Thanksgiving Day Theihtlei

USA ah a sunglawi bikmi zungkharni pakhat cu Thanksgiving Day asi. Cucu November zarh 4 nak Ninili ah hman asi tawn. Hi ni hi USA ah eidin tambik ei ni le nuamh bikni pakhat asi. Cucaah 2015 Thanksgiving Day theihtlei ka tialnak asi.

Cun Thanksgiving Day zarh hi USA ah thilri tambik an zuar caan le minung khual an tlawn bik lio caan asi caah, AAA, Macy's Thanksgiving Day Parade thawngpang thanhtu hna le National Turkey Foundation tibantuk hna nih, USA ram ah zeidah a cang timi hi, an tuaktan tawn. CNN, Fox, ABC, MBC hna nih Thanksgiving Day cu aphunphun in an chim tawn i, cu an chimmi chung in theihtlei tete hitin a si. 

Plymouth Lungtum

1. Thanksgiving Day hi USA ah zeiti ciah in dah aa thawk timi hi el lengmangmi asi. Chanthar Thanksgiving Day hi Plymouth, Massachusetts ah 1621 ah, England ram in biaknak zalawnnak hmuh duh ah a rak zammi Pilgrims le Puritans hna nih, England ram ah an rak tuah tawnmi, Days of Fasting & Days of Thanksgiving kha, an rak pem tharnak New England ah an rak i ratpimi an tuahmi in aa thawk tiah an ti. Plymouth ah lungtum lianpi a um i, cuka ahcun an tilawng an rak i dinhnak hmun asi caah, Plymouth Rock tiah min a thang ngaingai ah a cang.

2. Hi Pilgrims le Puritans pawl hi 1620 le 1630 hnu in USA ah an rak pem i, an pemnak ram thar cu New England tiah an ti. Cu New England timi cu nihin ni ah ramkulh (6) umnak hmun asi. Cu ramkulh hna cu-Connecticut, Maine, Massachussetts, New Hampshire, Rhode Island le Vermont hna an si.  Plymouth khua ah theihmi "Avoikhatnak Thanksgiving Day" cu 1621 le 1623 ah an rak tuah.

3. Ahnu ah ram hruaitu Governor Bradford hna nih 1623 ah "biaknaklei thanksgiving day" ni tampi tuah ding in nawl an rak chuah. Cucu ramthar ah thlaithar an hmuhmi ruangah Pathian an thangthat duh caah a rak si.   

Puritans le Pilgrims pawl tlakmi Plymouth Khua

4. Catial thiammi hna hi, idea thatha an ngei tawn i, vawleicung tuanbia thlengtu an si tawn. Thanksgiving Day zong hi, ruang tein tuah khawh a rak si bal lo. Cucaah ni nikhatte ah ruang tein tuah i cozah zungkhar ni si ding in, catial thiam Sarah Josepha Hale timi nih kum 40 dengmang chung ramhruaitu a rak forhfial hna. 

5. Civil War lio,1863 ah Pre. Lincoln nih USA ram pumpi nih, November adonghnak zarh Nilini cu Thanksgiving Day asi lai tiah a rak thanh i, cu nih cu ulh hram an rak thawk. 

6. December 26,1941 in Pre. Franklin D.Roosevelt nih November zarh li nak Nilini ah a rak thial i, cu ni cu nihin ni tiang in ulh asi. Cucu thil cawkzawrh caan sau deuh sehlaw USA sipuazi kai deuh seh ti a duh caah asi. November zarh 4 nak Nilini an ulhnak hi 2015 cun K.74 nak asi. 

7. Thanksgiving Day zarh hi USA ah minung khual tam cem an tlawn caan asi. Chungkhar sahlawh cingla tonni asi caah, lamhlat pipi khual an tlawn hna.  2015 Thanksgiving Day zarh ah, minung 46.9 million hi meng 50 nak hla ah khual an tlawng lai ti asi. Nikum nakin 300,000 an tam deuh i, 2007 in tuak tikah a tam bik an si lai an ti. HI chungah 42 million cu motor an mawng lai i, 3.6 million cu vanlawng in an zuang lai tiah AAA nih an ti (Khualtlawn hi sipuazi kainak asi i, Lairam zongah khualtlawn hi thapek a herh). 

Turkey lo cun Thanksgiving Day a tling kho lo

8. Laimi caah Christmas i Chang a um lo ahcun Christmas a lawh lo bantuk in, USA Thanksgiving Day zanriah i Turkey vasa aum lo ahcun Thanksgiving Day zanriah a tlam a tling ve lo. 2015 Thanksgiving Day ah USA minung nih Turkey vasa a hme he a ngan he 46 million an ei lai ti asi. Amak ko. Cu zatzat va cu khawidah an lak cawk hnga? 2014 ah USA ah Turkey va an zuatmi hi 237.5 million asi tiah an ti.

9. USA minung zatuak ah 88% nih cun Thanksgiving Day ah Turkey sa an ei tiah National Turkey Foundation nih an ti. Laimi zatuak ah zeizat dah Turkey sa kan ei ve hnga?

10. Minung nih nikhat ah Calories zeizat dah kan ei timi hi, kan ngandamnak caah a biapi tuk. Kan taksa nih thil hi a zaceu lawng a herh. Tlawm tuk ei zong a tha lo i, tamtuk ei zong a tha lo. Calorie timi cu kan taksa caah kan herhmi eidin, tirawl le vitamin tahnak asi. Laimi nih Christmas le Kum Thar caan ah sumlo in kan ei caah, calories a hlei tuk in kan ei sual tawn. Aphichuak cu, pawprohnak le chungthletnak hna an si. USA minung zong nih Thanksgiving Day ah a hlei tuk in an ei ve i, minung pakhat nih abuaktlak in Calories 4,500 an ei tiah Calorie Conctrol Council nih an ti. Minung pakhat nih kan pawng rihzan hawih in nikhat ah calories 2,000 nak tlawm asiloah tam deuh a herh. Thanksgiving Day nih ahcun tirawl ah calorie 3,000 an ei i, supsap ah 1,500 an ei ti asi. Thanksgiving Day ahcun an pawng akai dih i, motor mawngh tikah datsi zong a heu deuh ti asi. 

11. Laimi Christmas ah Lengkhawmh aa tel lo cun a tlamtlin lo bantuk in, Thanksgiving Day ah Macy's Thanksgiving Day Parade aa tel lo ahcun a tlam a tling ve lo. 2015 Macy's Thanksgiving Parade hi minung 50 million nih an zoh lai ti asi. Nang na zoh ve lai maw? 

Macy's Thanksgiving Day Parade, New York

12. Thanksgiving Day thaizing Ningani cu "Black Friday" ti asi. Cu ni cu thil hlun pawl thilman an thumh cemni le thilthar dawr i an khinka ni asi. Hi ni le zarh dongh hi, USA ah dawr kal a nuamh cem ni le minung an hlunhlai cem ni asi. Thil an thumh caan te a um caah, cu caan cu an i cuh ruangah minung aa vuadengmi le atluril mi zong an um tawn. Palik nih tlangtlak hauh caan zong aum. Thilman aa den khun caah thilri cawkni asi. 2015 Thanksgiving Day zarh dongh ah minung 135.8 million dawr ah an kal lai ti asi. Cu chungah nang na tel ve te lai maw? Na tel lo ahcun USA nuamhnak le thatnak he cun na hlat ngai rih tinak asi. 

13. Americas i Holidays vialte lakah duh bikmi le uar bikmi holiday zeidah asi hnga tiah na ruah? CNN nih poll an tuahmi ahcun America's Holiday lak ah uar bikmi Holiday No.1 cu "Christmas Ni" asi. Thanksgiving Day hi No.2 asi. 

Black Friday thil cawmi hna

-----------------------------------------------------------------

Zohchihmi ca

1. Thanksgiving Day at wikepedia.com

2. Thanksgiving by the Number CNN.Com

Border Trade Khua Asi Dingmi "Bungtlang Khua"

Biahmaithi: "Bungtlang khua Saisihchuaklam awr in an zuang pah cang ti thawng ka theih tikah, lunglawmhnak in ka khat. Ka lawmh lawng silo in kai lunghmuih fawn. Zeicatiah "Bungtlang khua hi Saisihchuaklam cungah zuan ah a tha lai" tiah a rak chimtu le phuangtu minung pakhat ah ka tel ve caah asi. Hi bantuk achimmi hi keimah lawng ka si lem lai lo. 

Hi ka rak chim lio caan hi, 1997 ah asi i, nihin cun kum 18 nak asi cang. Cu ka rak chim lio caan ahcun, minung thinlung in ruah khawh ding a rak si lem rih lo nain nihin ni ahcun ataktak ah a cang cuahmah cang. Khuathar hi Nukaitlang ah an tlak caah, Nukaithlang ti zong in auh ah aa rem ngai ding asi. Zeicatiah Tiokhua zong a um bal lo nain, Tio tivakam ah an tlak caah tio an ti ko.

Asilole Bungrawn ti ding asi. Zeicatiah khuathar cu Bung lianpipi zong a um i, rawn ah a um cang caah asi. Asilole Edenthar tiah ti ding asi. Zeicatiah hmailei kum tampi ahcuh hi khuathar cu, Eden dum bantuk in Lairam le Lai miphun caah, a tha tuk te dingmi khua asi caah asi. 

Bungtlang khuahlun (Ref. google.com)

 Umnak

Bungtlang khua cu Thantlang Peng, Vailamtlang khua a hriang bik ah a ummi khua asi. India-Burma ramri, Tipi le Tio tivapi hna an i tonnak in nichuahlei meng 5 tluk a hlatnak, Buntlang tlangbo cungah aummi khua si. Thantlangpeng ah tlang minthang asimi Ciriang Tlang in nitlaklei kap ah a um.

Buntlang cu a umnak hi a sang ngaingai. Ralkap Sakhan caah atha taktakmi khua asi. Ciriang Tlang cu tlanghluan sau ngai asi. Ciriang Tlang in tlang hna cu nitlaklei ah duhsah tein an va tum ziahmah i, Thau ram chung ah aummi Innralbo, Nukaitlangthluan ti in an va niam ziahmah. Thau le Bungtlang ramri umnak Tuaihmawngpi rawn a phak tikah a niamnak cem hmun ah a tla.

Tuaihmawngpi umnak hmun in, tlang cu duhsah tein nitlaklei a sang ziahmah than i, Bungtlang khuabo ahcun tlang sang ngai ah a va chuah than. Buntlang in tlang cu an niam ziahmah than i, Tio ah a va dong.

Thau le Bungtlang ramri a niamnak cem hmun hi, kan fathau hmun a rak si i, tang (3) ka kai lio ah, ka rak kal lengmang nak hmun asi. Nukaitlanghrawn cu India le Bungtlang tlawnlam asi caah, pal lengmangmi lampi asi. Cucaah Buntlang ram le Nukaitlang hrawn umtuning hi ka theih ngaimi asi.

Saisihchuaklam hi Thau in Hriawhva ah tla. Hriawhva in duhsah tein cho ah  kai i, ka pa lo bua umnak Tuaihmawngpi umnak pawngte ah a chuak. Cuka cun tlawmpal tlang a hrawn i Saisihchuak lei ah va zuang than. Cuka Tuaihmawngpi umnak hmun cun, Bungtlang khua cu meng 2 kuakap hrawng lawng a va hlat.

