam tuk hringhran. Sian an um lo taktak. Khamh khawh le an si fawn lo. Atanglei thingkung hna hi, Columbus khuachung i ka chawhvaih pah ah hman ka thlakmi hna an si.

ECBC kan i pumhnak, Liberty Hill Baptist Church kan kalnak lam thing-hmawng pakhat i thingkung pawl a thimi an si. A parlei cu an car thup ko.

Kan i pumhnak lamkam biakinn hmai an cinmi thingkung pawl an si. Kum 5/6 asimi zong rungrul nih a tlak hnu ahcun an no lio te zong ah, hitin an thi ko hna.  Biakinn zong a zoh an chiatter ngai.

Laimi tam nawn kan umnak Lake Eden Apartment kam ah Ash Tree cu an cin hna i, an thi len. Hihi a cheu a thi i,  corh thanmi an si. An nung thai kho te hnga dek maw?

Lake Eden kam thiamthiam ah Ash Tree lianpi a thi hrulhhralhmi asi. Kan chairman Pu Sui Cung Apartment kamte ah a ummi asi.

Hi thingro pi hi 2008 Columbus kan pem ka ahcun a rak hring tukmi asi. Tlawmpal kan um ah a car ziahmah i, a thi. A hawng khi EAB nih an eimi cu asi. A nge a thimi a thlangh lengmang i, an thlawpbul lengmang nain, a donghnak ahcun Rungrul fate nih hi thingpi cu a tei i a thi ko.

Doctor's Hospital kam te ah Ast Tree dawhdawh an cinmi hna an si. 2008 ahcun Ash thingkung burbur tampi a rak um. Kung khat hnu kung khat in an zaw i, an thi. Hi hna hi sizung area luhnak ka zawn i an cinmi a nung rihmi an si. Hi zong hi zeitikdek an thih ve te lai ti lawng bawh asi ko.

Acunglei le atanglei hmanthlak hna hi, Galloway sang pakhat i an cinmi Ash Tree pawl an si.  Atanglei hmanthlak ahcun a cheu cu an thi i an car ziahmahmi kha a langhter. Hi vialte hi zeitikdah an thaih lai ti lawng ruah dingmi cu asi. 

Galloway ummi Ash Tree thih aa timmi kung hna

Ash Tree thimi ka hmuh ah ka ui tuk hringhran. An i dawh tuk i an pam tuk. Ka kalnak kip ah hi thingkung rumro hi ka ngia i, a thimi kung tete hman ka thlak tawn tawn hna. Atanglei Ash Tree hna hi, Columbus khua chehvel i ka chawhnak i ka thlakmi hna an si.  

Rungrul nih a tlak i thih aa timmi Ash thingkung

Acunglei thingkungpi zong hi a rak i dawh taktak. Zawtnak rungrul nih a tlak caah hitin tettiam in a umnak asi. A pam tuk hringhran. Zeitikdah a thih dih lai timi lawng hngah asi ko cang. Hihi atar ruangah thih silo in EAB rungrul nih a tlak caah thih aa timmi asi.

Atanglei hi EAB rungrul nih a tlak caah a liamcia kum 3 lio ah athi cangmi asi. A kung a feh caah a tlu kho ngaingai rih lo. Atang hi motor tampi nih cat lo ngacha in an zulhmi lam asi. Zeitikdah a tluk lai i, minung le motor caah khawndennak a chuak sual te lai maw tiah ka thin ka domh. US hi thingkung hau man a fah tuk caah City zong nih an hau duh lo i, private zong nih an hau duh lo. Hitin kan zoh cio ko. Zeitik dek a tluk te lai i, zeitin dek a tluk te lai? Minung le motor hna an in khawng sual te lai dek maw?

Thingkung dawhdawh zong hitin an thi

Thih an zaat hlan ah hitin an thi hna

Acunglei thingkung thimi hna hi, kan inn pawng ummi apartment kam ummi thingbur an si. Kung tam ngai abu in an thi i, a par a carmi tampi nan hmuh lai. Lamcung asi lo caah phan ding a um tuk lo. 

Ano he a cang he EAB nih hitin a thah hna

 Acunglei thinkungpi zong hi lamcung bak ah a dirmi asi. Thingkung hau man a fah caah an hau lo i, hitin an zuah ko. Chun hna i a tluk sual ahcun motor le minung an i khawngdeng sual lai ti phan a um ngaingai ko.

Acheu cu anu kung an thi nain a hram an bir than

Acunglei thingkung thimi pi zong hi inn kam te ah asi. Thingkung hau man a fah tuk caah, an zoh sawhsawh ve ko. A tlu hrimhrim lai timi cu a fiang ko cang. A caan le zeitin dah a tluk lai timi lawng a fiang rih lo. Asinain an zoh sawhsawh ve ko. Mangkhawng le pial-lung bantuk asi ko cang!

--------------------------------------------------------

Zohchunhmi Ca

1. http://www.emeraldashborer.info/map.cfm#sthash.bzKElaDD.dpbs

2. http://www.startribune.com/aug-8-ash-borer-treatments-costing-less-working-better/218936301/

3. http://entomologytoday.org/2014/10/10/emerald-ash-borer-may-have-spread-to-different-tree/