CNF Hi Kan Zoh Sawhsawh Ko Hna Lai Maw?

Chin miphun hmelchunh pakhat Victoria Camp

 
Biahmaithi

Columbus cu Laimi kan tam lo. 850 fai lawng kan um. Asinain CNF riantuannak caah thazaang biapi taktak a simi Chinland Club tha a pemi a tanpi duhmi khua pakhat kan si ve. Cucaah December 3, 2016 zan ah Chinland Club hruaitu Pu Tial Hmung le Rev. Tluang Hre cu December 2, 2016 ah Indianapolis in Columbus, Ohio dam tein an rak phan. December 3 ah, CNF Chairman Pu Zing Cung zong a umnak Denver in zanlei 3:30 PM ah a rak phan ve. Caan sunglawi tuk kan hmang ti hna.

Columbus ummi Laimi hna he, 7:00-11:30PM tiang biaruahnak caan kan ngei hna. Upa tling lawngte 60 fai an chuak. Cu tonnnak kan ngeihmi le bia kan i ruahmi nih, atanglei thil hna hi tampi a ka ruahter. Laimi ca zongah ruah ding a herhmi asi tiah ka ruah caah, ka van tial.

Keimah cu pastor riantuanmi sawhsawh ka si. CNF member ka si lo nain, CNF a tanhmi le Chinland Club tha a pe mi ka si. Zeicatiah Chinland le Chin miphun caah rian tuan a duh ve mi pakhat ka si. Kan ram caah rian kan tuah lai ti ahcun, lam dang vialte nakin CNF le Chinland Club lam in kan tuah ah hin, a tha bik cemmi le hmual a ngei bik cemmi a si lai tiah ka ruah caah a si.

January 5, 2018 zongah Chinland Club Central Committee Meeting cu Columbus, Ohio tuah a si. Salai Thla Hei a ra kho i, bia sunglawi taktak tampi a kan chimh i kan i lawm taktak. Meeting kaimi zong kan thahnem ngai. Kan Krihfabu zong kan i lawm ngaingai.

2016 lio i Rev. Tluang Hre le Pu Zing Cung a kan tlawn lio i an chimmi bia hna le 2018 Chinland Club Central Committee lio i, Salai Thla Hei le Pu Tial Hmung bia hna ka ruah tik ah, "Chin miphun nih hin ram le miphun caah kan pekmi a tlawm tuk" timi ka hmuh. Kan mah le innlo, khua le tlang caahcun kan pek ngai nain "Miphun ca i kan pekmi cu a tlawm taktak" tiah ka ruat.

Laimi Ruah Dingmi Biahalnak

Lai (Chin) aa timi miphun nih, CNF riantuannak he pehtlai in a tanglei biahalnak (5) hi a ka ruahter ngaingai. Careltu zong in ruahter hna seh ti ka duh:

(1) Mi zeidah kan si (Who we are?)

(2) CNF hi zei dah an si taktak? (Who they are?)

(3) Zei ca dah ramleng kan phanh (Why we are here in foreign land?)

(4) Ramleng Laimi zeidah kan rian a si? (Responsibility?)

(5) Kan tuanvo kan tuan maw? Zei dah kan ram le miphun caah kan pek ve?


Hi biahalnak hna hi, Laimi dihlak nih kan ruah a herh. Hi hna hi kan ruah lo ahcun, "Mi zei dah kan si ti zong kan fiang taktak lai lo i, CNF zong zei dah an si taktak?" timi kan fiang kho hlei lai lo.

Columbus i tonnak kan ngeihmi nih, CNF hi zei bantuk dah an si? Zei dah an i tinhmi taktak a si? Zei tluk in dah dinfelnak an tanh i, zeitluk in dah phunghram fek an ngeih le dirhmun an ngeih? Zei tluk in dah ram le miphun caah an nunnak an pek?" timi kha a kan fianter ngaingai. Hi catawi te ahcun CNF hi zeidah an si takttak timi fiang tein kan tial kho thlu lai lo nain, an nunnak le an sining kan tial mi nih, "Zei bantuk dah an si?" (Who they really are?) timi cu careltu thinlung ah a fianter lai ka zumh.

Thil hi chimtu um lo ahcun theihfian a har. Chimtu zong nih mah mit hmuh le kut tongh chimmi le midang chimmi, chimchinmi cu aa dang tuk. Tutan kan i tonank ah, Rev. Tluang Hre nih a kan chimhmi cu, Victoria Camp chung CNF nunnak cu ngaihchia taktak khi a si. Kan miphun ralkap hna, cu tluk har in kan rak umtermi hna le cu tluk harnak tuar in an rak ummi nih khin, Laimi hi, "Mi zei dah kan si?" (Who we are?) timi khi a ka ruahter. Cu tluk har in mah miphun ralkap a chiami, miphun hi "who we are?" timi ruah taktak a haumi miphun kan si. "Who we are?" timi kan ruah bak i, "Who I am?" zong ruah chih a hau.

Pastor Tluang Hre nih, kan theih ballomi Camp Victoria ummi hna kan miphun ralkap (CNF) an nunning taktak (real life) kha fiang tein a kan theihter.  Cu hlan ah mi tampi nih kan rak ruahmi cu, "CNF hi, ramdang nih an bawmh hna; NGO hna nih an dirpi hna; EU tibantuk cozah hna nih an bawmh hna le an i nuam tuk rua???" tiah mi tampi nih kan rak ruah sual. Kan ruah palh dipdep timi kha a kan fianter.

Camp Victoria ah caan sau ngai a thu dirmi nih, kan miphun ralkap hna an temtuarnak le harsatnak a chimmi cu, celh ding a si lo. Nu hrin fanu cio? Nuhrin fapa cio? Sining tha an duh ve ko. Cawnnak sang an duh ve ko. Ram dang ah kal in nun nuam tein nun zong an duh ve ko. A nuamhnak khuapi le hmunhma nuam ah um an duh ve ko nain, zei ca dah hi bantuk nunnak hi zei ca dah an rak i thim deuh hnga? timi ruah lo awk a tha lo.

Laimi tampi nih cun Victoria Camp kan ti ahcun, Laiza bantuk, Manapalaw bantuk in kan ruah men lai. A si naisai rih lo. A lang cun fingtlang aa dawh caah duh a nung ngai nain, a chung ah a thudirmi hna ca ahcun, harnak chim cawk lo an tuar (Hmanthlak zoh chih).

Victoria Camp timi cu, "Teinak Camp" ti asi nain, ral taktak tei hlan ah, a chung ah tei dingmi ral tam tuk an um rih. Kawl ralkap doh hlan ah doh ding ral tam tuk an ngei rih.

Sifahnak ral, tirawl-eidin harnak ral, zawtfahnak ral, khuacaan harsatnak ral, thilri-hnipuan ngeihlonak ral, sianginn ngeih lo ral, innlo chiat ral, biakinn ngeihlo ral, pastor ngeihlo ral, dumhau ngeihlo ral, thinphannak ral, ngeihchiatnak ral, lungretheihnak ral, lunglennak le hmailei zeidah kan si lai timi tinhmi ngeih awk a tha tuk lo mi ral....

Chim cawklomi ral doh ding an ngei. Victoria Camp ummi hna le camp dangdang ummi hna an tuarnak a kan chimh tikah, lungthin a kekkuai tuk. A chimmi vialte tial cawk ding a si fawn lo. Va hmuhton lawng ah theihfian khawh ding khi an si.

CNF hi, hmurka le biafang nih a tlinhlomi temtuarnak tiang in an tuar timi theih khawh a si.

Harnak an tuarmi vialte pakhat hnu pakhat in chim ahcun a dong kho ding a si lo. Pastor nih a chimmi ah thinlung in tuar a har ngaimi hna tampi an um. Hi tin a kan chimh.

Tio le Lahva tikhu le khuasik an tuar. Chun ah nilin khua-al an tong. Innlo riahnak inn tha-thi le a um fawn lo. An innlo hna cu, Laimi sifak bik khua hmanh a tluk hna lo. An hruaitu pakhat nih, "Kan di hna cu, arfi thlapa rel khawh dih in an var ee. Thli cu hurhur in zalawng tein innchung ah an lut ko" tiah ati. Pastor quarter cu "Nichiar tii toih lo ahcun a buan tuk i a khu tuk ee.

Cu vial cun an innlo mitthlam ah suai khawh asi cang. Victoria Camp hmanh cu tluk asi ahcun, camp dang cu zeidah an lawh hnga timi cu, mitthlam ah suai khawh dih asi cang.

Cu dirhmun in "Kawl cozah he, Kawl ralkap he zei tin dah artlang in an dir khawh lai? Zei tin dah cabuai pakhat ah bia an i ruah khawh lai? Cabuai cung i biaruahnak ahcun "fmnak, thiamnak, hngalhnak lawng zong a za lo. Thazaang a herh" timi hi Lai miphunpi kan fian a herh. Kan thazaang a thawn lo ahcun, midang he zeitin dah bia kan i el khawh lai?

Camp Victoria khi, Laimi caah miphun aiawhtu hna headquarter a si. Kan miphun thazaang khi Camp Victoria zoh in a lang kho. Victoria Camp khi, kan miphun hmanthlak pakhat a si. Kan sining fiang tein kan i hmuh khawhnak ding kan thlalang pakhat a si. Khi thlalang le hmanthlak khin, Laimi hi zei dah an si tiah Kawl nih a kan tahnak te dingmi kua a si.

Cucaah Victoria Camp hi, Laimi nih kan zoh sawhsawh ko lai maw? Khi camp khi, Kawl nih zei an rel lo ahcun nangmah le keimah zong zei ah a kan rel lo chih cia" ti kan theih a herh. Cucaah khi Victoria Camp le ka dang camp dangdang ummi hna khi, kan miphun ning pi in dirpi kan herh cang hna.

Camp Victoria ah caan saupi thudirmi Rev. Tluang Hre nih an harnak kong cu cat lo in a chim.
:

"CNF nih an harnak hi chim an duh lo i, a tuar tein an tuar ko ee. Kan miphun nih zeitluk in dah an har le an re a theih timi kan rak thei lo ee ati. A chimmi chung ah thinlung a khoih bikmi cu, "Nau a pawimi nu hna eidin a chiat ruang i thlano an theih tuknak, an damlonak, an kutke a hihnak le nau chuakka hnuk an i zaat lo nak le an vitamin baunak a chimmi ko ah, hnarno a tam ko."

Kei zong fa pasarih Bawipa nih a ka pek. Nu nau pawi a harnak le nau ngeih a harnak kong cu ka fiang ngaingai. USA  a si rih. Thau ka um lio ah nau pawi le nau ngei cu kan hmuh peng hna. A harnak a tam tuk. Victoria Camp i an har ning cu, a fak khun in ka thei. Mah le nupi le sining he epchun tikah, ngaihchia lungzur a si.

Ka ruat than. Kachin, Shan le Karen te hna zeitindah kum tam tuk ral an doh khawh timi ka ruat. Karen le Kachin cu an rum deuh i, chan tampi ral an do kho. An lungthin zong a thawng i an doh khawh pengnak a si. Dothlennak caah thinlung thawn lawng a za lo. Rumnak zong a rak herh tuk.

Sifah tuk ahcun thinlung zong a thawng kho lo. Dothlennak tuahtu hna um nak ahcun, cozah ralkap he kah sual ah inn-lo tha taktak cu sak khawh le sak awk a that lo hmanh ah, plastic rihmi rumro cu a si kho hrimhrim lo. Khi thil nih kan miphun sihfahnak kha a langhter. Laimi nih thuk deuh in khuaruah taktak kan herh. Nang le kei innlo thatha-aircon le heat-he kan um lio ah kan miphun hruaitu hna umnak cu zoh ah, "Lai mipi nih miphun le ram dawtlonak a lang ngaingai ko."

Camp Victoria

Chinland ah dothlennak a donghlonak ding caah, CNF kan fale an dam le an thawn a herh taktak. Chungkhar an khim le ngandam a herh taktak. Cucaah Laimi nih pumlawng lomi kan Chin ralkap nupi le hna zeitindah kan tuah hna lai? An fale ngandam tein an chuah i a cak i a thawngmi mibu an sinak hnga zeidah kan bawmh ve hna lai?

Ralkap van zoh rih hna u sih. Pa ralkap cu pa an si. An temtuar zong ah a zia deuh. CNF nu-ralkap ngaknu tete, thilri an ngeihlonak kong, eidin an harnak kong le ngaknu no tete an damlonak kong le an vitamin a baunak kong kan theih ahcun, mitthli a luang. Thinlung akuai. Upa thangthat awk tlak le hmaizah awk tlak taktak an si.

Asinain an harnak kan hrawmpi tung hna lo ahcun zeidah a thahnem timi ka ruat. Nu nih nu kong theih deuh a si. Lainu hna nih zeidah nan tuah lai? Hi dothlennak ah Lainu vialte tel dih a herh ko hnga lo maw? Hmun kip um Lai nusal tha hna nih an harnak zei tin dah nan hrawmpi hna lai? Abik in ram rumthawng ummi Lai nusal tha hna nih nan chanh hna lai maw?