Bungtlang khuahlun cu, tlangbo cungah a um caah, khawika lei kal zongah khua in chuk ah zuan a hau. Nichuahlei, nitlaklei, chaklei le thlanglei kal zong ah chuk lengmang zuan asi. Va tlawn paoh ahcun, cho ah kai i, khua phak in, tlangbo zong a dong ve mi khua asi.

Tipi le Tio tonnak (Ref. www.alltravels.com)

Khuacaan

Bungtlang khua hi tivapi pathum Tipi, Tio le Hriawhva hna an i tonnak kam bak ah a um. Amah cu tlangbo cungah a um ko nain, tlang nih killi in an kulh caah, a lin ngaingaimi khua pakhat asi.

Thal ahcun a lin i, a rocar. Furpi ahcun ruah a tam ngai. November in February thla tiang hrawng hi, khua asik. Tio, Tipi le Hriawh tikhu a tam caah, hlan ahcun khuasik ah hin chum nih a zelh peng i, chung 11:30 tiang hrawng hi cu, nika hmanh a rak lang kho set lo. Khua a chia rua ti awk in a rak um peng. Cu caan lio cu a dam ngai i, an ram ahninghno ngaingai.

Atuanbia Tawi

The Chin Hills Vol.1 ah Buntlang khua kong tawite an rak rial. Cu i an tialmi ahcun, "Thau khua pawngah khua fate pahnih an um. Cu khua hna cu a caan ah minung an um i, a caan ah Thau ah an rak i fon tawn. Khua pakhat cun Bungtlang asi" tiah an rak ti. Thau tuanbia zoh tikah, a dang khua pakhat cu Ruabuk asi timi hi a fiang ko nain, The Chin Hills ah khua min an rak tial lo. Cucaah phundang in chim ahcun, hlanlio deuh i Bungtlang le Ruabuk khuami hi hlan ahcun Thau cithlah an si timi a fiang ko.

Bungtlang khua cu bung tam ngaite a umnak khua asi. Tlangpar ah a um caah, "Bungtlang" tiah an tinak asi. Atu an tlaktharmi khua cu Nukaitlang ah a um. Rawn ngai ah a um. Bung lianpi zong a um ve thiamthiam. Cucaah hi khuathar hi cu, Bungtlang ti ti lo in, Bungrawn timi tu in sak ding a si. Asilole Nukaitlang khua tiah ti ding asi.

Thingram le Saram

Tualram asi caah, tualram thingkung phunkip an keu. Thilthing, fahia, laithing, thanvong, hriangcher, cer, mautang le tualram thing hna an keu. Thing fek ngai asimi ziting, khangril, khuaihnawt zong atam. Tualram asi caah, an ram ah mau a atam ngaingai. Zawngtah, dingzun, tanthei, khuhlu, thurtung, kumkual tam ngai a um.

Bungtlang khua tlatu hna le hruaitu hna hi an fel ngaingai timi alanghnak cu, thinghual tha taktak an ngei. An thinghual a kau i, thingkung a that caah a hmawng ngaingai. Ni a lin ngai ko nain, an thinghual ruangah, an khua a nuam i, khuacaan zong a daihter deuh (Map ah an thinghual zoh chih).

An ram ah ngengpi, sazuk, sakhi le ngal an tam. Vom a tlawm. Pawpi hi a um ngai tawn. Zawng, ngau, huho phun an um. Artau, varit le va dang aphunphun an tam. Tipi, Tio le Hriawhva tonnak ah a um caah, Laitlang ah ngasa a tamnak bik khua asi men lai tiah ka ruat. Nga phun tampi hi tivapi pathum ah an um hna. Hlan ahcun ngatlaih in pawcawm kho zong an rak um len tawn.

Nukaitlang

Nukaitlang cu Ciriang Tlang le Bungtlang karlak ah a ummi tlangthluan asi. Thlanglei ah Saisihva a um i, chaklei ah Hriawhva a um. Tlangthluan dawh taktak asi i, amin a thangmi tlangthluan pakhat asi. Sangau le Pangkhua lei in van zoh le bang ahcun, Nukaitlang hrawn cu aa dawh tuk i, hrawn a nuam tuk dingmi lam khi a lo.

Lairam hi hmun tam ngai ka phan i, khua tlaknak ding caah, Nukaitlang tluk in tlanghrawn phah a remmi tlangthluan ka hmu rih lo. Nukaitlang cu a rawn a kau; aphei fawn. Hmunhma a rem tuk. Sianginn, sizung, certual, palik sakhan le zei bantuk hmunhma ca paoh a rem dih. Nukaitlang ah khua i tla sehlaw, a tlawm bikah minung 200,000 kuakap cu innhmun rem taktak in an um kho dih lai. Cu tluk in hmunhma a remmi hmun asi. Cu ka ahcun khua i tla sehlaw ti hi, a hmumi paoh nih chun mang an manh cio tawn.

Sihmanhsehlaw ataktak tlakter ding cu khuate dirhmun ahcun a rak fawi lo. Ruah ngam le tuak ngam ding hmanh khi a rak si lo. Asinain hmailei ahcun lam a um kho mi asi. Zeicatiah Bungtlang khua hi Nukaitlang pawngte Saisihchuaklam cugnah an pem cang caah asi.

Bungtlang Khua Thar

"Bungtlang khua hi Nukaitlang ah zuang hna sehlaw atha tuk hnga?" tiah mi tampi nih kan rak ruat lengmang cio ko hna. Ataktak ah tlakter cu a rak har tuk.

College kan kai lio ah, lam hi Thau lei kal ding le Ruafiang in Nukaitlang ah kalter ding hi, kan rak i cuh hna. Kan khua lila zong, khua thar kong ah kan buai lengmang. Cucaah khuami zong ka rak timi hna cu, "Khuathar zuan hi nautat phun in kan um i, khua kan ser khawh tung lo ding ahcun, Nukaitlang tu ah hin zuang hna u sih law a tha deuh lai. Buntlang he i fon u sih law a tha deuh lai. Cun Sialam, Hmunhalh, Ruabuk, Ruakhua le  khua dangdang an rak pem lai i khua lianpi kan ser lai; kan chan chungah khuapi (town) ah kan ser khawh lai" tiah ka rak ti tawn hna.

Khuami upa pakhat nih, "Cucu chim len hlah. Hi tluk lam kan i cuh lio ah, minung lungthin na vaivuanh lai" tiah a rak ka sik. Asinain ka thinlung a dai rih lo. Atu zong ah Khuathar kan i fonh khawh tung lo ahcun, Thau khuami hi Nukaitlang tu ah zuan hi ka forh duh deuh hna. Khuathar i khuapite kan i fonh khawh tunglo ahcun, Nukaitlang i khuatlak hi, Thau ca he, Vailamtlang ca he, Lairam ca he, thil tha deuh asi lai tiah ka ruat. Cucu ka lungthin tak te asi.

Bungtlang khua cu ka rak tlawng lengmang. Nukaitlang ka hrawn fate Bungtlang hi pem hna sehlaw, zeitluk in dah hmailei ah an caah a that hnga ti hi ka ruat lengmang.

Rev. Sang Haih he, June 1997 ah Bungtlang khua kan rak tlawng. Cu lio ahcun ka ruah lo pi in, Pu Ram Hlun Thang nih "Vungte na kan tlawng bal lo i, na kan tlawn lio ah meeting kan hrilh lai i, bia siaherh kan ruah" tiah a rak ti. Cu lio ah bia siaherh tam ngai ka rak chim.

Cu i ka rak chimmi biapi bikmi thil (5) a um.

1. Hriawhva, Tio le Tipi ah, Bungtlang nih bom le khiangzo in nga thah ti lo ding. Hihi nan van khap bak lai.

2. Bungtlang le Thau ram ah uico in khan hnawh lo ding

3. Lotha Rawn hi zeitindah Buntlang nih kan tuah khawh lai timi ruah ding

4. Saisihchuaklam Thaumi nih kan pemhmi hi i hrawm u law, Rihlam bantuk in hlunhlaiter u. Atu Tio le Tipi tonnak lam cu a chukcho tuk i hman awk a tha lo.

5. Saisihchuaklam kalnak Nukaitlang ah Bungtlang khua thial ding; Saisihcuaklam awr in inn sak ding; Ciriangtlang ah tii lak ding; Bungtlang thinghual caah Thau ram tlawmpal in hal ding tiah ka rak ti hna. Biatak tein ka rak forh hna.

Sihmanhsehlaw, cu lio ah lamsul a um lo. Saisihchuaklam kongah ruahchannak a um tuk lo. Zeicatiah kum 40 nawn lam kan rak co cang i, Ruafiang tiang lawng motor lam aphan. Motor nih le azul fawn lo. Saisihchuaklam caah, cozah nih zeite hmanh a rak tuah lo. "Cozah lam asi" timi lawng bak a rak si. Khual tlawng zong nih, Hmunhalh lei lam tu hi an rak hman deuh fawn. Saisihchuaklam hmangmi cu Thaumi deuh lawng kan rak si. Cu bantuk dirhmun ah, Bungtlang khua Nukaitlang hrawn i pem ding timi cu, hruh bia a lo.

Cu kan tlawn lio ahcun Bungtlang khua tii a har ning cu chim awk thalo asi. Rev. Sang Haih nih minung 7 tluk tipil pekding asi i, lung kan rual i, plastic tharmi in tii kan khawn i cuka ahcun thut bu in tipil a rak pek hna. Bungtlang cu cu tluk cun tii a har. Hmailei ahcun ti din ding an ngei lai lo timi a fiang ko.

Cucaah hitin ka rak ti tawn hna: "Bungtlang khua hi tii a har tuk. Global Warming timi hi a zual chin lengmang i, atu hmanh ah Bungtlang khua hi, hi tluk in tii nan har va si kaw, hmailei kum 50 ahcun nan khua hi tidin awk nan ngei lai lo. Cucaah Nukaitlanghrawn ah zuan i, Saisihva asilole Ciriang Tlang tiva pakhatkhat ti nan lak aherh" tiah ka rak ti tawn hna.

Cu lawng si rih lo. Bungtlang khua hi a thatnak pakhat cu, Thantlang Peng ah, hmunrawn thabik pakhat "Lotharawn" timi Tio-Hriawhva tonnak pawng ah an ngei. Cu hmun cu leilet i siam khawh ahcun, minung thawng tampi a cawm kho dingmi leikuang ser khawh ding asi.

Lotharawn cu Nukaitlanghrawn in tanphei ngai in lam a kal ding asi. Cucaah Lotharawn tuah khawh ahcun, Bungtlang le a chehvel khua cu fawi taktak in aa cawm kho dingmi an si. Cun Bungtlang Ram hi, Kawlrawn bantuk in a lum. Thal ah a rocar nain, fur le khuasik ah a daam. Aruang cu "Tipi, Tio le Hrirawhva hna an i tonnak hmun ah a um i, tiichum a tam tuk caah asi." Cucaah Bungtlang ram hi, thilnung a tha taktak. Facang, kawawm, thingbahra, banhla, fu, theithu, saihawk, theikawlawng, zawngtah le thei khunkip an tha.

Cucaah lam kong ruah lawng silo in, tii, dumhau, Lotharawn le hmuhma ruah bak ah, Bungtlang caah Nukaitlanghrawn zuan hi a tha tuk ding khi asi a rak si. Cucaah Bungtlangmi he kan i ton fate, Nukaitlanghrawn zuan le Thau ram hi hal hna u ti hi ka forh tawnmi hna asi.


Dallas ka tlawn fate, Pu Ram Hlun Thang hi Bungtlang khuathar tlak a herhnak kong ka caihpi tawn. Bungtlang nih pa can taktak an i ngeihmi Rev. Lian Hre zong ka caihpi tawn. An mah pahnih nih an nawr ahcun thil asi kho dingmi asi ti in ka ruah caah asi. Bungtlangmi ka tonmi hna paoh hi, khuathar tlak a herhnak kong le khuahlun chuahtak a herhnak kong hi ka caihpi tawn hna.

2010 in Rev. Dr. C. Duh Kam le Rev. Lian Hre le Vailamtlang upa dangdang nih a kan hruai i, Saisihchuaklam cu biatak tein a kan cawhpi. An mah hruainak le tanpinak in le Vailamtlang mipi hna zuamnak thawng in le Kawlram lei ah Pu Van Kham, Pu That Bik, Pu Chan Rawl, Pu Lian Iap le upa dangdang hna zuamnak thawng in Saisihchuaklampi cu ruahlo pi in a pem. Tipi tiang motor duhpaoh in a van kal. Chawlet chawhrawl nih nih an van hman. Cuticun 2014 in Bungtlang khua zong Nukaitlanghrawn kamte ah an van pem.

Atu ca ka tial lio November 2015 ahcun inn 40 an i thial cang ti an ka chimh i, kai lawmh ning ka chim kho lo. "1997 ah Bungtlang khua hi nan tolh a hau" tiah raltha tein ka rak timi hna kha, atu ataktak ah a can tik ah, lung aa lawm tuk. Khuahlun tangmi hna zong lungfim deuh cu, zuan zawkzawk ding an si. A zuan a tlaimi paoh an sung lai i, a zuang hmasat paoh an miak lai. Cucu ka chim ngam.

Zeicatiah vawleicugn aa thlen ning a rang tuk cang. Lamsul nih minung pawcawmning, nunning, sining, fimnak, eidin, muisam le ziaza tiang in a thlen. Abik in sipuazi a thlen i, sipuazi thatnak ahcun vawlei man a fak tuk. Atu Edenthar khua asiloah Bungrawn asiloah Nukaitlang khua zong hi Tio bantuk in vawlei man fak te lai. Tio cu 1993 ah vawlei man 50,000 hrawng asimi khua lai inn chiate kha, atu ahcun ting 3,000 an man cang. Nikhat khat ah hi khuathar zong hi, Tio bantuk asi te kho ko.

Amah belte, Saduhthah bantuk ning in, Nukaitlanghrawn taktak ah khua an tla kho rih lo. Aruang cu hmunhma remnak hi, Thau ram chungah a um caah asi. Asinain Saisihchuaklam or ah an tum caah a tha tuk. Tha a nuam tuk. Bungtlang khuathar hi, Saisihchuaklam tipi a va tlaknak in meng 2 kuakap ah si dawh asi.

Saisihchuaklam Tipi a va chuahnak (Photo: Dr. C. Duh Kam)

Nukaitlang khuathar an tlakmi thawng kan theih tikah, minung tampi nih kan rak manh mi, chun mang a tling tiah kan ruat i, kan i lawm kho taktak. Chun mang a manhmi cu keimah lawng ka si lai lo. Mi tampi an si ko lai. "Nan zuan awk asi. nan zuan ahcun nan caah a tha deuh lai" tiah, raltha tein a rak forhtu hna pakhat ah aa tel ve mi ka si. An mah lawng kan forh hna lo. Thau khua zong, Saisihchuaklam awr ah nan zuan awk asi tiah kan forh ve thiamthiam hna.

Saisihchuaklam pi cu cozah lam asi cang caah, a tha chin lengmang lai timi za ah za in a fiang ko cang. Cucaah hi lam or ah a zuang hmasatmi paoh hlawknak an hmu ko lai. Nukaitlang khua zong tampi hlawknak an hmu lai i, hmailei ahcun khua lianpi "Border Trade Khua" ah aa chuah kho te dingmi asi. Vailamtlang lam hi Rih le Haimual lam nakin hmailei ahcun an hman deuh te lai. Zeicatiah Kaladan Project nih a pal chih te dingmi lampi asi caah asi.

Hmailei Bungtlang Khua

1970 hnu deuh i, Middle School kan kai lio ah, sianginn ca ah kan rak cawn tawn i, Kawlram ah a min athang taktakmi ramri khua (4) an rak um. Cu hna cu Shan ram ah ummi Musee, Tachilake, Karen ram ah a ummi Paya-Tungsu le Taningthari Division ah aum mi Kawhtawng khua hna hi an rak si. Geography cawngmi paoh hih cu khua hna cu theih lo awk an rak tha lo. Zeicatiah ramri khua (border trade town) an si caah asi.

1984 kuakap i college kan rak kai lio ah, Tamu-Mawre hi India-Burma ramkar ah a lar bikmi Border Trade khua ah a van i chuah. Culioah Rih le Haimual lam hi an lar tuk rih lo. Rihkhuadar le Tio khua te hna zong an rak lar tuk rih lo.

1988 kum hnu deuh in, Kawlram ah 8888 Uprising a rak chuah tikah, thil sining duhsah tein a van i thleng. Champhai leiah refugee tampi an zam. Falam in a rak pem ciami Rihlam kha biatak deuh in hman a van i thawk. India ram thilchuak kha Mawre-Tamu in luhpi ti lo in Chhamphai lei in tam deuh an rak luh bantuk in, Kawlram lei in Tuluk-Thailand thil le Kawlram lei in thilri phunkip te kha, Tamu-Mawre lam lei nak in Chhamphai lei in luhpi deuh an rak si.

A ruang cu Manipur lei nakin Aizawl lei in lam a nai deuh caah ;phurtlunhnak caah tangka a dihmi a tlawm deuh caah asi, Cupinah Mizoram lei ah tangka a rak lutchuakmi a tam deuh i, Market a rak that deuh caah asi.

Thil sining duhsah tein a van i thleng. 1997 Thau i pastor ka si lio in, Saisihchuaklam zong duhsah tein hman hram a van i thawk. Thau Khuathar in Hriawhva in Nukaitlang in Saisihchuak ah lam dawh taktak le phei ngai in an rak dot. Keimah zong Hriawhva in Nukaitlang kar lamcawh ah loh-aa ka rak pe ve. Saisihchuaklam tha tein apem i rang zulh khawh ding asinak hnga ding caah, Thaumi thazaang bak in pemh a rak si. Bungtlang zong nih thazaang an rak chuah ngai ve.

Nihin ni ahcun, Nukaitlang khuathar cu motor lam apem lawng siloin an khuami nih motor cycle tam ngaite an ngeih pinah, motor ngeimi zong an um cang. Thil khuaruahhar in an dirhmun aa thleng. Khuathar zuan a duh lomi le a dohmi zong an um ve rih. Sihmanhsehlaw, Bungtlang khuami dihlak hi, hi hnu kum 2-3 ahcun an zuang dih lai tiah ruahchannak aum. Zeicatiah khuathar cu an caah a let tam tuk in a that deuh caah asi. Tuan zung paoh an miak lai lai i, tlai zuang paoh an sung lai.

Motor ngeimi zong an um cang

Bungtlang khuami dihlak an zuan tik ahcun, Nukaitlang khua cu a hlunghlai chin lengmang lai i, nikhatkhat cu Tio le Rih bantuk in a sunglawimi khua ah aa chuah te lai. Cu lawng hmanh silo in, Kawlram ramri khua hna lakah, chimmi khua pakhat ah aa chuah te dingmi asi.

Hi hnu kum 100 in a rauh tik ahcun, Nukaitlang khuathar hi Kawlram ah ramri khua minthang asimi Mawre, Rih, Tachilake, Mu-se. Paya-Tungsu le Kawhtawng hna he chimkepmi khua asi te kho mi asi. Khua chingchan nih an van pem lai i, ramri khuapi ah aa chuah kho te dingmi khua pakhat asi.


Hmailei Bungtlang Khua Plan

Nukaitlang khua hi ramri khuapi (border trade city) ah aa chuah khawhnak ding caah khua plan (myopia-simanking) tha tein ngeih a herh. Zeitin dah ngeih ding asi lai timi cu atanglei bantuk in suai ding asi.

1. Khua hi Nukaitlanghrawn lei kap ah kauh ding

2. Certual, sianginn, sizung, palik sakhan, town hall tibantuk hmunhma tha tein zoh hmasat ding

3. Nukaitlanghluan hrawn in khualai lampi ser ding; lam tanphei tein ser ding.

4. Bungtlang in Ruabuak-Lungler lei ah motor lam pemh ding

5. Bungtlang in Sialam-Hmunhalh leiah motor kam pemh ding

6. Lotharawn ah tanphei tein motor lam pemh ding

7. Thinghual nganpi in ser ding le hmawng taktak in tuah ding

8. Khuachingchan asimi-Thau, Ruabuk, Sialam, Hmunhalh le adang khua chingchan zong nih, pem hnawh i khuapi ser ding asi.

9. Ciriang Tlang pang ummi tivate in khuachung caah tii lak ding

10. Khua chung le khuakam a daihnak ding caah, tuaihmawng, bung le Yangon le Mandalay thingkung ummi thingkung thatha cin ding

11. Sipuazi le ngaidem ca ruah pah in, Zawngtah le ungkung tampi in cin ding

12. Hmailei ah sipuazi caah ruat in tlawrthing tampi in cin ding

Acunglei thil (10) hna hi a tlamtlin khawhnak hnga ding caah, Bungtlang khuanu khuapa le hruaitu an biapi taktak. Bungtlang khuami nih lungput tha ngeih zong a herh. Cathiam, cozah he pehtlaihnak ngeih thiam le lungrual zong a herh. Bungtlang khuami nih mah cangai khorh timi lungput ngei lo tein, lungthin kaupi ngeih le vision nganpi ngeih a herh.

Biadonghnak

Khuathar tlak hi a tha i, Bungtlang ca ko ah a tha khun. A thatnak atam tuk. Atu cu Pyidaungshu lanmagyi asimi Saisihchuaklam an or. Tii a tha. Khualak lam a phei. An lopil vialte umkalnak ding lam an phei. Leikuang an tuahnak Hriawhva he an i naih deuh. Thantlang le Sangau lei kal a fawi. An innlo a tha. Khua thar a tlami ah a than a rang pawl tak an si. Hi tining tein an than ahcun, hmailei ah zohchunh awk a tlakmi khua pakhat ah an i chuah te lai. Sipuazi a thangchomi khua Border Trade Khua pakhat ah an i chuah te lai.