Rev. Tluang Hre ka hal i a ka chimhmi nih ka thinlung a ka kuaiter taktak. A chimmi cu hitin asi:

"Camp Victoria in gospel team kal ding in hla kan cawng. Kan i tim tuah dih cang. Kal caan a rak phan i, 'Saya kan kal lai lo. Kan kal ngam lai lo' tiah an ti i an i leet viar ati. Cu tik ah, "Ziah nan kal ngam lai lo?" tiah ka van hal hna. An ka lehmi cu, "Saya, uniform lawng pei kan ngeih cu. Thilri thlennak hni le angki kan ngei tung lo an ka ti i, ka ngaihchiat bak hi ka celh lo ee."

Cu sining ruah ah, Victoria Camp i Lai nusaltha hna tuanbia cu kan fiang viar cang lai tiah ka ruat. Kan umnak ram cio vial ahcun, hni fenh cawk lo? Angki hruk cawk lo? Laithil hruk cawk lo? CNF kan nu-ralkap hna caah, "Thil thlennak hmanh ngeih lo?" Chin miphun hi, "Who we are?"  timi ruah a za taktak.

Ram tha kan um tik ah, voi tampi cu midang harnak khi kan ruat lo hrimhrim. "Concern" kan ngei kho lo. Syria le Iraq ral ram te hna harnak, Kachin ram te hna harnak, a theih lawng kan theih i, ngaih nuam sawhsawh bantuk ah kan ruah. Asinain Victoria Camp harnak theih ahcun hnarno a tam. A celh in celh a si lo.

Rev. Tluang Hre nih a chimmi a tam lengluang. Cu chungah ka philh khawhlomi cu, hihi asi. Victoria Camp kan kal lai ah, "An har ngai le nan taklawng cun kal hlah u" tiah a kan ti i, heh tiah kan tuaktan hna i, facang tun 20 le chiti le zeidang eidin aphunphun he kan va phan. Ahmun kan phanh cu, an i lawm tuk. "Saya ra hlah u law, thaizing zeidah kan ei hnga? tiah pei kan khuaruah a har cang cu. Rasen tun (2) lawng a um cang ee" tiah a kan ti a ti. Meh kong cu chim ding a um lo. Rasen hmanh khim tein an ei lo ti a si caah.

Pastor cu ka hal than. Nifatin zeidah an tuah? Zeitluk in dah eidin an har tiah. An harnak chim hi an duh lo nain, na ka hal caah ka chim ko lai:

"Victoria Camp ummi hna hi, an temtuar taktak ko. An dam lo caan ah si mum ei ding a um lo. Rai nih a fanh hna. Khuasik ahcun chum a zaam i, chun tiang khua chiat le that hi theih khawh a si lo. Asinain zingka tein ralkap cu an tho i, an i cer. An mah le an tuanvo rian cio an tuan. Chun nitlak din lo in an tuan peng ko. Lakphaktii din awk zong an ngei lo. Zarh khat ah lakphaktii hrai khat hmanh an ding kho lo ee ati. An eidin a chiat caah, an derthawm ngai ee. Lakphaktii hmanh zarh khat ah voikhat lawng an ding kho."

"An fel tuk. Keimah din ding ah tii in, coffee ka kenmi a um. Rawl a ka chumh piaktu CNF ralkap pa kha, ka tuah piak ve i, 'Coffee ding u sih" tiah ka sawm. A ka lehmi cu, "Kei ka hawi le an ding ve lo. Cucaah ka ding lai lo" a ka ti i, a ding duh lo. Cun kei zong ka ding kho ve ti lo. Cucaah kan pahnih nin dinglo in kan um. Ahnu ah, nu-ralkap tu kan va pek hna. Cuticun asi le ei zong ah kaa a thaw lo. Din zong ah kaa a thaw lo ee" tiah a ti.

Cucu an har lio caan zong ah, CNF nih ralkap upadi (code of military) fek tein a dirpimi le an zulhmi a si. Ralkap taktak nunzia cu, cucu an si awk a si. Mah lawng him le mah lawng khim a ngah lo. Khim ah khim ti, tam ah tam ti cu, ralkap tha hna lungput le nunnak asi. Cu CNF pa lungput bantuk tein CNF tampi an nun caah, nihin ni tiang Kawl cozah zong nih upat hmaizah awk tlak an si.

CNF ralbawi pakhat ka hal. Ramdang ummi CNF nan hruaitu upa hna hi zeitindah an i cawm cio? An har cio hna maw? ka ti. "Aw na ka hal cu te. An umnak cozah nih CNF an si ruangah, a hleice in an bawm hna lo. A cheu cu an har tuk ruangah nuleva aa thenmi zong an um. A cheu cu leiba torcheng in a ngeimi hruaitu zong an um hna ee...anih a nih te hna..Chungkhar zong rawk cikcek tiang in pei ramkhel rian an tuan cu. A cheu cu an dam lo le an har taktak. ian an tuan kho fawn lo. Cuticun nun sivang in a ummi kan hawi le an um ko. Asinain cucu kan i ruahchih bu tein ramkhel rian kan tuan ko ee" tiah a ti.

 Chungkhar ngei ve mi le harnak tampi ramdang ah a tuarmi ka si ve caah, ka theihthiam ngaingai. Ram hruaitu tampi hna cu an rum theng bal lo. Acheu cu an thih ah leiba zeimaw zat a thihtakmi ram hruaitu tampi an um ve hna.

CNF hruaitu tam deuh cu, an rak har ngaingai hna timi hi, keimah mithmuh a si ve. Zeicatiah ramkhel rian an tuan. Tangka kawl caan an ngei lo. Nifatin nunnak ah tangka a herh peng fawn. Tangka lo in nun a ngah lo. Lahkhah le an ei fawn lo. Cucu an dirhmun asi. Cu hmanthlak suai ahcun, an sining a fiang dih ko lai.

Cucaah Laimi dihlak nih kan mah tein bia kan i hal a herh cang. Victoria Camp i, pumlawnglo ummi kan nu le hmanthlak ruah a herh. Vitamin a bau taktakmi fano cawnmi nu le hna; vitamin bau taktakmi ngakchia chuakka hna; derthawm ngai in sianginn a kaimi ngakchia hna; Tio le Lahva tikhu le khuasiak lakah khua a sami ralkap hna; si mum khat din awk a ngeilomi raifanh le zeidang damlonak in a ril ko mi hna; zarh khat ah voi khat hmanh lakphaktii a ding kho lo mi hna; thilri thlennak a ngeilomi nu-ralkap ramdawtu tete hna......nang le kei khawi dah kan um?

Nang le kei khawi dah kan um hna?

Kan I Hal Dingmi Biahalnak

Laimi u le nau dihlak nihin ah, biahalnak tampi ruah ding kan ngei.

Kan tuanvo kan thei maw? Kan tuanvo kan tuan maw? Kan tuanvo kan tlolh tuk sual maw? Laimi hi zeidah kan si? Kan ruahnak zeitluk fang dah kan si? Miphunpi ruahnak kan ngei kho ve lai maw? Kan ram le miphun cu Kawl miphun le cozah kut in him seh ti kan duh ah, zeidah kan pek ve kun lai? Caan maw, fimnak maw, nunnak maw, thlanti maw, phaisa le chawvamaw? Kan i sensomi le pekchanhmi a um maw?

Chungkhar dawt cu kan rian. Mah khua, mah tlang dawt cu kan rian. Asinain mah khua mah tlang timi a fa tukmi ah, kan buai tuk lio ah, a ngan taktakmi thil kan Chinland pi khi philh khawh a si.

Nang le kei nih kan mah pumpak, khua le tlang cio te lawng kan ruah ahcun, Chinland timipi khi Kawl nih an dolh dih ahcun, na khua, na tlang, na peng cu a him hlei lai lo. Na fingtlang a him hlei lai lo. Pura in an khat dih kho. Na biakinn, na sianginn, na holh, na ca, na innlo an him hlei lai lo.

Vawleicungah miphun a tlaumi an tam tuk cang. Atu a tlau cuahmah mi an tam tuk rih. A tlau chawm ding an tam tuk cang. Cauk cung lawng ah an tuanbia tial awk in a um cangmi le a um cuahmahmi miphun an tam tuk cang.

Cu bantuk miphun ah kan i chuahlonak ding caah, Laimi zeidah kan tuah lai? Mah tein uk ding; mah tein upadi ser ding; mah tein i hruai ding kan si. Cucu a dikmi Federalism asi i, cucu CNF cawlcanghnak lo in cun hmuh ding a lam a um lai lo. Cucaah nihin ni ah, zeibantuk minung kan si hmanh le zei bantuk riantuanmi kan si zongah, CNF cawlcanghnak hi thapek a herh i, Chinland Club le United CMission

Nang le kei nih zeizat dah kan pek khawh ve lai? Chinland Club nih kum khat ah $150 te bawmhnak a kan hal. Cucu tidur man in tuak u sih. Tidur aa dengmi cu dur khat ah pia 99 a si. $150 cu tidur 151 man lawng a si. Cucu Ni 365 in phawt ahcun, nikhat ah tidur durcheu man lawng a kiah.

Lairam ah ngaknu tlangval tampi cu riantuan lo in, "motor cyle chukcho cit i chawhleh lawng an rian ko ti a si." Lung a rawk taktak. Motor cyle in nikhatte chawk lo in um i, CNF Camp caah pekchanh a tha deuh hnga lo maw? Lairam mino hna nih "nuam-sul menmen le khua tuaktan setsai lo in kan um ahcun, hi hnu kum 30-50 kar ah kan miphun nih kan tuar te lai." Nuam menmen in nun chan a si ti lo. Kan Lairam mino hna nih, "Zeitindah dah tangka kan hmuh lai i kan mah tein kan i cawm ve lai? Ram le miphun caah aa pumpemi hna hi tluk har an tuar lio ah, kei nuam menmen in chawhvah hi thil thalo le sual a si" timi kan fian a herh. Kan tha a thut i ramdawtnak lungput kan ngeih lo ahcun miphun dang sal ah kan tla taktak lai.

Cucaah kan chuahkehnak kan ram, kan laihri tannak kan ram, kan laihri thisen a luan hmasatnak kan ram caah, nikhat ah tii thawl tan hmanh kan pek sian lo le kan pek khawh ti lo ahcun, hihi ruah ding asi, "Who we are?"

Kan miphun hruaitu hna umnak Victoria Camp 

A Chambaumi

CNF Camp phanmi le a tlungkal nih kan ralkap pawl le chungkhar harnak ning an chim lengmang. Cu tluk an har bu ah an lung a thawnning le mual an inning an chim lengmang. An sining ruah tikah,  CNF hi zoh sawhsawh awk le an mah lawng rinh awk an tha lo ti a fiang. Chin miphun ram kip kan phan nain, CNF thazaang ngei ngai in kan chiah khawhlomi hna hi a pawi taktak. Mipi leikap in kan tuanvo kan tlolh tuk ko rua tiah ka ruat. 

Naite CNF Camp a phanmi Pu Duh Cung nih a kan chimh. A celh in a celh lo. Hihi ram kip ummi Laimi hruaitu nih ruah taktak cio kan hau. Krihfabu zong nih ruah taktak cio kan hau ko hna. A chimmi tampi chung in tlawmte ka van char:-

"Camp ka va phak cu, mitthli lawng a haak ko. Sau zong ka um kho lo. An sining ka ruah ah ka celh lo. An damlonak hmuh ah lung a rawk tuk. An harsatnak, an temtuarnak, an nilin khua-al, ngalsang seh tuar, raifanh le zawhfah dangdang tuar, fale sianginn kainak caah tangka herhbau a si. Si-ai tlamtlin lo a si. Nau pawimi zong an hawhai i an tem-ing tuk. Ngakchia zong zaangfak tuk an si. Edidin zong an har tuk hna. Meh cu chim lo, an rawlbuk ah facang tun hnih-thum lawng a um. India le Kawlram ah sianginn kaimi caah bawmh an hau ee. Lung a fak i, ngaih a chia tuk. Kan miphun ralkap hna an temtuar ko. An thilri zong a chia. Innlo zong a chia. Biakinn zong a chia. Ralbawi umnak hmanh a chia tuk ee. Kan miphun hi tan kan lak deuh a hau."

Cu bia ka theih ahcun, amah bantuk in ka celh ve lo. Victoria Camp a va hmumi hna paoh cu, an thinlung a kuaiman dih ko. Cu nih a langhtermi cu, "Kan miphun ning pi in CNF hi kan tanh hna le dirkamh an hau" timi a si. "CNF hi kan zoh sawhsawh ko hna lai maw?" timi biahalnak zong hi, careltu pumpak pakhat cio kan i  hal i, kan tuah khawh tawk tuah ve ding kha, hi CAPAR nih aa tinhmi a si.