Laimi le Zunthlum Zawtnak

Hlan lio ah Laimi hi zumthlum zawtnak a ngeimi an rak tlawm ngaingai. Thniksaknak a um lo ruangah, minung zeizat dah zumthlum zawtnak an ngei timi an rak theih lo bia zong a si kho men. Nihin ni ahcun Laimi lakah zumthlum zawtnak le thikai hi a karh ngaingaimi damlonak pakhat asi. Aruang zeidah asi hnga ti ka ruat tawn.

Kan ram a har caah, Laimi cu cini, thanthling le athlum-al kan ei kho tui lem lo nain, zeicadah zumthlum ngei kan tam chin lengmang hnga timi ruah ngai a hau cang. Laimi zong nih zumthlum kan ngeihnak hnga lo ding caah, kan eidin ningcang zong ralrin a herh ngaingai cang.

Minung chungril (organ) pawl an umtuning fiannak caah, atanglei minung chungril umtuning hmanthlak hi theihfian a herh caah ka langhter hmasat.

Zunthlum he pehtlai in "la" (pancreas) timi hi kong hi theih a herh. Pancreas hi insullin chuahtu asi. Cu insullin cu takasa ah a ummi a thlummi dat kha thazaang (energy) ah a sertu asi. Zunthlum zawtnak ngeih hnu ahcun, "la" nih insullin a chuah ti lo i, taksa chung ummi athlummi dat kha taksa ah aa kua ti lo. Engergy ah an cang kho ti lo i, cu thil nih zunthlum ngei ah a chuahter nak hna asi.

Minung taksa chung thil min hna

Zumthlum Ngeimi Zat

Zumthlum hi Type 1 le Type 2 ti in a um. Vawleicung dihlak zumthlum ngeimi vialte lakah, Type 1 ngeimi dihlak i 5-10% an si. Milu in 11-22 milliion an si.  2006 chungah ngakchia kum 14 tang 440,000 nih Type 1 zumthlum zawtnak an ngei ti asi. Type 1 ngeimi hi kum chiar in 3% lengmang an karh ti asi.

Ram khat le khat an karh ning aa khat lo. Findland ahcun minung 100,000 ah 57 nih an ngei; Japan le Tuluk ram ahcun 100,000 ah 1-3 nih an ngei; Europe chaklei ram ahcun 100,000 ah 8-17 karlak nih an ngei ti asi. USA ahcun, 2015 ah hin kum 20 tang ngakchia 208,000 zumthlum zawtnak a ngei tharmi an um ti asi.

Hispanic asilomi Mirang miphun he epchun tikah, Asian Americans, Hispanic Americans, Hispanic-Black Americans hna hi zumthlum ngeih an i fawih deuh ti asi. Kum chiar tein USA minung 234,051 hi zumthlum he aa pehtlaimi zawtnak in an thi i, hi chungah 69,071 cu zumthlum in an thi.

Laitlang Laimi zeizat dah zumtlum ngei an si hnga? Ramdang ummi tah zeizat dah zuntlum an ngei hnga?

Zunthlum Thawknak

USA ka phanh hnu ah, USA Laimi tampi he kan i tong. Zumthlum zawtnak a ngeimi tam ngaite ka ton cang hna. Zunthlum zawtnak hi a ruang tampi ruangah ngeih khawh asi i, atanglei thil hna hi a ruang biapi bik an si.

1. Nuhrinnak 

Type 1 Zunthlum zawtnak hi, ci (genes) tampi he aa cawhmeh in a chuakmi asi. Cikawr in a kal khomi asi. A pa kha Type 1 zumthlum a ngeih ahcun a fale kha type 1 zumthlum ngeihnak ding caah 10% lam a um cia i, a unau an ngeih ahcun 4% a um cia i, a nu type 1  angeimi asi i nau a ngeihmi kha kum 25 hlan asi ahcun 1% asi an ti. Pa le zumthlum a ngeimi ah risk a tam bik tinak asi caah, pa le zumthlum ngeimi fale cu ralrin khun a herh.

Zumthlum hi, ci in a kal khawh pah caah, anu le pa zuntlum zawtnak ngeimi an si ahcun zatuak ah zuntlum ngeihnak ding ah a lam a um ti asi. An ngei hrimhrim lai ti cu a si lo. Cucaah naupawimi nu hna khi, zunthlum zawtnak atu le tu an cheknak hna asi. Anu zumthlum a ngei sual lai timi phan ruang ah le anu a ngeih ahcun naute zumthlum a chonh sual lai timi phan ruangah asi.

Naupawi lio ah khin, minung taksa nih athlummi dat tampi a herh caah, an taksa nih athlummi dat tampi a chuahter. Cucaah athlummi thilri tlawmte an eidin zongah an taksa ah a thlummi dat tamtuk a rak karh. Cucaah naupawi lio ah, zumthlum ngeih a fawi ngai caah, a hlei in ralrin a herh.

2. Thanthling (Sugar) Tamtuk Ruangah

Minung kan taksa nih athlummi dat a herh ning hi aa lo cio lo. Acheu nih tam deuh a herh i, a cheu nih tlawm deuh aherh. Abuaktlak in, minung ngandammi nih kan taksa ah thanthling a um dingmi zat hi 4.4-6.1 mmol/L asi (mmol=milimolar; L=litre tinak asi). Minung pakhat athi ah khan, hi nakin thanthling (glucose) a tam deuh ahcun, cucu zumtlum lei ah a kal cang. US le Germany ahcun mg/dl timi an hman (mg=miligrams; dl=decilitre tinak asi).

Nifatin nunnak ah thanthling dat hi kan taksa nih a herh. Rian kan tuan, kan cawlcangh tikah kan taksa chungah a ummi thanthling dat kha an kang i, taksa ah thazaang (engergy) ah an i chuah. Asinain minung hi cawlcangh a tlawm i, taksa chungah a thlummi dat tam tuk luhter ahcun, taksa ah athlummi dat tam tuk a hlei in a um kho i, zuntlum ah a lan kho. Cucaah zumthlum ngeih phan ahcun, a thlummi dat ahleihluan in din lo ah a tha ding asi.

3. Eidin Ruang

Minung ngandamnak hi zeitindah rian kan tuan i zei bantuk thilri dah kan eidin timi nih a ngeih ngaingai. Tuchan ah Laimi nih kan din bikmi cu lakphaktii choo-singh hi puh awi ngai asi. Zeicatiah a thlummi dat a tam tuk. Cun ramdang ummi Laimi caahcun "soft drink" timi "coke, pepsi, mountaindo, energy drink le athlummi juice phunphun" hi kan din tuk hna mi hi, aruang pakhat asi kho. Cun zunthlum le "thau dat" (fat) hi aa tlak lo. Laimi cau sa kan duh tukmi le a thau kan duh tukmi hi zumthlum aa thawknak pakhat asi rih lai. Cun excercise tuah kan huam lomi zong a ruang pakhat asi lai.

4. Pawngkam Ruang

Type 1 zumthlum hi pawngkam ruangah ngeih khawh asi an ti. Tahchunhnak ah, faphir pahnih chuakmi lakah, pakhat cu Type 1 a ngeih lio caan ah, a dang pakhat cu type 1 hi 30-50% lawng a rak ngei. An ci le thisen cu aa khat ko nain, faphir za ah 50%-70% karlak hi zoh tikah, pakhat cu type 1 zumthlum a ngei i a dang pakhat cu a ngei bak lo. Cu nih a langhtermi cu zumthlum hi minung kan thannak pawngkam nih a chuahter khawh ve mi damlonak pakhat asi timi a fianter ti asi. Cun Europe ram ummi Mirang (Caucasians) timi phun hi zoh tikah, an umnak ram hawih in zumthlum a ngeimi an tlawmtam hi a let 10 in aa dang kho ti asi. Cu aa dan khawhnak cu pawngkam (environmental) ruangah asi an ti.

5. Virus (Rungrul) Ruang

Type 1 zumthlum hi virus phun khatkhat nih a chuahter lai tiah an zumh. Coxsackie virus chungkhar asiloah rubella hi Type1 chuahpi khotu asi lai tiah an ruah nain an fiang rih lo. Virus nih zumthlum a chuahpi timi hi an hlat hlat lio asi.

6. Sii-ai le Sii (Chemicals & Drugs)

Sii-ai le sii hmanmi nih 'pancreatic cell" a hrawh khawh. "Pancreas" timi cu "pawpi kam ah aa benhmi rawlrianak tihang chuahtu thil asi."

"Pyrinuron" (Vacor) timi sii hi USA ah 1976 ah an rak chuah i, cu nih cun "pancreatic cell" a rawhter i zumthlum type 1 a rak chuahter ti asi. 1979 ah cu zii cu US cozah nih an phih nain ram cheukhat ahcun atu tiang an hman rih. Rungrul thanak ca le pancreatic cancer thlawpnak chemotherapy caah an hmanmi sii  "Streptozotonic" (Zanosar) zong nih, beta cell timi a va hrawh i, taksa nih insulin dat a chuahmi a zor ter i, zunthlum zawtnak a chuahter ti asi.

Insulin timi cu hormone dat pakhat asi i, taksa i a ummi athlummi dat (glucose) a tlawmtam kha a zohkhenhtu le kilvengtu asi. Thau dat zong a kilkawitu asi. Taksa nih thawnnak (engergy) an ngeih khawhnak hnga ding caah, athlummi dat le thau dat kilkawitu asi. Insulin a tlawm tuk ahsun asiloah insulin rian a tuan khawh lo ahcun zunthlum zawtnak ngeih khawh asi.

Zumthlum Dawt Thum

Zunthlum hi dawt (3) in an then.

1. Prediabetes (Pre-diabetes)

"Pre" timi "hlan deuh" tinak asi. Tangcheu kai hlan sianginn khi "Pre-school" ti asi. Zumthlum ngeih taktak hlan, zumthlum ngei dengmangmi tinak asi. Zunthlum a dintuaimi asi. A caan ahcun "Impared Glucose Tolerance" tiah an ti i, chim duhmi cu taksa nih a thlummi dat a ing kho lo ti duhnak asi.

Prediabetes ahcun an damlo ning (symptoms) hi hitin a um:

*Taksa ah a thlummi dat punghman nakin tlawmte a sang deuh
*A caan ahcun zumthlum ngeih hi theih khawh asi lo.
*Miphun cheukhat (Hispanic, Native Americans le Minak pawl) ah hin, Prediabetes hi "Acanthosis Nigricans" timi vunhawng ningcanglo umnak an ngei. An vun a nak deuh, a chah deuh i, a rawng aa tleng mi a karh deuh.

Prediabetes kong ah fianternak hitin tuah asi.
* Kum 10 chungah Type 2 diabetes timi a fakmi ah phanh khawh asi.
* Eidin le nuning i thlen i, type 2 phanh lo ding in zuam a herh
* USA ah million 57 nih Pre-diabetes hi an ngei.

Type 1 Diabetes

Type 1 Diabetes hi, ngakchia kum 6-12 karlak minung le tlairawl kuakap nih an ngeih cemmi asi. Cucaah Ngakchia Zunthlum (Juvenile Diabetes) tiah an ti tawn.

Zawtnak (Symptom) Umtuning cu hitin asi:

* An tii a hal
*Atu le tu an zun an zung
*An rawl atu le tu a tam
*Rawl an ei tuk ko nain an pawng a zor i, a zor ruangah an rawl a tam
*An baa (fatigue) ngaingai. Taksa ah a athlummi dat a tlawm tuk ahcun an tha a di peng i cawlcang kho lo le thakza in an um
*An mit a mui. An taksa ah thanthling atam tuk ahcun an mit-thihri in tiihang a rak chuak kho.

Type 1 zuntlum cu hitin an fianter:

*Hlan ahcun Juvenile Diabetes le Insullin a ing kho lomi diabetes tiah an rak ti.
*Minung la (pancreases) nih insullin kha a chuah duh ti lo caah, taksa chung a thlummi dat (suger) kha thazaang (energy) ah ah a cang kho ti lo.
*Hi zunthlum hi adam kho ti lo. Athlawp lawng thlawp khawh asi.
*Zumthlum ngeimi 5%-10% hi hi type 1 diabetes an ngei.

Zumthlum Hniksaknak

Zumthlum a ngei maw ngei lo timi hi tahnak phun (2) aum. Cu hna cu an phichuak aa khat nain, an hniksak ning aa dang.

1. A1C 

A1C timi hniksaknak ahcun, a liamcia caan thla 2-3 karlak ah, taksa i a ummi thantling dat (glucose) kha an tah. Hi bantuk tahnak ahcun tirawk eidin sum a herh lo. Punghman tein nifatin an eidinmi zong sum a herh lo.  Hi tahnak pungsan ahcun A1C hi 6.5% a phak asiloah cu nakin a san deuh ahcun, "zumthlum" ah an chiah cang. An tah tikah hitin an tah.

Aphichuak                A1C

Normal                      5.7%

Pre-diabeter             5.7%-6.4%

Diabetes                   6.5% asiloah cu nak tam deuh


2. Kaa In Athlummi Dinter le Hniksaknak (OGTT test)

Hi hniksaknak ahcun, rawl eilo in an umter hna i, an taksa ah a thlummi thanthling (glucose) a sanning kha an hniksak. Thi an lak hlan ah suimilam pariat chung rawl an eiter ti hna lo. Tii lawng an dinter hna. Thaithawh ei hlan ah hniksak a si tawn. Hi hniksaknak ahcun 126 mg/dl asiloah cu nakin a tam deuh lawngah zunthlum tiah ti a si. Hi hniksaknak ahcun hitin an tuak.

Aphi                 Rawl eilo in um lio i taksa chung athlummi dat

Normal                100 mg/dl nak tlawm

Prediabetes          100 mg/dl-125 mg/dl

Diabetes               126 mg/dl asiloah cu nak cung a kai tikah 

Hi atlummi dat hniksaknak hi, suimilam 2 chung a rau. A thlummi tiihang dinter hlan ah thisen an lak i athlummi dat an tah. Cun athlummi tiihang an din hnu suimilam 2 hnu i thisen kha an lak i athlummi dat an tah than. Cuticun doctor nih minung taksa ah eidin a thlummi a luh tikah, taksa nih zeitindah a thlummi dat kha, taksa chungah a punzamter ning asi timi an zoh. 

Athlummi din hnu suimilam 2 hnu ah, athisen i a thlummi dat kha 200 mg/dl asi ahcun zunthlum tiah an ti. OGTT testnak ah zunthlum timi cu hitin a asi.

 Aphi                 Rawl eilo in um lio i taksa chung athlummi dat

Normal               140 mg/dl asiloah a tlawm deuhmi

Prediabetes         140 mg/dl-199 mg/dl

Diabetes              200 mg/dl asiloah cu nak tam asi tikah  


Khuacaan Thi Cheknak

Hihi Mirang nih "Random Plasma Glucose Test" tiah an ti. Asullam cu khuacaan tete ah thi va chek khi asi. Hi bantuk va chek tik ah 200 mg/dl nak cung a kai ahcun, zumthlum ngei ah chiah asi. Zunthlum zawtnak ka ngei men lai ti phan ahcun, zun le thi i chek pah lengmang ah atha.

Zeitindah Theih Khawh Lai?

Zunthlum ngeih lai damlonak (Pre-diabetes) hi, a fahnak theih khawh asi lem lo. Lunghrin awk zong a har ngai.  Tha tein chek le zoh hnu lawngah theih khawh a si. Hi Prediabetes ngeih hnu ahcun, kum 2 chung ah diabetes ngeih khawh asi cang. Asinain prediabetes paohpaoh hi, Type 2 ah a lan hrimhrim lai tinak asi lo. Amah belte Type 2 ti asi i, damh khawh asi ti lo. Zorter khawh lawng asi.

Type 2 Diabetes Khamnak

Prediabetes timi zunthlum aa thawkka te ngeih lio i, tha tein eidin le si in i thlawp ahcun an thi punghman ah a kir than kho. Zunthlum a lo kho. Sii lei le ngandamnak lei mifimthiam hna nih, atangle bantuk in thil an hmuhmi cu hi tin asi:-

(1) Na pawng rihnak kha 7% na thumh ahcun (pawng 200 na si ahcun pawng 15 thumh ding)
(2) Nikhat ah minutes 30 in zarh khat ah ninga chung excersise na tuah ahcun

Type 2 Diabetes ngei kho dingmi na sinak kha, 58% a zor cang tiah an ti. Cucaah prediabetes ngeih zong ah thin phan ding a um lo. Pawng 10-15 zorter hmanh ah tam tuk phan dingmi a rak zor cang.

Laimi Nih Ralrin Ding

Zun thlum hi tih a nung taktakmi le hna a hnawk ngaingaimi zawtnak asi caah, Laimi zong nih kan i ralrin a herh. Abik in ngakchia cu zei an theih lo caah, nu le pa nih eidin ah zoh peng an herh. Culoahcun Laifa tampi zunthlum an ngei kho. Zunthlum cu eidin le nunning he aa pehtlaimi zawtnak asi caah, USA Laimi ko hi kan i ralrin a herh khun. Zeicatiah a thlummi kan ei ding tuk i, thlan chuak in riantuan a tlawm deuh cang caah asi. Chukcho kai, thilrit phurh, heh tiah nilin ah riantuan a um ti lo caah, kan taksa i a lutmi a thlummi dat hi an kang ti lo i, cucu kan ngandamnak caah tih a nung taktak. 

Cucaah, Zunthlum zawtnak kan ngeihlo nak hnga ding caah, Laimi nih hi atanglei bantuk in kan i ralrin a herh.

(1) Thantling atam tukmi "soft drink" (pepsi, mountain due, coke) phunphai paohpaoh hrial a herh
(2) Cini ei tuk lo ding asi
(3) Juice din tikah athlummi dat a tlawmmi thim ding
(4) Thau uar lo ding
(5) Thau ahcun pawng zorter ding
(6) Bawlungchuih, tlik, tennis le zeicang thlan a chuak khomi lentecelhnak tuah ding
(7) A thau tam tuk ei lo ding
(8) Sa tam tuk ei lo in, arti le anhringso le theihai tam deuh ei ding
(9) Juice le soft drink nakin tii din uar deuh ding
(10) Eidinmi tirawl le changreu phunphai ah athlummi dat a tlawmmi ral ding
(11) Zan ih lai ah a thlummi dat tammi hrial ding. Zeicatiah dinh ahcun a thlummi dat a kang kho ti lo.

--------------------------------------------------------
 Zohchihmi Ca

1. "Type 1 Diabetes" at www.myoclinic.org
2. "Diabetes" at wikipedia.org
3. "Diabetes" at www.diabetes.org
4. http://www.winonahealth.org/health-care-providers-and-services/specialty-care-services/diabetes-care/type-1-diabetes/

BLOG le Dothlennak

Vawlei ah thanchonak le dothlennak rang bik in a tuah khotu cu "pehtlaihnak" (communication) hi asi. Communication hi zeitluk in dah a biapit tiahcun Syria ram buainak hi 2011 in aa thawk i, Syria cozah nih mipi an hremnak hna le thahnak hna kong hi, minung pakhat nih cell phone in a thlahmi video thawng in vawlei pumpi nih Pre. Assad cianhnak kong an rak theih khawh ti asi.

Communication kan rak ngeih lo caah, Asia ram chungah Taliban khahmul pawl ukmi ram Afghanistan ram dah ti lo cu, Kawlram le North Korea hi, chan tiluan a dawi kho lo bikmi ram kan rak si. Cu theipar cu zeidah asi? Cozah nih mipi zeiti a kan timi zong, an thuh khawh peng. Ramleng ah a chuak kho lo.

Tahchunhnak ah, "1988 ah Kawlram ah mipi abik in college siangngakchia 3,00-10,000 kuakap cu ralkap cozah nih an thah hna" tiah an ti nain, hi tluk tam an rak thihmi hi, ramdangmi nih an rak thei tuk lo. Aruang cu "pehtlaihak" (communication) a um lo ruang ah a rak si.

Zeicatiah Kawl cozah nih Kawlram ah ramdangmi luh an thloh hna; TV le radio station an uk; internet cozawh lawng nih an ngeih; fax le telephone vialte an tlaih dih. Private cell phone a rak um lo. Cucaah Kawlram ah minung mah vialte a thimi kong hi ramdang nih an rak thei kho tuk lo. Hmanthlak le video hna in an rak hmu kho ti lo. Ramdang TV ah a rak lang kho tuk lo. Tlawmte lawng a rak lang kho. Cutluk cun Kawlram i 8888 Buainak hi, vawleicung midang nih an rak thei kho lo. Vawleicung nih an rak theih khawh lo tik ahcun, kan ram thlenning a rak fum taktak.

 

1988 Student Uprising (Yangon)

 Asinain June 4, 1989 kum i Tuluk ram buainak Communist cozah nih Tiananmen Square minung PLA ralkap nih meithal in an rak thahmi hna kha vawlei pumpi nih a thaizing ah an hmuh dih colh. Cu thil nih cun Tuluk kha vawlei pumpi ah a mual a rak photer colh. Ramkip nih Tuluk cozah mawhphurhnak an rak pek. An ram uknak aa hleng lo nain, ram thlennak (reform), human right le zalawnnak tam deuhpi an ram ah a chuak ti asi. Minung athimi cu 400-1000 kar an si lai ti asi. Kawlram nakin mithi an tlawm deuh ving nain, zeicadah vawlei pumpi nih an theih khawh deuh tiahcun, communication ah zalawnnak a um deuh caah le ramdang ah pehtlaihnak a rak that deuh caah asi.

Cucaah Global Village chan ahcun, "tlanglawng, tilawng, motor, vanlawng in pehtlainak nakin electronic in pehtlaihnak hi biapi deuh asi cang." Hi Global Village timi ruahnak zong hi, "electronic pehtlaihnak a ran tuknak le a thawn tuknak kong" hi a chim duhmia si.