Victoria Camp kudawng

Biafunnak

Chinland Club a dirka te ah, Salai Thla Hei, Pu Tial Hmung le Ralbawi Solomon a rak kan tlawng. Cucu Chinland Club aa thawknak tuanbia pakhat a si. Cu kum in kei zong member ka si ve. Kum chiar $150 thawh. Cu ceu cu ram le miphun caah ka pek khawhmi a si. Chim ningzak a si nain, ka lunghmuih. Ka lawm. Zeicatiah "Ti khawh tawk tein ram le miphun caah ka tel ve caah a si. Ram le miphun caah CNF lawng rinh ding kan si lo. Kan i tel cio a hau."

Pathian dawtnak in vawleicung ram tha bik USA kan phan hna. Kanaan ram bantuk in cawhnuk le khuaihliti in a luannak ram khan a si. An tangka man a ngeih tuk caah, USA kan um lio hi ram le miphun caah riantuan a that bik lio caan a si. Cu caan tha cu tha tein tlaih le hman thiam i zuam cio hna u sih law, $150 tein ram le miphun caah riantha tuan cio hna u sih ti hi careltu sawm kan duh hna.

Mipi kan dihlak caah aa pumpemi CNF le an chungkhar hna hi, kan miphun a dawhtertu, min a ngeihtertu le miphun vision phurtu an si. Kan sunhsak, dawt le tanpi ding an si. An nunnak kan i hrawm ve ding le kan nunnak kan hrawmh ve dingmi hna a herh tuk. Ram le miphun caah kan tuan ti a herh taktak. Cucu aa fiangmi hna nih cun an pek ko. A cheu Krihfabu cu an budget i 1% a pemi zong an um hna. Kum khat ah $25,000 tiang a bawmmi Krihfabu zong an um hna. Lunglawmhnak taktak a si.

Ram le miphun caah cun biaknak le vawlei kan dirti a herh. Hihi then ding an si lo. Israel miphun caahcun an Pathian, an biaknak, an nunphung, an vawlei, an politics le an zumhnak artlang in an kal zungzal bantuk in, Lairam Pastor le Evangelist zong nih Israel miphun bantuk in ram le miphun kongkau hi aupi le chimrel a herh. Ram le miphun a loh ahcun, Krihfa biaknak zong a lo ve ding a si caah, kan i tel ve a hau.

Ram le miphun ca riantuannak caah Chinland Club ah tampi pek ka duh nain ka pe kho lo. Asinain Cu $150 te ka pek tikah, Victoria Camp le ka dangdang ummi CNF ralkap le chungkhar hna, an nunnak ah ka va tel ve. Nunnak chang ka cheuh hna a si, Ka nun ka hrawmh hna a si i, an nunnak ah ka va hrawm ve a si. Nunnak i hrawm hi a biapi tuk. $150 in an nunnak ka va hrawm ve tik ah, ka lawm. An harsatnak, lungretheihnak, tam-haalnak, an thlanti le temtuarnak ah ka va hrawm ve a si.

Cucaah lunglawm le thanuam taktak in ka pek peng. Hi hnu zong ah ka pek peng rih lai timi hi ka tinhmi a si. $150 ruang ah ka rum hlei in ka si a fak hlei lo. Ka nuam hlei in ka nuam lo hlei lo. Keimah ning peng ka si ko. Ka miakmi cu, "Ram le miphun caah ka pek ve. Ka tel ve" timi ka theih tik ah ka lawm i, ka lunghmuih. Midang zong pek cio ding hi kan tuanvo a si.

Zeicatiah Jesuh nih a kan chimh: "Na chawva umnak ah na thinlung a um" a ti. $150 te ka pekmi nih, ka thinlung hi CNF Camp le Lairam le Lai miphun sin ah a um peng zungzal.

USA ummi Laimi riantuanmi vialte nih hin kum khat ah $150 te in ram le miphun caah rian kan tuan ahcun tam tuk kan tuan lai. Kawl cozah zong nih a kan nek ngam lai lo. A kan tihhu ve lai. Nihin ni ahcun kan Lairam le miphun caah kan pekmi hi a tlawm tuk. Chim tlak a si lo.

Cucaah careltu zong biahal kan duh hna. "Nang ram le miphun caah kum khat ah zeizat dah na pek ve? Kum zeizat dah na pek ve cang? Hi hnu kum zeizat dah na pek ve rih lai? CNF nih thluak, thazaang, thlanti, thisen le nunnak an pek lio ah, nang le kei nih Chinram le Chin miphun caah phaisa tal kan pek ve lo ahcun zei dah ram le miphun caah i chim awk nang kan ngeih ve lai? Kan ram le miphun khi an hmai kan khap hna lai maw?"

Thuk deuh ke kau deuh in khua na ruah le ka ruah a herh. Chin miphun i ti ve tung i, kan Motherland Chinram caah zei tal kan pek ve lo ah, kan chuahkehnak ram te khi hmai khah ding a si hnga maw?Kan tuanvo kan tuan ko kan ti kho hnga maw? Kan ram kan dawt kan ti kho hnga maw?"

Nang zong kan chuahkehnak kan ramte nih khin an herh. Kan miphun nih an herh. Nang zeidah na pek ve lai? Kum khat ah $150 te tal in na chuah semnak na Lairam caah na pe siang ve lai lo maw?" Na pek sian lo ahcun "Ho dah ka si Zei miphun dah ka si?" timi khi ruah than ngai a hau ding a si ko hnga lo maw?

Us Tangka Piakhat Cu US $ 1 Million A Man Kho

"US tangka hlun piakhat (penny) US $ 1 million a man te lai?" timi cu minung thluak nih a phan lo. Asinain thil hlun kong theimi hna nih cun, cucu a si kho mi a si tiah an ruah. Zeicatiah an tuah tawnmi le an ton tawnmi thil a um caah a si. Cucu a mah a tangka a that tuk ruang le man a ngeih ruang ah silo in, "Thil har tuk a si caah, a man an sunlawiter tuk caah a si."

Cu tangka piate a ngeitu cu Massachusetts pa a si. Cu tangka piakhat te cu 1943 lio i an rak chuahmi Pre. Lincoln mui a cuangmi a si. Cu bantuk tangka piakhat te cu a tlawm tuk i a har taktakmi a si. A hlunh tuk ruang ah si lo in, a tlawm tuk ruangah a sunlawinak a si.

Hi tangka piakhat te hi Ralpi II lio ah an rak sermi a si. Hi lio ah tangka pia tete sernak caah "kapathir" (steel) an rak hman. A ruang cu, Ralpi II lio ahcun dar kha a herhnak tam tuk i a rak sunlawi tuk caah a si.

Hi tangka piakhat ngeitu cu, Don Lutes Jr., a si. A ngeih ning cu hi tin a si. 1947 lio ah an sianginn ah chuncaw einak man a va pek lio ah an rak kahmi a si. Hi lio ah hin, tangka piakhat te hi, (20) lawnglawng dar (copper) in an rak thlet sual. Cucu USA ram pumpi ah dar in an rak ser sualmi a si.

Don Lutes nih aa chiah peng i, amah cu nai September ah a thi. A thih hnu ah a tangka piakhat cu an zuar. Cu tangka piate cu nai Nithum zan 5:30 PM tiang ah US $130,000 in an i lang.

1943 kum chuahmi tangka pia khat na ngeih sual i, a har tukmi 20  chung ah aa tel mi a si maw timi theih na duh ahcun "thir-hnuk" (tan-leih) na dawhter lai. Thir-hnuk nih a tlaih khawh lo ahcun, dar in an sermi a si timi theih khawh a si tiah an ti. "Cucu na ngeih ahcun million in a ngei kho mi na si" tiah an ti. Minung cu chim awk a that lo caah na tangka piakhat te kha zoh pah lengmang ah a tha.

2010 ah $1.7 million ah an zuarmi Lincon cuangmi tangkapia

Hi bantuk tangka dang pakhat zong hi hlan ah an rak zual bal cang.

September 23, 2010 ah Lincroft, NJ in thawngpang an chuahmi ah, New Jersey i thilhlun zuartu nih, hi bantuk tangka piate kha US $1.7 millions an zuar ti a si.

Laura Sperber, president of Legend Numismatics of Lincroft, NJ., nih a timi cu, "Hi tangka piate hi Denver Mint tangkapia sernak sehzung nih dar cungah an nam sualmi a si. Cu tangkapia cu hawihlan a ngeitu pa sin in, southwestern United States in min chimlomi pakhat nih a cawk" tiah a ti.

1943 lio ah dar cu a har tuk caah, thil dang ah hman an rak herh tuk. Cucaah tangkapia an ser tik ah kahpathir tu kha an hman i, canphiohang (zinc) in an tuam hna. Asinain hi tangkapia a har taktakmi hi 1942 i dar in tangka an rak thlet lio ah, dar-tlang pakhat an rak kaltak sualmi um i, mah cu cung ahcun an rak nam sualmi a si tiah an ti.

Virginia in tangkapia tete caw tawntu nih a ngeitu pa he an i chonhkhianh hnu ah, "charity" timi "mibawmtu" ah a ngeitu nih a hlut i, cu hnu ah an zuarmi a si tiah an ti.

Hihi a man a fah tuk caah, midang nih theih ahcun chuh le thahnawn hna an tong sual lai timi an phan tawn caah min zong an chim ngam hna lo. A tanglei tangkapia hi kahpathir in an ser i canphiohang in an tuammi tangkapia an si.

1943 i kahpathir in sermi Lincoln mui cuangmi tangkapia

               ------------------------------------------------------------------

Zohchihmi ca

1. https://www.upi.com/Rare-penny-sold-for-17-million/57291285259401/

US Cozah An Khar Ruangah Harnak Chuakmi

"US Cozah Khar" timi cu Mirang holh in "US Government Shutdown" ti khi a si. Riantuanmi vialte nih tuan man hmuh kan duh dih. Kan duh lawng siloin kan nunnak ca kan herhmi hrimhrim a si. A bik in nupi fate cawmmi caahcun tuan man hmuh lo cu a si kho lo.

Thil sining zoh le ruah lengmang tik ah, ramdang nakin USA ah hin tuan man hmuh a herh khun. A ruang "tangka liam ding" (bills) tam tuk caah a si. Bills peknak ngeih ti lo ahcun, "awk-hlawh" ah chuah khawhnak ram a si. Zeicatiah dumhau tuah awk a tha lo i, tuan i hmuh lawng ah nun khawh a si. Kawlram le Mizoram tibatuk a si lo.

U.S a pawinak bik cu, nunnak caah "a um lo cun a si kholomi thil" tam tuk a um caah a si. USA ah hin, minung si hnu ahcun a tanglei bills hna hi pek hrimhrim an hau:- inn, gas, tii, electric mei, motor, motor insurance, minung insurance, cell phone, inn phone, internet le zeidang thilri hrukaih le a herhmi khi a rak tam tuk. Eidin cu vawleicung ramkip pek ciomi a si i, aa khat ko.

Cozah an khar tikah a theipar cu hi tin a si ko!

Nihin ni ah, USA minung tam deuh cu, hmuhmi tangka hi thla dih ah a dih bak. Ni hnih thum ca hmanh a hleimi a um bak lo. Cucu USA ram minung caan tling riantuantu tam bik an dirhmun a si. Tangka lohnak hi a tam tuk. Cucaah, kum khat ah, $100,000 in a cunglei deuhvak a hmumi minung zatuak ah 10% nih cun, "Kan nung kho fangfang a si" tiah an ti. Cuticun USA hi kawl cawp ei cawp le hmuh cawp bar cawp in khuasami an rak tam tuk. Mizoram he aa lo.

CareerBuilder nih USA i ruantuantu pawl nunning an hlathlai i an hmuhmi cu hitin a si. Hi thil nih U.S ram i caan tling riantuantu hna dirhmun le sining kha a langhter ko:-

2016 ah caan tling riantuan (full-time workers) 75% nih cun "kawlcawp eicawp" (paycheck to paycheck) in an nung. 2017 ahcun 78% nih "Kawlcawp eicawp" in an nung ti a si. 3% a kai. 2016 ah U.S i caan tling riantuanmi 68% nih leiba cham ding (debts) kan ngei an ti. 2017 ahcun 71% nih an ti. Cu chungah 46% nih cun kan leiba hi kan i tuaktan kho an ti i, 56% nih cun kan i tuaktan kho lo. Lungmit in kan um an ti. 56% nih cun thla khat ah $100 asiloah tlawm deuh lawng hi, kan khawn khawh an ti. 

Hihi 2017 May le June i rian a kawlmi hna minung 2,000 an hire mi hna le caan tling riantuan minung 3,000 interview tuahmi in an hmuhmi phi a si.

Hi thil nih a langhtermi cu, U.S i riantuantu tam bik cu, "zarh chiar lahkhah thoh cawp, kawl cawp le ei cawp" in an nung timi a langhter. An tuan man an hmuh lo ahcun chungkhar caah "tirawl eidin" awk le bills caah a har cang.  A cheu chungkhar cu nupi le lawng tuanmi le va le lawng tuanmi zong an um ve hna. Cu hna caahcun a har chinchin rih.

US ah cun zarh khat voikhat lahkhah thoh deuh a si caah, thaizing Ningani hi lahkhah thohni (payday) a si. Cu ni cu riantuantu vialte i ngaih cem ni a si. Nupi fale nih ngaih cem ni a si.