June 4, 1989 Tiananmen Square buainak

 Nihin ni ah Tuluk te hna le Russia te hna nih an tih cemmi cu, hi electronic pehtlaihnak hi asi. Cucaah hi ram hna ah hin, internet hi cozah nih an rengh taktak. Private in duh poah in tuahmi a um kho rih lo. Vawleicung nawlngeitu uknak ram tam deuh ahcun, internet hi an tih cemmi "political tool" asi. Abik in aman pek a hau lo mi, atu i ka tialmi blog hi an tih khun. Zeicatiah editor zong aum lo i, man pek zong a hauh lo caah cozah nih an tih cemmi thil asi. Kum zabu 21 nak ahcun, ram thlennak ca ding ahcun Blog hi a biapi bik hriamnak pakhat ah atla cang. Cucaah Kawlram le ram sual deuhmi cheukhat ahcun blog hi hman khawh asi lo.

Laimi nih thil tampi kan theih khawhnak ding le kan ram ah, thlennak le dohlennak a um khawh chin lengmang nak ding caah cun, "Blog tampi kan ngeih le hman khawh aherh."

Cucaah tukum 2015 Kawlram Election ah, NLD an cahmi hi lung aa lawm tuk. Hi NLD hruaimi cozah nih hin, Kawlram hi sipuazi le politics ah i thleng taktak seh ti an duh ahcun, "internet" hi private nih a tam khawh chung tam in ngeihter khawh dingmi hi rian biapi pakhat asi. Inn kip nih internet ngeih khawh ding in tuah le website siseh, blog siseh duh paoh in zalawng tein mipi nih hman khawh ding hi, an i zuam hmasat a herh.

Electronic riantuannak a san ahcun Kawlram democracy hruainak zong a thangcho lai i, sipuazi le education zong electronic riantuannak nih a thanchoter hrimhrim lai timi cu, vawlei bengh i nganh khawh asi lo bantuk in, a dikmi asi.

Zeicatiah nihin ni vawlei zoh tikah, USA le EU pawl an riantuan ning le thanchonak bik cu "electronic riantuannak le pehtlaihnak" cung viar ah aa hngat cangmi asi. Terrist dohnak zongah hriamnam thabik cu hi electronic thilri hi asi ko. Ram khat le ram khat rang taktak in pehtlaihnak lam thabik le kham ahar bikmi cu "hi electronic pehtlaihnak" hi asi caah, hi thil a hmang khomi ram paoh ah, a lamkip in thanchonak a um. Cucu Kawlram cozah nih an theih ko nain, an tuah duhlomi thil asi. Zeicatiah an mah uknak le thawnnak "Power" kha, a rawk sual lai ti an phan caah asi.

Hi electronic riantuannak hi Newin cozah in Thanshwe cozah in Theinsein cozah tiang nih an tih rih. Atu NLD nih ah zeitluk in dah an on lai i, an khar ve te lai? Cu nih cun an dirhmun taktak hi a langhter te lai.

Cucaah a ra laimi kum 4-5 chung ah "NLD nih democracy an dirpi taktak maw? Dirpi taktak lo? Ahlan ralkap cozah bantuk in maw a kan hruai maw? Democracy taktak in dah a kan hruai?" timi zong, hi internet te hna zeitluk in dah zalawnnak an pek khawh timi cungah aa hngat te dingmi asi.

NLD hruaimi cozah hin, internet hna an uk peng i, Blog hna an phih rih ko ahcun, an nih zong USDP he tam an i hlat lo tinak a langhtertu thil asi ko lai. Cucaah NLD hi an chung muru taktak "freedom" taktak hna an dirpi maw? Zeidah an chungril taktak asi timi zong hi, hnu kum 4-5 zoh cio rih ding an si ko! Internet hna an tih tuk? Website le Blog hna an tih tuk rih ko ahcun, Democracy he cun an i hlat tuk rih timi a lang te ko lai!!


Chinchiah

1. Hmanthlak hi, atanglei ca chung in lakmi an si.
 "Info box collage for 8888 Uprising" by Source. Licensed under Fair use via Wikipedia - https://en.wikipedia.org/wiki/File:Info_box_collage_for_8888_Uprising.jpg#/media/File:Info_box_collage_for_8888_Uprising.jpg

2. Tiananmen Square Massacre June 4, 1989 from Bing.com

Vawleicung Man Fak Bikmi "Tangka Pia"

Ka fale he Westland Library ah kan leng i, umhar pheng ah tiah Makazine pakhat ka hei rel. Cuka i ca an tialmi ka hmuhmi nih ka khuaruah a ka harter.

Cucu zei dang asi lo. Orlando, Florida i, Heritage Auctions nih, 1792 i an rak sermi American cozah tangka pia khatte kha, Kevin Lipton timi pa nih, January 8, 2015 ah, $2,585,000 (million 2, ting 5 le thawng 85) in a cawk. Cu tangka piate million 3 deng in cawk cu khuaruahhar asi. Zei ca dah a tuah hnga? Chiah sawh chiah ding maw asi hnga? Amiak in museum ah piah ding hna dah asi hnga? 

Cu tangka pia te cu sui in an sermi zong asi lo, dar in an sermi asi. Ahnulei ah ah a cuangmi nu hmanthlak te nih a langhtermi cu Lady Liberty le ram note asimi USA a nunnak caah a biapi tukmi "Parent of Science and Industry" timi ca an i tial. Wreath timi "facang kual bantuk pangpar kual" chung ah 

tangka pia khat "One Cent" (Pia khat) aa tial. Wreath aleng lei ah "United States of America" timi aa tial. Cu vial lawng cu asi ko. Phundang asinak zong zeihmanh a um ti lo. 

Cu piakhat tlang te cu Robert Birch timi pa nih a pungsan a rak sermi asi i, nihin ni ah mah bantuk piakhat te hi, 10 tluk lawng vawleicung ah a um ti asi. Cu 10 lah atu i te hi, a tha bikmi le asi an ti. 

Mah hi hlan ah tangka piakhat, man fakbik an rak pekmi cu Lincoln muisam cuangmi tangka pia asi i, 1943 an chuahmi asi. 2010 ah $ 1,700,000 in an rak zuar. 

1792 kum chuahmi tangka pia

Ahnulei kap hmanthlak le catialmi hna

Laitlang kan rak um lio ah, "Tangka hlun man a ngei tuk" tiah an rak ti tawn i, heh tiah an rak kawl tawn. Ngun in an sermi deuh an rak si. Ziah ngun cu a tampi ko tung. Hinak lianlian zong atampi ko tung? Ziah cu zatzat in an cawk tawn hnga tiah ka rak ruat tawn. A ruang ka thei kho lo. 

Nihin ni ahcun ka fiang cang. Hi bantuk thil hlun pawl hi, Auctions ah an rak zuar tawn hna i, an mah kha an man a sun ruang ah si lo in, thil hlun le thil har taktak an si caah, an sunglawiter mi hna kha an si. 

Hakha Leimin Kilvengtu Ding "Vetiver Ramkung"

Vawleicung ramkip ah, vawlei minh ruang le tiilu, ruah le thli nih vawlei a ziah (erosion) ruangah, vawlei hi kum chiar in tons billion 20 tluk a zor lengmang ti a si. Hi vawlei ziahmi ruangah ah, innlo, lamsul, khua, certual, lo, leikuang le tlanpang cinthlaknak tam tuk hi kum chiar in a  rawk ti asi.

Nitlaklei ram le vawlei kong mifim thiam hna nih kan vawlei kilven ding ning hi, an cawn lengmang nain, vawlei ziah (soil erosion) hi tha tein an kham kho taktak lo. An puitlinh (awngmin) kho taktak lo. Cucaah vawlei ziahmi ruangah, vawlei rawhnak lawng silo in, sipuazi ca hrimhrim ah ram kip ah sunghbaunak tampi a chuak.

 Alumnak equator ram ah a  keumi "Vetiver ramkung" hi aman aa deng ngai tung in, vawleimin le vawlei ziahmi khamnak caah a tha bik asi lai tiah an ruah. Hi Vetiver ramkung hi hlanlio pi in India, Carribean ram hna le Fiji tikulh ram hna ah, vawlei kilvennak caah an rak hman cang timi kha, John Greenfield nih 1950 hnu deuh vak ah a rak theih hmasat.

Vawlei runvennak caah hitin tlangpang ah an cin

Vetiver hi phun tampi a um. Cu hnu cun ramkip ah duhsah tein an cin i, nihin ni ahcun Indonesia, Malaysia, Philippines le Australia hna ah an hneksak i, an tha taktak. Carribean tikulh ram hna zongah an cin hna. Vawlei amin hnikmi zawn i an cin tik zongah, hi ram nih vawlei a ven i, min lo in a tuah khawh ti asi. Hmunhma a bi i tlang a tamnak Hong Kong khua hna zongah, fingtlang runvennak caah tampi an cin i, vawlei minh tam taktak a kham khawh ti asi.

Vetiver ramkung hi, Hakha khua a minmi caah le Lairam i ka dang a minmi ca zong ah a tha taktak dingmi asi. Hmun chengmi paoh ah cin thluahmah ding asi. Australia um Laimi zong nih hi ramkung hi Hakha khua ah an phurh ti kan theih caah lunglawmh awk ngaingai asi. Lairam abik in Hakha khua le Rungtlang hrawng a minmi caah a tha taktak lai tiah ruahchannak a um. Gangaw lam minmi, Falam le Thantlang lam minmi hmunhma zong ah tampi cin khawh ahcun a tha tuk ding asi. Pumpak dumhau le innlo fehnak ca zongah kan cin a herh.

Vetiver hram a thuh ning

Vetiver ramkung hi pe 3-4 tiang a sang kho i, a hram cu 5-7 tiang a thuk kho. Ahram hi vawlei chung ah thuk taktak a pil pin ah, ava darh i vawlei kha ava tuam. Ping tein an cin tikah ahcun, vawlei chung ah an hram kha sur tah in an i tak i, vawlei kha a senghter dih hna. Vawlei kha a tuam caah a min kho ti lo. Hi ramkung hi, nilin zong a ing kho i, ram a car ngai nak hmun zongah a nung kho mi asi. Tii tampi toih a haumi asi lo. An cinka in thla (6) chung ah hram biatak tein a thla i, vawlei a kilven khawh manh caah, vawlei ziahmi runvennak caah khuaruahhar in a thami ramkung asi.

Vawlei chungah a hram hi tin a va karh

Cucaah Lairam zongah hi ram hi tampi cin ah a tha ding asi. Tiva kam, lamkam, khualak aminmi le a chen deuhnak paoh ah cin ding asi.

Asinain Lairam i cin tik ah, Lairam a rak um ciami ramkung a hrawk tuk sual lai maw? Kan lo le dumhau hna a hrawk dih sual lai maw? timi cu hlathlai peng ahau ve. Ningcang tein cin le zohkhenh zong a herh kho men.

Laim kan pawinak pakhat cu thingkung, burbuk le ramkung kan rem lo. Kan vawlei hi thiang hirhiar tein kan thlawh dih. Hi thil nih hin kan khuaram a rocarter lawng silo in kan vawlei ziah ning a fahter tuk. Vawlei cimh zong a fawiter khun. Vawlei a vengtu taktak cu thingkung, ramkung le burbuk hna anr ak si i, hi hna hi kan rem hna le dawt hna aherh taktak.

Vetiver ramkung hna cin tikah, a kung a sang ngai te lai i, Laimi nih kan rem dingmi a biapi tuk. Culo ahcun kan khuaram hi an min lengmang ko rih lai!!

Hakha Town Plan An Suai Tharmi Hmanthlak

Hakha khualipi cu July 31, 2015 ah fak tuk in a cimh tikah, Hakha mipi lawng siloin Lairam mipi, cozah uktu hna le ramdang um Laimi dihlak kan ngaih a chia. Kan lung a tha lo. 

Khua hi 65% tluk cu aa rawk ko lai tiah ka ruat. MP Hung Ngai cozah le Kawlram Thein Sein cozah hruainak le Lairam mifim thiammi hna le upate tampi zuamnak thawng in, Hakha Town Plan cu an suai cuahmah cang i, ngaihchiatnak ton lio ah, lunglawmhnak ngaingai asi. 

"Hakha khuahlun hi hmunhma a rem ko nain, a kah tuk caaah le hmunhma fekfuan asi lo caah, chuahtak a hau i, khuathar hmunhma thar ah Hakha khualipi thial a hau" tiah ka aupi lengmangmi. Cu ka aupi lio zong ah, Falam Lam le Thantlang Lam le Hakha Hniarlawn karlak hi hmunhma a rem cem tiah ka ti tawnmi asi. 

Lairam cozah upate zong nih Hakha aa rawh tik ah, khuathar tlak ding in Town Plan an ser tik zongah, cu hmunhma cu an sawh ve thiamthiam timi ka hmuh tikah, kan ruahmi aa khat i, lung aa lawm khun. Atu cozah nih Hakha Khuathar Town Plan an sernak hi, vawlei a fehnak hmunhma bik asi caah, Hakha khua pawng hrawnghrang ahcun hmunhma a fehfuan biknak hmun asi. 

Hi tining tein khua an sersiam khawh le an tlak khawh ahcun Hakha khua hi khua dawh taktak le khuanuam taktak asi te lai. Kawlram ah khua dawh bik pakhat ah a tla kho ve te dingmi asi. 

Cucaah hi khuathar Town Plan suai tikah, Laimi lungfim tein um a herh. Mah pumpak ca a miaknak ruat lo in, Hakha khua hi zeitluk in dah aa dawh khawh lai? Zeitluk in dah lam a kauh khawh lai le a phei khawh lai? Zeitluk in dah khualak chawhvah hi a nuamh khawh te lai? timi ruat in, khua sersiamnak ah Hakha khuanu khuapa dihlak ah, khuaram dawtnak thinlung ngeih bu tein innlo khuar a herh.

Atanglei map hna hi, Hakha khua nih an chuahmi "Sipin Map" an si. An suaining hi a tha ngainbgai i, lung aa lawm tuk. Hakha khuakam tiva luan ning, lamsul kal ding ning, inn sak ding ning, siangin hmun, biakinn hmun, cozah zunghmun University le collge ca tiang in aphunphun an hual chungmi zoh tikah, lung a tling tuk hringhran. 

Cozah nih atu an suaining tein ataktak ah innlo an sa kho lo sual lai timi phan a um ngaingai. Atu cozah nih New Hakha Town Plan an suai ning tein, lam an cawh khawh le khua an ser khawh ahcun, Hakha khua cu khua dawh le khua tha ngaingai asi te ding asi. 

Hmanthlak-1

Hihi Hakha khuapi chung le khuakam i tiiva tii an luanning piahnak pung asi.

Hmanthlak-2

Hi hmanthlak hi Hakha khuapi chung i, tiluannak tilam an sermi hna an umnak le an piahmi pung asi. 

Hmanthlak-3 

Hakha khuapi thar i, vawlei minhlonak ding caah, khamnak vampang tuah a herhnak ding hmunhma hna an langhternak pung asi.

Hmanthlak-4

Atanglei hi, tidong lianmi (yepun) ser a herhnak hmunhma an piahnak asi. 

Hmanthlak-5

Atanglei hi Hakha khuapi chungah inn sakter lo nak ding hmunhma pawl an piahnak hmanthlak asi. A chen ruang ah maw, vawlei a feh lo ruang ah maw, thil dang tampi ruangah sak lo ding in an tinak hmun an si.

Hmanthlak-6

Atanglei hi Hakha khuapi khuathar tlak dingmi area an piahnak hmanthlak asi. A zapite acre 520 ding asi. 

                                               Hmanthlak-7

Atanglei hmanthlak hi Hakha khua khuathar an tlaknak ding hmunhma le area an piahnak hmanthlak asi. Ahrinnak hi Hakha-Falam lampi lei asi i, adumnak lei hi Hakha-Thantlang Lampi lei asi. Atu Falam-Thantlang Lamtonak khi Hakha Khualipi Thar i lam tonnak bik hmun asi te lai. Atu Hakha khuathar hi, Hakha khua a lainak bik hmun asi te lai i, inn hmun vantong in a man a sang te lai.

Hakha khuathar tlanghrawn ka khi cu, inn dawt 100 sak hmanh ah, vawlei a fehnak ding hmun asi caah, mirum milian nih cun inn hmun cawk le inn thatha sak colh ding asi.

Hmanthlak-8

Hakha Khuapi thar tlak tikah, sang le innlo zeitindah kan then lai i kan sersiam lai timi piahnak hmanthlak asi. Ramdang bantuk tein inn artlang tein sak ding asi caah, aa dawh ngaingai te dingmi asi. Europe le America inn le lo a lo te dingmi asi. Hi tining tein an sak khawh ahcun, khua dawh le khua nuam taktak asi te lai. 

Hmanthlak-9

Hakha khualipi a thar in ser ding ningcang kong an langhternak hmanthlak asi. Cozah zung, sianginn, sizung, biakinn, pangpardum tibantuk pawl vialte dawh te le rem tein ser ding tiah timhlamhnak an ngei. Hi Town Plan hi a tha i, aa dawh tuk hringhran. Asuaitu Chin State cozah le nawlngeitu hna le hi hmanthlak suaitu engineer cungah lung aa lawm ngaingai. 

Hi tining tein Hakha khualipi hi, aa sersiam khawhnak hnga, Hakha khuanu khuapa hna zong nih, nawl ngaih a biapi. Cozah nawlngaih bu tein, khua sersiamnak ah tel cio ding hi, thil tha bik ding asi. Cozah Town Plan ah mipi nih ruahnak chuah ve le a tha deuh chin lengmang in, Hakha khua sersiam zuam cio 

ding asi. 

Acunglei hmanthlak bantuk tein, Hakha khualipi hi an sersiam khawh ahcun, Hakha cu Aizawl nakin aa dawh deuh lai i, a that zong a tha deuh lai i, a numah zong a nuam deuh te lai. 

Laimi le Kan LEI

"Lei" tiah ka ti tikah, kan kaa chung ah a ummi kan "lei" hi ka chim duhmi asi. Mirang nih "tongue" an ti.

Lei nih hin, tuanvo lianbik a tuanmi rian pahnih a um.

1. Pakhatnak cu thawtnam theihnak asi. Lei cu thil a thawknak (athum, a-al, athak, akha, a thur, akik, alum, asa tibantuk) a theitu asi. Lei um lo ahcun hi vialte hi kan thei hnga lo i, zei kan eimi hmanh thawtnak kan thei hnga lo. Cucu lei nih tuanvo lianbik pakhat a lakmi asi.

2. Lei nih pahnihnak tuanvo a lakmi cu, "holh le awchuah" asi. Dang, hmur zong an biapit tuk bu ah, holh ahcun "lei" hi a biapi tuk. Lei a cawlcangh ning hawih in, aw dawh le dawh lo hi an chuak. Lei a cawlcangh ning hawih in, minung kan aw hi, aa ngerhnguai ve. Lei chiah ning le cawlcangh ning hawih in aw hi an i thleng kho i, an i dang kho. Lei um lo ahcun aw hi a niam le sang, a kua le kualo, aw-nem le aw-ro a um kho hnga lo. Cucaah holhnak ah "lei" hi a biapi taktakmi thil asi.

Kawlram ka um lio ah, Kawlram miphun kip he kan i lawm. Kawl, Kachin, Kaya, Mon, Rakhine, Shan, Lahu, Lisu, Tuluk, Kala le Naka timi he kan rak i kawm hna. Laiholh an ka hal i, ka rak chimh tawn hna. Kei zong nih an holh ka rak cawn ve tawn.

An holh an ka chimh tikah zaa zah zaa cun dik tein ka chim thiam tawn lo nain, atam deuh cu naih ngai in ka rak chim khawh peng. Asinain Lai holh ka chimh tik hna ah, a aw an chuah kho bak lo. An aw a pai lawng silo in, an lei a cawlcang kho lo. Lai holh an chim tikah, an aat lawng si lo in, an lei le dang a si kho bak lo.

USA ah ka than. Mirang, Minak le Spanish le miphun dang kan ton ballo mi Korea, Philippino, Thailand, Vietnam, Laosian le miphun dang tamtuk kan ton hna. Abik in Mirang kan ton khun hna. Lai holh kan chimh tik hna ah. a aw an chuah kho bak lo. Korea le Asian dang nih cun an chuah khawh deuh. Mirang le Minak nih cun an ti kho bak lo.

Laimi tu cu abuaktlak in Kawl holh, Mizo holh, Mirang holh hi kan chim khawh ngai. Kan aw a pai hmanh ah, theih khawh ding in kan chuah khawh peng. Upa kan si hnu zongah Kawl holh le Mirang holh hna hi kan holh kho ngai ko. A aw kan chuah khawh ngai.

Asinain Kawl, Kala, Minak le Mirang upa asi cangmi han nih Lai holh hi aw an chuah kho bak lo.

Cu thil sining ka ruah lengmang ah, Laimi hi kan "lei le dang" a rak tha taktak tiah ka ruah. Miphunpi asimi Mirang, Minak, Spanish, Tuluk, Kala le Kawl nak in a let tam tuk in kan "lei" hi a rak tha deuh timi kha, USA ka phak hnu ah ka theih fianmi asi. Cucaah Pathian nih Lai miphun hi, phun dang tein a rak kan ser ko. Phun dang tein "laksawng le thluachuah" a kan pek ko timi ka hmuh. Kan "lei" hi, miphun dang "lei" nih a tluk bak lo.

"Nihin ni vawleicung miphun kip ka hmuh tonmi hna chung ah, Laimi hi "lei" a tha bik kan si"  tiah ka ruah. Lairam pawng ummi kan miphun hawi asimi, "Mizo le Manipur le Naga miphun nakin Laimi kan "lei" hi a tha deuh timi ka hmuh. Cucu ka khuaruah a har ngaingaimi asi.

Zeiruang ah dah Laimi hi hi tluk in kan "lei" a that hnga timi ka ruat than. Chin timi miphun chung zongah, Tiddim, Asho, Cho timi miphun tengnge hna nakin, Lai aa timi miphun hi kan lei a tha deuh khun. Tahchunhnak ah, Tiddim hna khi "ar" timi le zeidang bia tete an lei nih a aw a chuah khawh lomi tampi a um. Cucaah Laimi kan "lei" hi a tha khun i, zeiruang dah a that khun hnga timi cu a ruang ka thei kho lo.