Asinain USA ahcun thaizing Ningani cu cozah riantuan minung 800,000 ca ahcun tuanman lahkhah thoh a si lai lo. Zeicatiah Pre. Trump nih "U.S cozah a khar" (government shutdown) caah a si. Cuticun riantuantu pawl kha, an tangka hman ning a zorter. Mi tampi khualtlawn an i leet. Nun khawhnak ding caah credit card le bank ah tangka an cawi cang. Cozah ah rian ngeilo bawmhnak (unemployment bawmhnak) sawk ah an buai cang.

December 22 in rel ahcun, cozah an kharnak hi ni (34) nak a si cang. Thaizing cun ni (35) a si cang lai. Cozah riantuan tampi cu zarh (2) leng lahkhah an thoh ti hna lo. U.S tuanbia kum 243 dengmang a kal cangmi chungah, tu tan i cozah khar hi a sau bik a si caah, US sipuazi ca zong ah tam bik sunghnak a chuahpitu a si. October 2013 i cozah an kharmi ruangah 4th Quarter US GDP 0.3% a tumter ti a si. Tu tan i U.S Cozah an kharmi nih hin, "Ramri ca ah tangka a dih dingmi nak tam deuh sunghnak a chuahpi cang.  U.S caah $5.7 billion tluk sunghnak a chuahter i, 2019 First Quarter GDP zong a zorter lai ti a si.

President pakhat nih an tuah duhmi tuah khawh lo ruang ah, an mah tein cawng a thai ciahmah komi cozah riantuan lahkhahphih timi cu, ruat cio ko u? Lungput thatlo taktak a si. Mirum le milian ca ahcun a pawi lai lo nain, paycheck to paycheck (ei-cawp) in a um cio mi caahcun a fawi lo taktak. Tu zanlei ah cozah riahtuantu tam nawn interview an tuah hna. A cheu cu tu zan le thaizing caah $20 lawng kan bank ah a um a timi an tampi. US ve lo bang. Cozah riantuantu hna "pian-pe-suai" bantuk in a suaimi hna hruaitu hi an pawi taktak. Kawlram ralkap cozah hmanh nih Kawlram cozah riantuan kha lahkhah chuahlo in a um bal hna lo dah kaw?

Cozah khar ruangah lamzulmi hna

US ah kum 20 ka um cang. President pali an chan he ka tong. President Bush nih "Social security private kut ah kan pek lai" tiah heh tiah a rak ti. A tlam a tling lo i a ngol ko. Cun Pre. Obama nih "Assault Riffle kan kham lai" tiah a ti. Heh tiah aa zuam nain, a tlamtling lo i a ngol ve than. Zeitikhmanh ah "Government Shutdown" (cozah phih) timi an tuah bal lo. A tu Pre, Trump nih "Mexico-U.S Border khamnak ah fund nan ka pek lo ruangah ti in, ramri kong ah zeihmanh aa pehtlailomi cozah riantuan 800,000 tu lahkhahlo in ni 32 chiah" cu, a pawi taktak.

Border Wall sak hi, Party Pahnih ning tein a duhmi le duhlomi an um veve ko. Republican nih Congress an uk lio (2017 le 2018) zong ah a tlamtling hlei lo. A ruang cu Republican chung zongah a duhlomi an tam tuk ve caah a si. An duhlonak a ruang hi, zeidang silo in, "Tangka a dih tuk rup in, a tu wall an timi nih hin minung cu a kham kho taktak hna lai lo" tiah an ruah caah a si. Minung kham cu a har tuk. Khawika ram Wall hmanh nih, pah an zalh taktak ahcun minung cu a kham kho hna lo ti a si. US-Mexico Border zong an kham hmanh ah, pahnak cu um thiamthiam ko an ti caah a si.

Cozah an phih ruang ah, mi tampi cu, eidin, gas, electric, inn, tii, phone, medical bills an i pe kho ti lo. Chungkhar tampi harnak an tong cang. Mi tampi cu an lung a rawk taktak. An lung a rawk khunnak cu "Zeitikdah a dongh lai?" ti aa theihlomi a si.

Palik le ralkap chungkhar hmanh harnak a tongmi an tam ngai cang i, an "tikhalkuang" (yekhe-thetta) hi a lawng huar ko ti a si. A cheu cu nifatin te si din chawm in a nungmi an si i, si cawknak an ngei ti lo i, harnak tampi an tong. A cheu cu an inn cawknak tangka an cawimi (mortgages) zong aa pe kholomi an tam ngai cang caah inn an kan chuh than sual lai timi a phangmi zong tampi an um. Chungkhar le nupi fate cawm tam tuk cu, a tu lio ah harnak tampi an tong cang hna. Cozah an on hlan chung paoh cu, an har ko cang lai.

U.S cozah khar a theipar (National Mall, Washington D.C)

Atu lio ah hin a buaktlak in cozah riantuan 420,000 tluk hi nihlawh peklo in rian an tuan. Minung 380,000 cu lahkhah pekloin inn ah an umter hna. Hlan lio Obama chan ah "Congress nih shutdown" an rak tuah lio ahcun, hi bantuk in thlahlawh peklomi pawl hi, a hnu an rak pek than hna. Tu tan hi cu Pre. Trump nih cozah a khar caah an pek hna lai le pek hna lai lo aa fiang rih lo.

Cozah riantuantu tam deuh cu a liamcia zarh hnih lio ah a donghnak bik thlahlawh an rak chuah cang hna i, Thaizing cu lahkhah chuah lo in a voikhatnak Ningani an hman a si lai ti a si. Tu chun Nilini ah Ogden khua IRS riantuantu pawl 100 cu, "Riantuan kan duh! Riantuan kan duh!" tiah lam an zul i an au cang. Ogden khua ah hin, IRS riantuantu 3,750 hi riantuan lo in inn ah an umter hna. A tu Tax Return tuah a za deng i, cozah hi sau tuk aa khar ahcun Tax return hmuh a tlaiter te khawhmi a si.

A cheu cu nulepa cawmmi an si. A cheu cu chungkhar zohmi an si. A cheu cu nupi fate cawm an si. A cheu cu fale a cawmmi nuhmei an si. A cheu fale cawmmi pahmei an si. Harnak tongmi a phunphun an si ko hna. An sining aa dan bang in an har ning zong aa lo cio lo. "A har an um i har chin an rak um ve hna." Atu lio cu U.S cozah riantuan pawl cu, an ngaih a chia i an lung a fak taktak.

White House pawng ummi hnawm hmanh an char kho ti lo

Mi tampi cu khawnmi tangka an rak ngeih cio lo caah, lungrethei le khuaruahhar in an um i, "Food Pantry" timi mipi le company nih hlutmi a lakka in lak khawh a simi hmun ah, eidin a lami an karh ti a si. A cheu cu an chungkhar an dam lo i, doctor pekmi sii cawk peng an hau tung le harsatnak tam taktak an tong ti a si. A cheu cu "food stampi le cozah bawmhnak in a nungmi" an si hna le cu hna ca ko ah, a har khun ti a si.

A cheu cu mipi nuamhnak park tampi cu riantuantu an um ti lo. Zunput thiantu, hnawm latu, hnawm chartu, humhimnak lei tuanvo latu pawl rian an tuan ti lo caah, park tampi cu NGO le khua chung mi bawm in lohaapek in an tuan cuahmah hna. Park tampi cu hnawm a tam tuk caah kal zong huam a si lo ti a si. Cucaah U.S cozah khar cu mipi ca zong ah harnak tampi a chuahtertu a si. Washington DC mipi tlawnlennak park tampi cu hnawmpawn in a khat ti a si. Cozah nih hnawm charnak khua area paoh cu hi tin hnawm aa pawng i, fihnung taktak in a um ko.

Hi U.S cozah khar a chuahnak cu Pre. Trump nih Mexico le U.S ramri kha "vampang" chawnnak caah U.S dollar 5,000,000,000 a hal hna caah, Congress nih kan ti kho lai lo an timi ruang ah, Pre. Trump a thin a hung i, U.S cozah a kharnak a si. 2019 Kum Thar hi upadi sertu House kha Democratic Party nih an uk tik ah, Pre. Trump caah a har chinchin.

Cucaah U.S cozah hi zei can dah aa khar lai timi a fiang kho ti lo. Ruah chung awk a tha lo. A bik in President hi ruat setsailo le tuak setsailo in duhpoh in biakhiah le riantuan a hman caah, a kong hi chim chung awk a thami a si lo. US zong hi hi pin ah zei lei lam dah a zulh lai timi zong theih chung awk a tha kho lo. A ruang cu "policy fekfuan" an ngeih khawhlo caah a si.

A ka cun "Pathian, Pathian a ti ko nain, a tuahsernak hi cu Pathian le Bible cawnpiaknak he aa hlat tuk. Kaa lawng menmen in Pathian Pathian timi hi a ngah lo. Sifak zawnruahnak a ngei lo. U.S caah riantuantu cozah riantuanmi ca hmanh ah zawnruahnak a ngeih tuk lo ahcun midang ca cu chim ding a sum lo. Miphun dang le vunhawng dang zong a kan rem lo. A bik in "refugee" zong a kan huat. A biachim le holhrel le nunnak le tuahsernak ah a lang tuk. Kan nih cu ramdangmi kan si. US caah kan thathnemnak a tlawm tuk i, a kan huat zong ah a mawh lo. Palh kan phaw thlu kho lai lo.

Asinain "Ramri Vampang chawnnak ah" ka duhmi zat tangka nan ka pe lo timi ruangah nupi fate le chungkhar cawm ciomi minung 800,000 tluk thlahhlawh pe lo in cozah khar tawp timi lungput cu, zei bantuk lungput dah a si?" timi cu careltu nih tuak cio ding a si. Kawlram ralkap hmanh nih cozah riantuan cu lahkhah an chuah peng hna dah kaw?

Ram hruaitu tha le fim timi cu "Khua tha tein a ruat i, a tuak i, thil a tuah hlan ah a theipar zeidah a si lai timi a hmu kho chungmi an si. Cu a theipar a chuak dingmi cu a ram mipi hna caah chiatnak maw a si lai? Thatnak dah?" timi a hmu kho chungmi "vision" ngeimi khi an si.

Vision ngeilomi nih ram le miphun a hruai tik ahcun, mipi an tem-ing i ramchung ah rawhnak le chiatnak a chuak zungzal. US President zong hi vision tha ngaingai a ngeih lo caah, kum hnih chung ram a hruainak ah hin, US hi aa sukkhaknak a tam taktak. US cozah hi buainak, tazacuai le thawngthlaknak a tam. President hawi le zong an tlaihmi hna le thawngthlakmi pahnih an um cang. Hi pin zong an um kho rih. USA ah kum 21 ka um cang le a tu cozah bantuk in a buaimi le aa thlengnawngmi a um bal lo. Cozah hruaitu thlennawn le rian phuah a tam ning khuaruahhar a si.

Cuticun aa nawnnawk lengmang i, U.S cozah hi a lam kip ah aa ningcang lo chin lengmang. Aa nawnnawknak chin lengmang. Hawihlan ah Muslim Band a tuah. A hnu ah NAFTA ka hrawh lai a ti. NATO le EU he hmanh an i rem lo. Paris Agreement in an chuak. Trans-Pacific Trade Agreement (TPP) in an chuak. Ram kip he a bik in Tuluk he "Trade War" a tuah. Ram hnih caah sunghnak tampi a chuak i, nihin ni ah a theipar tha ngaingai a chuakmi a um rih lo. U.S zong a sung i, Tuluk zong a sung ve. EU zong an sung ve thiamthiam.

Cu ti cun, ram kip he zong an i hua. UNO le International ah US upatnak a lao ziahmah. Ramdang he an i kawm kho ti lo. Innpa ram-Canada le Mexco-he hmanh an i rem lo. Ramdang hi a herh bak ve hna lo i, ramdang nih an herh lo ve chin lengmang i, a mah le mah hi aa pheu i aa kilh chin lengmang.

Cucaah USA hi vawleicung ramkip dirhmun zoh ahcun "The Lonely Planet" an ti bang in, "The Lonely Super Power" ram ah aa chuah ziahmah ko cang. Cucu a ruang bik cu "hruaitu vision tha ngeih lo caah a si."

Cathiang nih vision kong ah hi tin a chim:-

"Where there is no VISION the people PERISH.-Proverb 29:18."

Vision ngeihlo cun pumpak, chungkhar, bu, khua, tlang, peng le ram rawhnak a chuak!

------------------------------------

Zohchihmi ca

1. Most American live paycheck to paycheck

https://www.cnbc.com/2017/08/24/most-americans-live-paycheck-to-paycheck.html

2018 Kum Ah Columbus Ah Lainawn le Ritnak Sii Thimi An Zor

Columbus hi Ohio khualipi a si. USA ah minung tam ah (14) nak a si. Ohio hi USA States vialte lak ah GDP san ah (7) nak a si caah, a rum ngaimi ramkulh pakhat a si. Cucaah drug zuarmi hna nih an raal ngaingai i, ritnak sii a tam ngai. Ritnak hi sii hi truck hna in an rak phurh i Ohio ah an rak luhpi. Ritnak sii ruangah a thimi hi an tlawm ti lo.

Cucu Ohio cozah nih an i buaipi taktakmi a si. 2018 ah hin opiod (bing) din sual ruangah minung 4293 an thi i, 2016 nakin a let 19 a karh ti a si. Bing le ritnak si hi, Ohio cozah nih fak taktak in an doh nain, an tei kho lo. 2018 ah hin Ohio cozah nih ritnak si dohnak caah, $1 billion a hman. Asinain mi thi an tam thiamthiam i, USA ram chung ah ritnak sii in tambik  a thimi ramkulh (2) nak ah  aum. Cucu Ohio a pawi ngainak pakhat a si. Opiod (bing) hi Ohio nih biatak tein an tei khawh lo ahcun, hmailei kum tampi caah cun Ohio sipuazi hmanh a tumter khotu thil pakhat a si caah, mi zapi nih doh a herh. 

Drug zualtu le van phurtu pawl an tlaihmi hna hi an tlawm ti lo. November 22, 2017 ah Cincinnati Khua ah Anthony Penny (k.29) timi Minak pa cu, an tlaih i, a inn ah $100,000 le bingrang (heroin) le fentanyle aa cawhmi $1,000,000 man an tlaih. Cu an tlaihmi cu Cincinnati tuanbia ah ritnak sii tambik an tlaih a si an ti. 

November 16, 2015 ah Ohio tuanbia ah ritnak sii tambik voikhat tlaih ah an tlaih hi a si. Mexican drug zuartu Morales Medina timi cu, Miami Valley Bulk Smuggling Task Force timi nih Josie Francisco Morales-Medina timi Mexican pa an tlaih. A kut ah $450,000, heroine $1,000,00 man le meithal tampi an tlaih. 

Dayton palik pawl nih an timi cu, "Ohio le Ohio minung hi, ritnak sii zuartu hna nih a pakhatnak bik ritnak sii an van thumhnak le tinhmi hmun a si. Ohio in ka dang ramkulh ah an zuar chin tawn" tiah an ti. Ritnak sii tambik an phurhtlunhnak lampi cu I-75 le I-70 hi a si tiah an ti. Tambik an tlaihnak zong mah lamcung ah hin a si an ti. 

May 11, 2018 ah North Carolina nu, Ashley N. Tramonte (k.27) nih Penske truck lian taktak in bingrang (heroin) le methamphetamine pawng 110 bak a van phurh le I-70 cungah Ohio State Highway Patrol nih an tlaih. Hi bantuk in an tlaihmi hna hi an tlawm ti lo nain, heroine le ritnak sii dangdang hi, a hmangmi an karh chin lengmang ti a si. Hi ritnak sii hna hi a tambik cu Mexico in a rami an si i, a zuartu zong hi Mexican Drug Cartel he aa tehtlaihmi minung deuh an si an ti. 

Ohio hi biaknak minung nai an si caah, hlan ahcun casino te hna a rak um lo. 2007 i USA sipuazi a tlak tuk caah, casino company nih an van ngiar lengmang i a donghnak ah casino pali a um. Rasino timi zong a um i, cu thil nih Columbus area ah sualnak zong tlawmte cu a karhter khawh men.

Ohio hi rian a tam. Minung an tam. Motor he aa pehtlaimi sehzung a tam. Inn hlan man a fak tuk ve lo i, nunnak khuasaknak a fawi ngai. Cucaah miphun kip khuasaknak khua a si. Mirang an tam bik. Cun Minak le Mexican pawl an si. Somalia miphun hi 50,000 tluk an um. Bhutan pawk hi 35,000 fai an um lai tiah an ti. Ohio ah drug tambik a zuarmi le an tlaihmi hna cu Mexican deuh lawngte an si tiah an ti. An mah an silo le an mah he aa pehtlaihmi deuh an si ti a si. 

USA khuapi dang bantuk in Columbus zong hi lainawn a tam ngai ve ko. 2017 ah Columbus ah minung 143 an thah hna i, cucu Columbus tuanbia ah minung tambik an thah hna kum a si. 2018 ahcun minung 103 an thah hna i, mithah lainawn hi 28% a zor an ti. Cucu Columbus caah thawngtha ngai a si. Asinain a tam thiamthiam ko.

Columbus, Ohio

2018 i minung an thahmi dihlak i 70% cu Minak an si i, 59 cu pa an si; 16 cu nu an si. Pa 15 cu Mirang pa an si i, 6 cu Mirang nu an si. A dang cu miphun kip cawh an si,

Khua pakhat ah hin minung tambik thahnak area hi a um deuh tawn i, Columbus zong ah hin Hilltop sang hi minung tambik an thahnak hna a si. Hi sang hi Minak an tamnak a si. 2017 zong ah siseh, 2018 zong ah siseh, Hilltop sang hi minung tambik an thahnak hna a si. 2017 ah Hilltop ah minung 19 an thah hna i, 2018 ah 17 an thah hna. A dang tambik an thahnak hna cu, Downtown nitlaklei deuh ah a si i, I-70 le Sullevant Ave kar le Georgesville Road le West Mound St karlak ah hin an si.

Hi mithah a tamnak sang pawl hi, "tangka, ritnak sii (drug), hlawhhlang nu le awkhlawh zong an tamnak hmun deuh a si. Meithal zong a tam." Khawika khua sining paoh zoh tik ah, sualnak hi aa lo ngai cio i, hi a cunglei thil hna he an i pehtlai dih. Hi bantuk sualnak tamnak sang paoh cu, inn man aa deng. Ramdang rami sifak deuh tam ngai an um caah, thahnawn tong zong an um pah len cang.

Columbus hi palik an tam. Upadi an rengh ngai caah, gangs an tam tuk lo. Asinain Ohio hi, drug tambik an rak phanhpi hmasatnak ramkulh a si caah, mi zei miphun ca paoh ah thinphang ngai a si. Hi bantuk ramkulh i kan um tikah, Laimi kan fale ca zongah thinphang le tihnung ngai a si.

 Cucah nulepa hna nih kan fale hi biapi taktak ah chiah. Pathian lei ah karhlanter le fimcawnnak hi biapi taktak ah chiah a  hau. Gangs an luh sualnak hnga lo runven peng an herh. Kan fale hi drug, nu, gambling, meithal le ningcanglo khuasaknak ah an i tel sualnak hnga lo, thlacamnak le cawnpiaknak in biatak tein thithruai an herh. Tangka kha biapi ah chia lo in, an fimcawnnak le ziaza tu kha biapi ah chiah piak an herh ko!

2018 Hi Indianapolis Ah Lainawn A Tam Bik Kum A Si

Nizan ah Indianapolis ah "lainawn a karh" kong ka tial cang. Nizan ca ka tial hnu ah, tu zing 8:30 Am ah minung pakhat an kah i a thi than. 

"2018 a donghlak suimilam caan ah, Indianapolis tuanbia i lainawn a tam bik tiah timi nikum (2017) in lainawnmi an tam deuh cang" tiah Indianapolis Metro Police (IMPD) nih an ti.

2018 chungah Indianapolis ah minung 159 an thah cang hna. Indianapolis tuanbia ah minung tambik an nawn hna kum a si tiah an ti. 2017 ah hin 157 an thah hna ti a si.

A hnu bik ah thahmi hi New Year lai zingka 8:30 Am a si i, Hiatt le  Miller Street pawngah a si. Cucu Belmont Avenue nichuahlei ah a ummi a si. Hi meithal kahnak hi, motor doktu an firmi truck he aa pehtlai tiah police nih an ti. 

IMPD nih "Eyewitness News ah an chimmi cu, "Truck chung i a thimi pa hi, firmi truck chung i a um lio ah an kahmi a si" an ti. A kaptu hi a theimi le palik sin thawng a thanh khomi paoh cu, $1,000 kan in pek hna lai. A kan chimtu cu a min phuan a si lai lo tiah an ti. 

Hi tin a si caah, Indianapolis ummi Laimi fimkhur le ralring tein um a herh ngaingai. Indianapolis zongah, Laimi an tam biknak thlanglei sang cu mithah a tlawmnak deuh a si. Nichuahchaklei, chaklei lei le khua laiva in a chak lei deuh hi mithah tam biknak hmun an si. Cucaah hi ka area ahcun a herh tuk lo ahcun, muisam ah umkal lo ding a si.

Indianapolis hi khua dawh, khua tha le khua nuam ngaingai a si. Rian zong a tam ngai i, thutdirnak le khuasaknak ah a rem ngai. Asinain a tu bantuk in kum khat hnu kum khat, sualnak pical (crime) a tam chin lengmangmi hi thil pawi ngai a si. FBI nih "crime" an tuaknak ah, 2018 ah USA ram chung tihnung bik khua (10) chung ah aa tel. Cu zong cu thil pawi taktak a si.

Indianapolis Downtown

"Zei ruang ah dah Indianapolis ah hi tluk in mithah lainawn a tam hnga" timi ruah a herh taktak. Rirnak si-ai cu pakhat cu a si hrimhrim lai timi a fiang. Cun khua chungah gangs an tam ruang ah a si kho fawn. Laimi gangs hmanh an ummi cu thil khuaruahhar a si. Cun zeidang "tangka le casino te hna ruang zong ah a si kho ve." Zudin sa-ei zong aa tel hrimhrim ko lai. Hi ti mithah lainawn tammi hi, Mirang le miphun dang piahtana lawng a si lo. Indianapolis ummi Laimi piahtana a si ve timi zong ruah a herh ngaingai cang. 

Hlan lio ah Indianapolis hi USA ramchung ah milu tam ah (14) nak an rak si. Nihin ahcun an karh ning a fum deuh caah le Indianapolis in khuadang ah aa thialmi minung an tam ngai caah, minung tam ah (16) nak ah a tla cang. Hi tining tein sualnak pical a tam chin lengmang ahcun, minung an karh ning a fum lai. Innlo chuahtakmi a tam lai. Inn le vawlei man a tum lai. Cuticun a hnu ahcun Detroit khua bantuk in sipuazi tlak i, khua chia ngai ah chuah khawh a si. 

USA ahcun sualnak pical (crime) tamnak khua paoh cu sipuazi a tla i, chuahtakmi khua bantuk in innlo rawk nelnul in a ummi khua hi a tam tuk. Sualnak cu a ho ca hmanh ah thil tha a si lo. Sualnak cu a si a pin tuk. Pumpak, chungkhar le sang le khua ca tiang in, rawhnak chuahpitu a si. 

Hi ti bantuk in Indianapolis ah "sualnak fak" (crime) a karh i, lainawn te hna a karh ahcun, khuachung sipuazi zong a rawk kho bakmi a si. Nihin nih ah "crime le sipuazi hi aa tlai" tiah sualnak kong tuaktanmi hna nih an ti. Hlanlio ah Ohio ah khualian bik a simi Cleveland cu "crime" a tam caah, an khuachung sipuazi zong a tla ngai i, innlawngmi tam tuk a um. Michigan khua lianbik le "motor khua" tiah timi Detroit cu "crime" a tam tuk caah, chuahtakmi khua bantuk ah aa chuah i, Detroit City nih bankruptcy tiang a rak file. 

Cu bantuk a si caah, Indianapolis Laimi zong hi an khua a thatnak ding le thancho ding caah tuanvo an ngei ve hna. American minung lawng rinh lo in, Laimi zong nih dinfelnak tanh in riantuan a herh. Pathian sin thlacamnak in siseh, khuaram caah thiltha tuahnak in siseh, nuncan ziaza dawh ngeihnak in siseh, Indianapolis a thatnak kha ruah le tuah cio nakin siseh, an i zuam cio a herh taktak. Cu lawng ahcun Indianapolis ummi Laimi ca zong ah thil tha a chuak ve ding a si. 

2018 cu Indianapolis caah thawngchia kum a si. Asinain 2019 cu thawngtha um kum ah tla hram ko seh tiah saduhthahnak nganpi he!

Indianapolis Ah Lainawn A Karh

Indianapolis cu ramleng ah Laimi tambik kan umnak khua a si caah, "Ramleng Lai Khualipi" tiah kan ti tawn. Mirang cheukhat hmanh nih, "Chindianapolis" tiah capo in an ti tawnmi a si. Kan Chin miphun tampi an um caah kan i lawm i, Indianapolis tlawn hi kan i ngaih ngaimi khua a si.

Rian thatha zong a um. Sianginn le sizung thatha zong a um. Laimi khuasaknak ding caahcun khua tha ngai a si. USA ah hmun lai ngai ah a um caah, Laimi kan caah luhchuah a fawi. Innhlan man zong aa deng. Inn man zong aa deng ngai i, nunnak hi a fawi ngai. Lam tampi aa tonnak khua a si caah, "Crossroad of America" tiah timi khua zong a si.