Laimi pakhat nih a timi cu "lung le thing kar ah a luangmi tlangcung kokek tii kan din ruang ah asi" a ti. Cucu si dawh asi lem lo. Zeicatiah vawleicung mi vialte hi, hlan ah lung le thing karlak luangmi tii a ding ciomi an si ko hna. Nihin ni zongah tii an thianh caah a si ko. Lung le thing kar luang tii an ding peng ko hna. Dur chung i aa rawn zongah lung le thing kar tii thiamthiam an si. Cucaah tii le lei hi pehtlaihnak ngeih dawh an si lo.

Kei ka ruahmi cu, "Pathian nih phun dang tein a kan ser ve ko. Miphun dang nih an ngeihlomi lei tha te a kan ser piak" tiah ka ruah. Kan cikor in, pipu chan in "lei" tha te a kan pek ko. "Vahla thlirh" an rak hman lio ah, an aw a rak that khawh ning le duh a rak nun khawh ning te hna zong, zoh tik ah, pipu chan in kan cikor hrimhrim in "lei" tha mi miphun kan si.

Kan "lei" a that caah, Mizo hla, Kawl hla, Mirang hla zong Laimi mino nih fawi tuk in duhpaoh in an sak khawhnak zong asi. An no ruang lawng ah silo in an lei nih a cawn aa fawih caah asi. Upa zong nih kan sak khawh ngaingai ko hna.

Cucaah abuaktlak in tuak tikah, "Vawleicung pumpi ah Laimi hi lei tha bik miphun pakhat kan si" tiah ka ruah. Thil cawn zong kan i rak i fawih tuk. Cucu kan "lei" a that caah asi. Miphun dang he epchun tikah, thil thiam le thil cawn kan i foih deuh ngaingai.

USA ka phak hnu ah, Mirang tampi he kan i kom. Cu hnu in Lai-lei a that hi ka fiang khun. Mirang ka hawi le nih, Lai biaholh hi an ka hal tawn. Minung min, thil min zong an ka hal tawn. Laimi cu, Mirang min le Mirang biafang zei bantuk min asi zongah auh le theih kan i foih ngai. An aw zong kan chuah khawh ngaingai. Mirang he kan i komh hnu in, Mirang he epchun tikah, Mirang miphun nakin Lai miphun hi kan "lei" a let tam tuk in a tha deuh timi ka hmuh.

Tahchunhnak ah, Mirang nih a tanglei Laimi le biafang phun hi, "a aw" an chuah kho bak lo. Upa ngakchia thlulo in an chuah kho lo. Atanglei cafang fonh phun hi pakhat hmanh an "lei" nih a chuah kho lo.

"Tl, Ti, Thi, Aw, Chaw, Cha, Ua, Ng"

Tahchunhnak ah atanglei min le biafang hna hi zeiti hmanh in an lei nih aw a chuah kho lo. An lei aa mer kho lo.

1. Tlang hi an chim tik le tial tik zong ah, "Klang" (Ka-lang) an ti.

2. Tluang hi "Ta-luang" asilole "Tha-luang" ti bak in aw an chuah.

3. Ngun hi cu an chuah kho lo lawlaw. "Kun" "noon" "ka-ngun" tibak in an chuah. An lei le dang ah zei ti hmanh in a aw a chuak kho lo.

4. Cung "hi zeiti chimh zong ah an chuah kho lo. "Kang" an ti peng.

5. "Aw" aa fonhmi thil min paoh an chim kho lo. Bawi, Cawi, Mawi, Mawng, Awi ti phun hi, an chuah kho bak lo. Tahchunhnak ah Bawi, Cawi, Mawi, Mawng, Awi, ti pawl hi a ti an ti kho lo. A aw an chuah tikah, "Bawi" cu "Ba-ui" tiah an ti. Cawi cu "Kha-ui" an ti. Zei kan chimh hna zongah a ngah lo. Mawi cu "Ma-ui" an ti. "Awi" zong hi awchuah an i harh tuk.

6. "Ua" phun fonhmi biafang zong aw an chuah kho lo. "Rual" tibantuk hi, "Ra-ul" ti in aw an chuah. Cun "Duh" timi zong "Dah" tiah an chuah. "Doo" ti phun zong in an chuah kho tuk lo.

7. "Ti" phun zong hi an chim kho lo. Tahchunhnak ah, "Tial Hu" timi "Tri-al hoo" ti phun in aw an chuah. A theih a har ngaite.

8. Thlan-tlang timi hna hi an chuah kho bak lo. Cucaah The Chin Hills Vol-1&2 cauk tialtu Bertram S. Carey le H.N. Tuck zong nih ca an rak tial tikah, Thlan-tlang cu "Klang Klang" ti bak in an rak tial. "Tlang" timi paoh cu, "Klang" an rak ti. "Th" in fonhmi min paoh cu, "T" lawng in an rak tial khawh. An hna zong nih a rak thei kho lo.

9. "Thi" in aa fonhmi zong an chim thiam lo. Tahchunhnak, "Thiang, thianh, tthiang" ti phun hi, aw an chuah kho lo.

Hi acunglei cu Minung min lawng asi caah a fawi bik an si nain, hi hmanh hi aw an chuah khawh hna lo caah, Lai holh taktak aw chuah hi an lei ah an i harh taktak ko.

Mirang lawng si lo in, Kala le Kawl le Minak zong nih Lai holh hi an rak i harh taktak. Mizo hmanh nih an i harh ngaingai.

Cucaah Laimi hi miphun fate hmanh si u sih law, Pathian nih sullam ngei le man ngei taktak in a rak kan sermi miphun kan si. Sinak tling khitkhet te ngei in a rak sermi le thluachuah sang taktak pekmi miphun kan si. Laimi nih "LEI" tha taktak kan rak i ngeihmi hi, kan miphun dihlak nih, i lawmh awk le lunghmuih awk ngaingai thil pakhat asi.

Panadol Fahtheihlo Sii

Malaysia in USA a rak phanmi Laimi tampi an zawt tikah, an din cemmi sii pakhat cu "Panadol" sii asi. Cucu an i theih taktak. An din tikah a ngaih zong an i ngaih i, a dam zong an dam khun. Ahmangmi zong nih a tha tuk an ti i, a pek zong an ka pek ve tawn. Keimah caah cun a that le that lo a ruah awk ka thei theng lem lo. Fahtheihlonak sii mum dang bantuk in ka hei ruah ko.

Malaysia in US a rak phanmi Laimi nih, Panadol a thatnak kong an ka chimh lengmang. Mah cu sii cu Malay chuak maw asi hnga? Thailand maw asi hnga? India dah? timi ka ruat theu tawn. Hi sii hi, din tikah tihphan awk hna a um hnga maw? Doctor peklomi sii asi tikah tih awk a um hnga maw timi ka ruat tawn.

Minung hi mi zei kan si hmanh ah, "lunghrin le hnabeisei" ngeih a hmangmi saram pakhat kan si. Cucaah minung hi psycho in dam le zawt khawh ngai asi. Cucaah, "Panadol a tha tuk an timi sii phun hi USA ah amah sii phun hi  aum ve hnga maw" ti ka ruat tawn. A um ve ko ahcun Panadol theng ding lo in, Panadol he aa lomi sii zong cu din khawh asi ko hnga lo maw timi ruah awk aum caah, hi ca hi careltu caah bawmtu asi theu lai timi ruahchannak he ka tial.

Panadol phun khat

Hi sii kong ah theihtlei asimi cu atanglei bantuk in asi:

1. Sii min----------Panadol Advance 500 mg Tablets
2. Achung ummi sii----------Simun pakhat ah Paracetamol 500.0 mg aa tel
3. Sii muisam an serning----asii mu cu tuammi asi. Khatlei kap ah "P" timi a pummi chung ah aa tial; khatlei kap ah aa rinmi aum.

4. Hmannak

Panadol Advance 500 mg simum hi 'analgesic' le antipyretic timi fahtheihlonak sii phun an si. Taksa ah fahnak fak ngai um tikah, fah-chawnnak thlawpnak ah an hman. Tahchunhnak ah, lufah, taulukhirh (migraine), luruh-tam lufah, hafah, kengfah, khupngalfah, thahri le titsafah, hrawmfah, taklinh zornak, ruhphin-fah, tohkuai phun asimi cumpi-khuasih-khuh le tlangrai lufah tibantuk caah an hman. Nuphungtheih nganfah ca zongah an hman ngaimi asi. "Analgesin" sii phun khat a si ko.

5. Hmanning

Panadol hi, kaa lawng in dinmi sii asi. Doctor chimning din ding asi. Abuaktlak in cun hitin hman khawh asi tiah an ti.

Upa---Voi khat din ah mum 2 in nikhat ah voi 4 din khawh asi. Voi 4 cung din lo ding. A fah a zor lo ruang ah a hlei in din chap le caan naih deuh in din lo ding asi.

Ngakchia---Kum 6-12 kar. Mum cheu in mum khat tiang nikhat ah voi 4 dinter khawh asi. Ngakchai kum 6 tang cu pek lo ding asi. Hi sii ngakchia cu ni 3 cung pek lo ding asi.

6. Hmanlo Ding

Paracetamol le amah bantuk sii aa ziaklomi nih hman lo ding. Sii ziak lo hi, tih a nung ngaingaimi asi caah, din tikah ah ziak le ziak lo tha tein ngiat a herh.

7. Ralrin Ding

Paracetamol a ding cuahmah mi nih din lo ding. Ahlei in din lo ding. Zuu he din lo ding. An lufah a dam deuh hlei peng lo ahcun doctor piah ding. Painkiller timi sii a dingmi paoh nih cun, hi si din hlan ah doctor ruahnak hal hmasat ding. Ngakchia phaklonak ah chiah ding. A fah peng ko ahcun doctor piah hrimhrim ding

8. Theih Ding

Panadol sii tam tuk din sual ahcun a rannak in sibawi sin ah kal ding. Sau tuk rauh sual ahcun "fak pi'n thin a rawhter khwh caah asi." Panadol he aa lomi, Paracetamol 10gm din sual ahcun, upa zong an thin a hrawh khawh hna. Hman tein din ahcun nu naupawi caah chiatnak tam tuk a chuak lem lo nain, tam tuk din sual ahcun paw chung ummi nau caah chiatnak a chuahter khawh.

9. Aphunphun

Panadol hi phun tampi a um. A dur, a dar, ahang in an chuahmi ti in aphunphun a um. Cucaah ahmangtu nih cawk tikah ralring deuh in zeicadah an sermi asi timi hawih in cawk le din ah a tha ding asi. Kum le pawng rihzan ning hawih in ding thiam zong aherh.

Nuphung theih lio hmanmi Panadol

Donghnak

Hi ca ah hin mi zaw nih si din ningcang tial duhmi asi lo. Panadol kong abuaktlak in tialmi asi. Sibawi te ti ning in din le hman ah a tha bik. Kawl nih, "Tan yin see, lun yin bee" (A zaceu din ahcun sii, a luan ahcun ral) an ti bantuk in, mah nih hman zia thiam a biapi bik.