Khatlei ah tha a chiat ngaimi cu USA ram chungah mithah lainawh le sualnak a tam biknak khua pakhat ah an chiah ve. 2017 ah hin USA ah tihnung bikmi khua (10) chung ah aa tel. Cucu FBI nih "sualnak" (crime) an timi tahnak in an tahmi ning in a si. Cu sualnak timi tahnak ahcun "mithah lainawn" hi aa telmi mi a si. Mark tambik an pekmi cu, "lawinawn" hi a si.

2017 ah hin Indianapolis ah minung 157 an thah hna i, cucu Indianapolis tuanbia ah mithah a tam bik kum a si. 2018 hi a dihnak ding caah nikhat aa duh. Cu ahcun Indianapolis ah minung 158 an thah cang hna. Nikum nakin pakhat a tam deuh cang. Cucu Indianapolis ah tambik mi an thah kum ah a tla than. Phun dang in chim ahcun, 2017 nakin 2018 ah hin Indianapolis ah "sualnak" (crime) a karh deuh tiah kan ti khawh.

A donghnak bik i lainawnmi cu kum 20 kuakap tlangval a si. Inn motor luhnak pawngah meithal hma in a rak thi ko. Cucu Rinni 11:50 PM hlan deuhvak te ah, minung pumpak inn umnak area, East 34th St, 4500 Block ah a si. Cucu Sherman Drive le Emerson Ave karlak ah a si.

"Indianapolis ah 2017 ah minung 157 an thah hna. 2018 i 157 nak an thahmi cu, kan mah Laimi ngaknu kha a si. Cucu Indianapolis thlanglei sang ah a si" tiah an ti.

Indianapolis hi Laimi tampi kan umnak a si caah, "SAFETY"  hi biapi taktak ah ruah a hau cang. A va tlawngmi zong nih, "SAFETY" hi biapi ah kan chiah chih a herh. Zeicatiah Indianapolis cu a phunphun ruangah Laimi kan tlawn peng lai caah a si.

USA ah Laimi kan thutdir ning cu kan hna a ngam tuk. Zan ah innleng mei (security light) van te hna kan hmang lo. Mui dup in inn kan chiah ko. Kan semrel tuk ruang ah a si kho men. Hihi himbawmnak ah tih a nung ngaingaimi a si.

Zan chuah zong kan i ralring lo. Kan umnak area hi himbawmnak a si maw silo timi zong tuaktan tuk lo in, "gas station" kal le zantlai ah a herh tuk lo zong ah chuah kan hmang. Cun mah lawng umkal tikah ah, vikvak vikvak tiah kal lo le hnuhmai her setsai lo in umkal zong kan hmang. Kan hna a ngam. Lai lei tlawn in kan tlawng. Ngakchia zong kan thhlah thlam tuk hna. Hihi miphun kip cawhbur in umnak ram ah a phung a si lo. Kan umnak ram thil sining le tiluan hawih in, kan umnak khua cio ah thil sining zoh, cuanh, tuaktan le ralring tein um hi a herh tukmi a si.

Zeicatiah vawlei i minung titsa in kan nun lio caan ah a biapi cemmi cu "Himbawmnak" (Safety) hi a rak si caah a si. Khawika kan um zongah, zei rian kan tuan zongah, zei bantuk sift kan tuan zongah, him tein kan um hi a biapit tuk caah a si!

John the Baptist Chuahnak Khua

Tipilpetu Johan chuahnak khua hi Bible nih "a min" a tial lo i, a chuahnak hi dik tein theih khawh a si lo. Asinain Catholic biaknak hruaitu upa hna hi, tuanbia hlathlai an thawng ngai i, hlanlio Franciscans pawl hna riantuannak thawng in, thil tampi hi theih khawh a si.

Bible ah John the Baptist chuahnak khua min hi ziah dek a tial hnga lo? Bible tialtu hna nih an tial lio ah an hlathlai khawh lo caah a si kho men. Asiloah a fawinak in dek ca an rak tial caah an lak sual bia a si hnga. Thawngtha cauk tialtu hna lak ah, Dr. Luke nih Johan chuahnak khua kong hi, tawite a tial.  Cu lawng cu John chuahnak khua kong kan theihmi a si.

Mary cu Vancungmi Gabriel nih a ton i, "Na chungkhar nu Elizabeth zong nau a pawi i, a tu cu thlaruk a si cang" a ti hnu ah, Mary cu Elizabeth tlawn i a va kalnak kong ah khan Elizabeth khua kong cu hi tin Luke nih a tial:

"Mary cu khulrang in aa tim i, Zachariah inn a umnak, Judea tlangram i a ummi khuapi (town) pakhat ah a va kal i Elizabeth cu a va biakchonh" (Luke 1:39-40)

Luke nih a tial ning bak tein rel ahcun, Mary hi Nazareth khua an inn in, "duak" tiah innpa len bantuk in va kal duak bantuk khi a lo. Nazareth le Elizabeth khua khi aa naih tukmi, chikkhatte le luklak i phak khawhmi khua bantuk khi a lo.

Asinain Luke nih a tialmi zoh tik ah, Elizabeth khua hi "Judea ram tlangcung khua a si" timi kha theih khawh a si. Cucaah Galilee peng Nazareth in Judea ram hi a buaktlak in meng 70-90 karlak hlat ah a um kho. "Khawika khua dah a tlawn?" timi khin tuak a hau. Cun a tlawnmi khua cu, Luke nih "town asiloah city" tiah a ti caah, khuapi fate a si tinak a si. Tu chun hmanh ah a hme ngai i, Elizabeth te chan ahcun a rak hme taktak ko lai timi cu a fiang.

Hi lio caan ah tu chan bantuk in, lam tha tuk an rak um lo. Cucaah khual tlawn hi a har i, tha a rak di ngai. Cucaah meng 70-90 hi a tlawmbik ah ni 5-7 karlak kal a si. Cucaah Mary zong hi fawi tein a kalmi a si lo. A zarh deng in a rau lai. Cu vial lawng cu, Elizabeth khua kong hi, Baibal nih a kan chimhmi a si i, cu pin cu theih khawhmi a um lo.

Hlanlio biaknak hruaitu hna nih an tuak lengmang tik le thil sining tuanbia an hlat lengmang tik ah, Tipilpetu Johan a chuahnak khua, a tu chan i "Ein Karem" timi a si tiah an ti. Hihi Arab holh a si i, a sullam cu "Spring of the Vineyard" (Mitsurdum Cerhtiput) tinak a si. Hi khua hi, cerhtiput nih cun khua hi tii a pek i, khuasaknak a rem caah hlan lio chan in minung khua an rak sa cang ti a si. Dar Chan (Bronze Age) timi BC 3300-1200 karlak minung hmanmi thilri tete hi, hi khua ah an hmuh caah khuahlun taktak a si ko tiah, thilhlun cotu hna nih an ti.

Ein Karem hi 1948 in Jerusalem District ah a ummi Palestinian Arab khua a si. Minung hi 2000 tluk an um. Jerusalem in Nitlakthlanglei meng nga tluk a hlatnak ah a um nain, tu chan ahcun Jerusalem hi a kauh tuk caah Jerusalem khuakam te ah a um cang. Bethlehem he aa hlat tuk lo. Bethlehem cu Ein Karem in nichuah thlanglei ah a um. Bethlehem le Ein Karem hi, Judea ram ah a um veve mi an si. Nazareth in Ein Karem kal ahcun Jerusalem hi pal pah lo awk tha lo a si.

Hlanlio khualtlawnnak lam in tuak tikah, Nazareth in Ein Karem hi meng 90 tluk a hla. Mary hi cu ka khua a va tlawn tik ah, nau cuan ka a si caah nikhat ah meng 15 in a kal ahcun, ni (6) rau ding a si.

Luke nih a kan chimhmi cu, "Mary hi a mah te lawng khual va tlawn dawh a si. Cun nau (Jesuh) a pawika te a si fawn. Nu sining cun thlano a theihka hrawng a si kho. Luke nih hi Elizabeth khua te hi, a min tial lo in, "tlangram khua" tiah a tial. Baibal cheukhat ahcun, Elizabeth te khua hi, "Judah tlangtluan ah a ummi" ti zong ah an tial. Jerusalem he an umnak tlangtluan aa khat ti a si.

Cu ka khua te ahcun "Mary cu thla thum a cam" ( Luke 1:56 ). Thla thum ahcun a nau zong a lian ngai cang lai. A thlano theih zong aa lim deng cang lai. A paw zong aa thei pah cang lai. Cu hnu ah Nazareth ah a va kir khi a si. A tlun pah zong meng 90 tluk a ke in a kal than. A temtuar taktak lai. Cu hnu ah, vat ding in aa thimmi le an i hammmi Joseph kha Mary nih bia a va ruah ding khi a si. Joseph sinah vancungmi aa phuang rih lo. Mary nau a pawi timi a thei rih lo. Mary a tlun lei lamthluan cu, Mary caah cun khuaruah ding a tam tuk. Ngaihlah dingmi thil a tam tuk. Lungleng le lungthin kekkuai taktak in Nazareth lei tlun hi aa thawh ding a si. A lamthluan hei tuak ve ko law? Zeidah a va lawh hnga?

Mary a va lennak khua Ein Karem ah hin, Elizabeth le Zakhariah hi inn pahnih an ngei lai tiah mifimmi nih an tuak. A ruang cu Zakhariah cu "tlangbawi a si." Hi lio tlangbawi cu an nung kho ngai. Mi nih upat tihzahmi an si. Zachariah timi sullam cu "BAWIPA Theih" (Remember Yah) ti a si. Hi ka zawn ah,  "Yah" cu "Yahweh (LORD)  tinak a si.

Zachariah te inn pakhat cu nelrawn ah a um. Pakhat cu thal a linh deuh lio caan i, thlikik an donnak deuhnak ding le a daih deuhnak ding caah an sakmi a si i, a sannak deuh tlangpang ah a um. Cuka cun Elizabeth zong thla 5-6 chung leng chuaklo in a umnak a si i, Mary a va lennak hmun zong a si an ti. Cu ka ahcun "Churh of Visitation" timi hi 1955 ah Franciscans nih an sak. Hi hi Ein Karem ahcun biakinn dawh bik a si an ti.

Mary a lennak hmun ah sakmi Church of Visitation

Zachiariah inn pakhat cu Nelrawn deuh ah a um. Ein Karem ah hin Church of John the Baptist timi pahnih an um. Mi tambik theihhngalhmi cu Roman Catholic sakmi the Nativity of St. John timi a si i, khuacuanhnak sang taktak a ngeimi a si. Hi biakinn hi a niamnak deuh, nelrawn deuh ah a um. Hi ka ah hin John the Baptist hi a chuak i, a pa Zachariah zong bia a chim khawhnak thannak an inn a si an ti. Hi zong hi Spanish siangpahrang bawmhnak in, Franciscans nih an sakmi a si.  A dang pakhat cu 1894 ah Eastern Orthodox nih an sakmi a si.

Ein Karem khualai ummi Church of St. John the Baptist

Ein Karem Russian Orthodox Church 

Mary a va lennak tiah timi Church of Visitation in nichuahlei kap deuh ah hin, cerhtiput tha ngaimi a um. Cucu Mary nih a va tlawn pah hna ah a dinmi tiput a si tiah an ti caah, "Mary's Spring" tiah an ti. Hlan ahcun din khawh a si nain, tu chan ahcun pawngkam ruangah a hnawm deuh i din ngam tuk a si ti lo ti a si. Hi cerhtiput (spring) cungah hin, Muslim nih Mosque sang ngai an sak cang.

Hi bantuk in Mary va tlawnmi Elizabeth khua (John the Baptist chuahnak) a si caah, a zoh duhmi an tam ngaingai. Cucaah tourist an tam ngaingai i, kum khat ah 3,000,000 kuakap lengmang nih, Paghian biak pah in an va lenmi khua a si. Vawleicung biaknak lei khual tlawng cheuthum cheuchat nih an pal peng ti a si. Cucu nihin ni ah Ein Karem an tangka hmuhnak a that biknak zong a si. Kut in sermi thilri tuktak zuar in minung tampi an i cawm.

Jerusalem in a hlat lo caah tlawn fawite zong a si. Tuanbia zoh ding ding tampi a um. Sizung minthang taktak Hadassah Medical Center zong a umnak a si. Hlan ahcun a rocar tuknak khua a si nain, Israel cozah nih thingkung tam tuk an cin caah, a pawngkam hi hring dildel tein a um aa dawh tuk caah lenvah zong a nuam taktakmi khua a si.

Cucaah ruah lengmang ah hin, Jesuh Krih hi "Kan sualnak in kan thlarau khamhtu lawng siloin kan sifahnak chung in mi khamhtu zong a si chih ko" tiah an timi hi, Erin Karem khua sining ah a tling taktak. Jesuh cu kan zeizong te a si taktak ko ti lo awk a tha lo!

Mary's Spring

Ein Karem le Church of Visitation

-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

Lairam Nih Pathian Theimi Motor Driver Kan Herh

December 23, 2018 ah Tulukram Xinhua News ah Hakha peng motor accident kong hi tin an tial:

"Kawlram Chin State i motor accident ruangah minung panga an thi i, hleiriat hma an pu" tiah Home Affairs Ministry nih Zarhpini ah an thanh. Cu motor accident cu Hakha peng ah Rinni ah a cang. A ke paruk ummi truck nih minung 23 a phurh hna i, truck cu an rungveng kho ti lo i, cheng balang ah ah a tolh i meter 183 tluk a thukmi horkuang ah a va tla. Cu khawndennak cu Hakha-Gangaw karlak lampi meng 41/2-3 ah, zanlei 1:00 Pm ah a cangmi a si. Aa khawngdengmi cu Hakha sizungpi ah an chiah hna.

Hi bantuk in Hakha peng ah accident um tikah, ngaih a chia tuk. A bik in Christmas nisunglawi lai ah, minung panga an thih tikah, lungthin a rawk ngaingai. Chungkhar zeitluk in dah an ngaihchiat le an tuar hnga? Khua le sang nih zeitluk in dah an ngaihchiat hnga? Hakha hrawnghrang cu minung kan tlawm tuk caah, Hakha khua cu minung thinlung a mui ko lai; zeitluk in dah minung thinlung a rawk hnga timi ka ruat. Kan umnak hmun in, kan ngaih a chia cio. Hi accident hi zei ca dah a can hnga timi ka ruat. Ka lungthin a nuam lo ngai. 

Motor accident hna hi, thanchonak he a ra timi thil pakhat an si. Lairam zong duhsah tein a van thangcho ve. Lamsul a thancho bantuk in, Motor cycle le motor zong a tam chin lengmang ve. Thanchonak hi ningcang tein (systematically) tein a thancho lo ahcun, thanchonak nih rawhnak tampi a chuahpi tawn. Lairam ah umkalnak motor le motor cycle a tam deuh bantuk in, accident zong a tam deuh chin lengmang ve ding a si. Asinain motor khawndennak zeitluk in dah a tlawm lai timi cu, ruah le tuak lengmang a hau.  

Lairam zong motor le motor cycle a tam deuh chin paoh ah, himbawmnak (safety) hi biatak tein ruah a hau. USA hi himbawmnak lei ahcun an i ralring bak i, lamsul zong a tha tuk nain, accident a tam lawng silo in chickhat ah accident tongmi zong an tam chin lengmang. November 3, 2002 ah, Los Angeles, California i, I-710 ah motor voikhat pah ah motor 216 an i pah. Minung 41 hma an pu. Vanthat ah pakhat hmanh an thi lo. Lairam zongah motor a tam deuhdeuh ahcun, chikkhat pah zong ah tam deuh zong pah caan a ra te kho mi a si caah, himbawmnak hi tha kan pek taktak a hau.

"Lairam ah motor a tam tuk cang. Motor cycle a tam tuk cang" an ti bak in, lungre zong a thei cia. Zeicatiah kan thancho zong hi ningcang te thancho a si lo. Minung kan nunning, motor cycle le motor an mawngh ning zong hi, ningcang tein a si lo. Cun Laimi hi sikan ngeih le ningcang tein nun kan thiam lo. Duhpoh in nun hmangmi kan tam tuk. USA zongah kan si. Ningcanglo motor mawngh ruangah,  tlaihmi, tazacuaimi le dantatmi kan tam tuk. Hi ningcanglo nunnak hi, kan miphun nih ralrin kan herh. USA ca zongah Laimi nih tam tuk sunghnak kan chuahpi cang. 

Lairam accident tam deuh cu, ningcanglo in motor cycle mawngh le motor mawngh ruang ah an si deuh kho men. Kan milu le motor tlawmtam in tuak ahcun, Lairam accident hi a tam bak. Accident lo nak ding hmun ah kan accidentnak a ruang tampi a um. Accident um tik ah, pumpak, chungkhar, sang le khua ah sunghnak nganpi a si. Laimi cu kan tlawm tuk caah, mino le mizaza hna an thih tikah, kan miphun ca tiang in sunghnak a si. 

Hi bantuk accident um tikah, Chin State cozah nih a fakmi he, a dinmi he, tling tein hlathlai le a ruang kawl a herh taktak. "A ruang le a phi" hmuh hnu ah, Cozah hruainak in, "Hi bantuk accident hi a chuah than lo nak ding caah, zeidah kan tuah lai?" timi cu ruah le a hlankan khamnak tuah hrimhrim a herh. Culoahcun Lairam ah accident hi a tam chin lengmang lai i, kan miphun caah "zatlaknak nganpi" ah a cang kho. Kan thanchonak le sipuazi tiang a rawkter khotu a si kho. 

Lairam accident vialte zong cozah nih cazin (statistic) tuah a hau. Zatuak ah minung zeizat dah accident a um? Zatuak zeizat dah an thi? Motor zatuak ah zeizat dah an accident an tong? Driver dihlak chungah driver zeizat dah accident an tong? Accident tong tambik hi zeibantuk driver dah an si? Zeiruang dah an accident? Hawi hlan ah hi bantuk accident hi a rak tong bal maw? A tawngmi a si ahcun hawi hlan accident cu teh zei ruang dah a si?" timi biahalnak a phunphun kha hlathlai a herh.

Hi pin ah, zeibantuk accident ton hmanh ah, a tanglei thil hna hi ruah le tuak hrimhrim cu a herh: 

1. Khawika dah an accident?
2. Lam aa kikuaih ruang ah maw si? Lam a chukcho tuk ruang maw si?
3. A muih ruang maw si? Khuadawm ruang ah maw a si?
4. Ruahsur ruang le lamnaal ruang ah a si maw?
5. Driver teh kum tling a si maw? Licence tha tein a ngeimi a si maw?
6. Motor chiat ruang le thilri rawh ruang ah a si maw?
7. Driver daithlan ruang ah a si maw? Cell phone a chonh pah ruang ah a si maw?
8. Minung le thilri a hlei tuk in an khin (overload) ruangah a si maw?
9. Motor rang tuk in mawngh ruangah a si maw?
10. Lam kikuai ah "sign" (hmelchunh) um lo ruangah a si maw?
11. Lam vawlei aa ruanlo ruangah a si maw?
12. Driver zurit ruang le si-ai rit ruangah a si maw?

Hi a cunglei pin ah hlathlai ding tam tuk a um rih. Lairam ah khawndennak tambik an tonnak hi, hlathlai a um tuk lo caah, hi ca ah tial awk ka thei kho lo. Lairam ummi nih hihi hlathlai a herh.

USA ahcun minung tambik khawnden an tonnak hi, "ritnak si le zurit" ruangah a si an ti. A pawinak cu, an ram hi zu a tam tuk. Kum 21 cung cu, zudinnak nawl an ngei. Zurit bu in motor mawngh lo ding timi a si ko nain, cucu za ah za in an kham kho lo. 

Cu zuri mi ruang ah, midang a dinglomi zong khawnden le thihloh an tong hna. Cucaah "Zurimi driver" hi USA ahcun tih an nung taktak. "Zurimi driver" ruangah kum chiar in minung thawng tampi an thi peng. Lam zeitluk a that zongah zurit hnu ahcun, an thi thiamthiam. Lamthat ruangah himnak a um dih kho lo. Driver tu hi an biapi. 

USA National Highway Traffic Safety Administration nih ca an chuahmi ah, 2017 chungah lamcung accident in minung 37,133 an thi i, cu chungah minung 10,874 9 (29%) cu zurit bu motor mawngmi ruangah a si an ti. USA ah hin, zurit tahnak a um. Thisen le zun ah zu BAC (0.08) nak tam um ahcun tlaih khawh a si. Lamcung thimi driver lak ah a thimi 68% (7,368) cu BAC 0.15 nak in an sang deuh ti a si. Hi tluk rit bu motor mawngmi cu "thih-hri-molh" (THM) an si ko. THM hi "Bible degree a si lo." Thih-hri-molh pawl tinak an si. Hi hna pawl hi, zeitihmanh in motor mawng kho ding an si lo. An zudinmi a sang tuk cang. 

1997 in Lairam ka chuahtak cang. Lairam motor cycle le motor accident tam deuh kong hi, a lang in ka hlathlai tawn i, a ruang an chim bikmi cu, (1) Rang tuk mawngh ruang; (2) Licence tha tein ngei lo nain motor cycle cit le motor mawngh hman ruang; (3) Zurit ruang ah a si bik tiah an chim. Hi thil pathum hi, Lairam ah accident an tonnak bik a si. Lamchiat ruang nakin, driver palh ruang i accident hi a tam deuh ti a si. 

Cucaah Lairam cu fingtlang a sang. Horkuang a thuh caah lam a chukho. Lam aa kuai. Cucu zeitihmanh in kan thleng kho ti lai lo. Lam phei deuh le kau deuh in kan cawh khawhmi lawng hi kan remh khawh dingmi a si. Kan vawlei muihmai cu aa thleng kho ti lai lo.

Cucaah thlen ding kan ngeihmi cu, "motor le motor cycle licence ngeihnak training" le himbawmnak training kaimi lawng, licence pek hi a tha ding a si. Traning le upadi tha tein zulh ding hi" Laimi caah kan himbawmnak ding cem a lam a si. 

Naite ah Laimi nih kan upat ngaingaimi hna nuva, USA a kan tlawng. An nu cu fak ngai in motor accident a rak tongmi a si. "Zei ca dah accident nan ton?" tiah ka hal. "Kan motor zu a rit caah a si" a ti. "Ziah, zu a dingmi driver mawnghmi motor cu nan i cit?" tiah ka hal. "Tahan kha tuan ah phanh kan herh. Tahan phanh tuan kan duh i, motor dang um ti lo caah a si" tiah a ti. Cu zuri driver ruangah a nunchung pumsa tlamtling lo ah aa chuah. Ngaih a chia. Lung a fak tuk.

USA ah voikhat cu sekhan ah ka kal. Ngandamlomi cycle (wheelchair) in a ra mi Mirang pa he kan i tong. Bia kan i ruah. Cu pa cu aa dawh tuk. A pumrua tha tuk. Asinain a ke cu pahinh in a tlawng. Buddhist pathian (Bodah paya) hmanthlak aa suaimi milempi a cuangmi angki aa hruk. Ka lung ah a chuak i, "Ziah mah angki hi na hruk? Buddhist maw na si?" tiah ka hei hal.

"Buddhist ka si lo. Japan in ka hawipa Marine ralkap pa nih a ka kuatmi a si. Kei zong hi Marine ralkap ka rak si. A khonh in USA ah ka rak tlung. Columbus ka caam chung ah zurimi driver pa nih a ka pah le ka ke pahnih in a kiak. A dam kho ding si ti lo i, an ka cik piak le mah tin ka si ko hi?" tiah a ti. Ka lung a tha lo taktak. Zurimi driver hi tih an nung taktak. Cu pa cu, ka mitthlam ah a cuang peng. Zurimi driver hi zeitluk in dah tih an rak nun? Mah le mah thah a duhmi bantuk an si.

Zuri ruang ah USA cu aa khawngmi an tam tuk. Nikhat ah minung 300,000 tluk hi zurit bu in motor an mawng ti a si. Cu chungah nikhat ah 2800 lawng hi an tlaih khawh hna. Zurit bu motor mawngmi ruangah USA hi minung pakhat nih kum khat ah $500 cio cawi khan in cozah tangka a dih ti a si. 2014 ah zurit bu in motor mawngmi 1,100,000 an tlaih hna ti a si. Cu tluk cun USA hi zurit bu in motor mawng an tam. USA si zong ah an rit hnu cu, an him hlei lo. Zurit hnu ahcun, lam that zong ah tihnung thiamthiam. 

 Lairam zong hi, zuri ruang ah minung zeizat dah kan i khawng cang? Minung zeizat dah kan thi cang? Chungkhar zeizat dah sunghnak kan tong cang? Tangka zeizat dah kan sungh cang? Mitthli zeizat dah a luang cang?" timi hi tha tein hlathlai a herh cang.

Lairam khawndennak kong hi ka hlat tawn. A tambik cu "driver" zurit ruangah a si an ti. Lairam ah a pawi tukmi cu, "Driver cu zu din phung a si timi ruahnak le nunphung an ngeihmi a si." RTC chan lio zongah, voi tam tuk hi zu an din ka hmuh hna. Ri nawn in an mawng. Ke in kal awk tha lo. An rit pah bu in an mawnghmi zong cit a rak hau. A rak pawi tuk. 

A pawi tuk rihmi cu, "Eidin dawr nih tangka hmuhnak ding caah, driver kha zu in an mawn hna le khan dang teah an tlonhtlamh lengmang hna" ti a si. Edidin dawr dihlak an si lai lo. A simi an tam ti a si. Hi bantuk in tangka hmuhnak ding caah, zu in driver a tlawnhtlamhmi cu, Laimi nih an dawr hrial ding an si. An sipuazi a tlak pitpet tiang hrial ding an si. 

Zeicatiah hi bantuk thil pawl hi, Krihfa ram sining le Krihfa zumhnak he aa kalh. Lai miphun ca zongah minchiattertu an si. Kawl nih a kan zohnak zong ah zoh a chia. Zu in driver a tlonhtlamhmi eidin dawr nih an hmuhmi tangka cu cheuhra cheukhat pek lo a tha rih fawn." Theih ahcun, Biakinn zong nih cohlan ding an si lo. Laimi driver zong nih theih bak ding a si. "Zurit bu in motor an mawngh i, accident an ton ahcun KAN KUT AH THI AA NEH timi philhlo a herh. Dawr ngeitu nih an dinhmi zu ruangah a rit i motor accident an ton ahcun dawr ngeitu zong nih ruah a hau ve mi cu, KAN KUT AH THI A NEH timi a si. Zu danghtu le zurimi hi an palh veve. 

Lairam ah motor accident tam tukmi hi ruah taktak a hau cang. Kawl Buddhist a si ahcun zeihmanh kan ti kho lai lo. Asinain a rit ahcun "motor ngeitu le company sin ah lungtlinlonak langhter ding a si." Cun Laimi Krih a si ahcun, tha tein motor ngeitu le company nih chimhrin le cawnpiak an herh. A ngeitu sin zongah lungtlinlonak le duhlonak langhter a herh. 

Himbawmnak hi a biapit tuk. Cucaah Lairam ah motor ngeimi nih driver hlan tik ah, "Pathian a theimi le a piangtharmi driver hi thim deuh ding a si." Cun mipi khualtlawngmi zong nih, "Na driver zu a din le a rit ahcun ticket caw hlah. Na cawk zong ah khirh law a tha ding a si. Chungkhar sahlawh cingla zong nih, zudin a hmangmi le zurit a hmangmi nan unau caah motor le motor cycle cawk piak ding an si lo." 

Zeicatiah zurit bu in motor a mawngmi cu "Thinnak lampi cung i kalter tluk a si cang." Kan Lairam le Kawlram motor lam nih le an tha lo i, "Accident nak ding caah an rem tuk i an tha tuk" ti a si fawn. Na chungkhar kha zu din na khap khawh tunglo in, motor maw, motor cycle maw na cawk piak ahcun, "chantim hlan ah va thi te ko" timi chiatserh tluk a si cang.

Cucaah Lairam motor cycle mawngmi le motor mawngmi pawl hi Pathian theih le Pianthar an herh taktak cang. Mipi phurmi (passenger) phurmi motor ngeimi nih driver hlan tik ah, interview tuah a herh bak mi cu, "Zu na ding maw? Pathian na thei maw? Na Pianghar maw?" timi hi hal ding a si cang. Pathian a theihnak le a pianthar nak cu tah awk a tha lo men lai nain, a nuncan ziaza le a tuanbia zoh in theih khawh a si ko. 

Cu ti kan tuah ahcun, "Lairam ah minung tampi kan himbawm lai."  Cucaah, Lairam ah kan mipi an himbawmnak ding caah, Lairam nih a tu lio kan herhmi tampi lak ah, "Pathian a theimi driver kan herh khun."

Matthew Tialmi Ramah Khua Kong Hrilhfiah

Ramah khua hi Christmas lai ahcun lungthin ah a chuak than lengmang. Ramah khua kong hi Jesuh chuahnak kong ruah ahcun ruah chih lo awk a tha lomi a si. Matthew nih Bethlehem khua hrawnghrang pangakchia thahnak kong le Ramah ah Rachael a tahnak kong a epchunmi ka rel fate, ka lung a fiang kho bak lo. Midang zong mi tampi an fiang lo men lai tiah ka ruat theu tawn.

Matthew thawngtha tialtu hi a ho set a si hi theih fian a si lo. Hihi A.D 80-110 kar ah tialmi a si lai tiah ruah a si. Cu catialtu nih a tialmi ahcun, "Jesuh chuah ka i, Bethlehem khua hrawnghrang pangakchia (boy) kum hnih ri in a tanglei vialte kha Siangpahrang Herod nih thah ding in nawlbia a chuah i, cu ti thil a tlinnak cu Jeremiah nih a rak chimmi a tlinnak hnga caah a si" tiah a ti.

Cu Matthew nih a tialmi ahcun hi tin a si:-

Ramah khua chungah thawng a thang,
Cu thawng cu tahnak le ainak thawng a si.
Rachael nih a fale cu a tah lengmang hna,
An dihlak in an thih dih caah a tap lengmang ko i hnemh khawh a si ti lo"

(Matt 2:17,18)

Matthew nih aa cherhchanmi hi Jeremiah cauk chung (Jer 31:15) a si. Matthew nih a voikhatnak bik Jeremiah aa chirhchan a si. Jeremiah nih a chimmi le Matthew nih a chirhchanmi hi a tuanbia zoh ahcun a kaihkawh lo tiah bible thiamsang pawl nih an ti. Tuanbia dang pipi veve a si tiah an ti. Ramah le Bethlehem hi zeidah an i pehtlaihnak a um? Zei ca dah Matthew nih Jeremiah hi a va chirhchannak a si hnga?

Ramah khua hi, hlanlio Israel ram khuahlun pakhat a si. Ramah timi a sullam cu "a sannak hmun" ti a si. Israel phun (12) ram an rak i cheuh lio ah, Benjamin cithlah an comi ram a si. Ramah i nitlaklei ah Gibeon le Mizpah an um. Thlanglei ah Gibeah a um. Nichuahlei ah Geba a um. Tu chan khuathar "Er-Ram" timi hi, Ramah khuahlun a si tiah thilhlun cotu nih an ruah. Er-Ram cu Jerusalem khualai in Km 8 tluk hlatnak ah a um. A tu ahcun Jerusalem khualipi a khuakam te ah a um i, Palestinian khualipi Ramallah le Jerusalem karlak ah a um. Ramallah he aa tlai nawn.

Ramah le a pawngkam khua hna (Ref: Bibleatlas.org)

Ramah timi khua hi Joshua 18:25 ah a voikhatnak bik aa tial. Gibeah khua pawng ah a um. Biacaihtu chan lio ah, Levite kha Gibeah ah a ra, cucu Ramah phanh lai te ah a si (Biacaihtu 19:11-15). Ramah cu Prophet Samuel nu Hannah le a pa Elkanah khua a si. An cin caah, fa an ngeih khawhnak ding caah, an nupa tein Ramah in Shiloh khua i Pathian temple ah thla an va cam tawn. Bawipa nih fapate a pek hna. Samuel nih a hruai lio hna ah, Ramah ah tonnak an rak tuah tawn (1 Sam 1-2; 8:4).

Chaklei pennak Israel siangpahrang Baasha nih Ramah khua cu a kulh i, Jerusalem lei luhchuahnak vialte phihkhar dih a timh i Ramah khuakulhnak cu biatak tein a rak ser.  Thlanglei pennak siangpahrang Asa nih, Syrian siangpahrang Ben-Hadad aa rawih i, Baasha hi a rak tukter. Baasha ram khua a cheukhat kha a lak hna caah, Baasha nih Ramah ser kha a ngol. Ramah sernak ca i an hmanmi thilri vialte cu Asa nih a hrawh dih i, Judah ram Geba le Mizpah khua sernak caah  a hman hna (1 Siang 15:16-22). Asa le Ben-Hadad hi an pale hi hawikom an rak si caah, an i tanpinak a si.

Chaklei Pennak Israel cu BC 722 ah Assyria nih a tuk i a hrawh dih cikcek. An minung zong ramdang ah sal ah a hruai hna. Israel ah miphun dang a van chiah hna i, Israel Pennak cu aa rawk. Cun Thlanglei Pennak Judah lawng a tang.

Judah siangpahrang Jehoiachin chan BC 597 kuakap ah Judahmi cu a voikhatnak bik Babylon ah sal ah an hruai hna. Jehoiachin le a chungkhar, Judah bawi le mifim le riantuantu thawng tampi sal ah an hruai chih hna. Judah ram cu Babylon kuttang ah a um.

Tlawmpal ah Jerusalem cu Nebuchadnezzar nih BC 586 ah a hrawh i, a voi hnihnak sal ah an hruai than hna. Sal i an hruaimi hna vialte cu, Ramah khua ah an rak pumh hmasat hna (Jeremiah 40:1). Cun a runpi in Babylon ah sal ah an rak hruai hna. Ngaihchia taktak khi a rak si. Judahmi cu, mitthli tla le tah-ai bu bak in, Jerusalem le Judah ram cu an chuahtak i, Babylon ah an kalpi hna.

Cucaah Jeremiah nih:

Ramah in authawng (voice) theih a si; ngaihchia tuk le fakpi tahaihramnak cu; Rachael cu a fale hna ruangah a tap lengmang; hnemh zong duh lo in, zeicatiah an (a fale) an um ti lo caah a si" (Jer. 31:15; Mirang Bible direct in lehmi a si). 

Rachael hi- Ephraim, Manasseh le Benjamin- cikor pathum hna a hringsortu an nu a si. Genesis 30:1 nak zoh tikah, Rachael hi fa a rak duh tuk hringhran i, cu fa ka ngeih lo ahcun "ka thi lai" ti tluk in fa a rak duhmi a si. Cu fa ngeih lo ahcun a rak thih phah ding in a rak um.

Jeremiah nih hin, "Babylon ralkap nih an thahmi hna asiloah sal ah an hruaimi hna ruang ah hin, Rachael cu thi deng in fa a duhnak kha a epchun i, a rak tialmi a si." Zeiruang dah Rachael ngelcel a epchun le a tahchunh ti ahcun, Rachael cu Benjamin nu a si i, Ramah cu Benjamin cithlah pawl khua le ram a si caah a si. Rachael telefa pawl sal i an hruaimi hna kha, Rachael caah cun ngamh awk thalo in tahnak a si ko.." timi Rachael lungfah le ngaihchiat kha ruahchih in a chimmi a si.

Bikam Thar kan zoh tikah, Matthew catialtu nih Jeremiah hi a van char than i a van tial than. Siangpahrang Herod nih Bethlehem le a chehvel i kum hnih tang pangakchia vialte a thahnak hna hi, Prophet Jeremiah chimchungmi bia a tlinnak a si tiah Matthew nih a rak tinak a si (Matt. 2:18). Matthew 2:18 le Jeremiah 31:15 an i pehtlaihnak hi cu, fianter awk a har ngai. Zeicatiah an tuanbia (context) aa dan tuk caah a si.

Jeremiah nih a chim duh taktakmi cu, "Ramah khua ah Judahmi thawng tampi an tlaih hna i, sal in an hruaimi hna ngaihchiatnak le mitthli tlaknak kha, Rachael nih a fale thi deng in a dawtnak hna le an mah an um lo ahcun thi deng tah ding a si nak kha, chuan khan in a chimmi tu a si." Jeremiah ning bakbak cun hmailei a cang te dingmi chuankhannak in chimmi khi a si theng lo.

Chanthar Biakam Thar thiammi pawl nih, Jeremiah nih a chimmi le Matthew chimmi hi a kaihkawhmi tuanbia a si theng lo an ti. Zeicatiah Bethlehem le Ramah hi a hlat zong aa hlat ngai. Cun Ramah cu Benjamin cithlah ram a si. Bethlehem cu Judah cithlah ram a si. Ramah le Bethlehem karlak ah Herod umnak Jerusalem khualipi zong cu a rak um. Cucaah Jeremiah chimmi le Bethlehem hrawng cangmi hi, an tuanbia aa dang tuk ti a si.

Cun Jesuh chuahnak kong tha tein a hlathlai i, Johan chuahnak le Jesuh chuahnak tling taktak in a tialtu Luke nih hin, "Bethlehem khua hrawnghrang i pangakchia thahnak kong hi, a thei bak ve lo" ti a si. Cucaah Jesuh cu "Bethlehem in Nazareth ah a kal in Luke nih cun a tialnak a si." Judah tuanbia tling taktak in a tialtu Joshephas zong nih hin, Herod kong hi tling taktak in a tial i, a nu a thahnak, a nupi le a fale a thahnak hna hmanh tling tein a tial nain, pangakchia thahnak kong hi a tial lo. Cucaah Matthew catial tu nih hin, hi kong hi khawika dah a va lak hnga timi hi ruah awk ngai in a um.

Hlanlio Ramah khuarawp 

Ramah hi a tu chan "Er-Ram" timi khua hmun zawn hi a si tiah ruah a si. Cucu "Al-ram, A-Ram, al-Ramm (Arabic) zong in an tial. A tu lio ahcun Palestine ukmi khuapi pakhat a si. Jerusalem nichuahchaklei ah a um. Jerusalem hi a  kauh chin lengmang tikah, Jerusalem khuakam ngacha ah a um ti tluk a si. An tuaknak ah a tu lio a minung 58,000 tluk an um i, zatceu renglo cu Israel rammi sinak a ngeimi an si. A tu chan ahcun tourist tampi an kalnak khua lianpi a si cang.

-------------------------------------------

Zohchihmi ca

1. Bible Hub timi Encyclopedia ah an tialmi Ramah timi ca zohchih in tialmi a si.
https://bibleatlas.org/ramah.htm

2. "Ramah," Wikipedia.org