Sunday, October 20, 2019

Ram Rum Bik 20 Nih Vawlei Rumnak 80% An Ngeih

Vawleicung ah UNO member ram 193 kan um. Cu chungah Taiwan aa tel lo. Hi ram 193 chung ah hin, ram hme zong an um i, Russia, USA le Tuluk ram bantuk ram lian taktak zong an um. Africa ram bantuk in ram sifak zong an tampi i, USA bantuk in a rummi ram zong an rak um ve. Africa continent hi sifak bik ram a si i, Europe hi a buaktlak in a rum bik ram an si. Cu ti cun sining aa lo lengluang i, aa dang lengluang hna.

Naite ah ca an tial i, "Economic power nations" tiah an ti. "Sipuazi thazaang a thawngmi ram hna" tinak a si. A rummi ram cu an rak rum tuk lawlaw. A sifakmi cu cawlcang kho lo bak in kan si a rak fak ve. Ram khat le ram khat thleidannak a rak sang taktak ko.

Nihin ni ah vawleicung ram vialte nih, an chuahmi rumnak hi tuak tik ah trillion $86 a si. Trillion pakhat cu billion 1,000 a si. Hi trillion $86 ngeihchiah vialte an tuak tikah, ram rum bik ram 20 nih 80% hi an ngeihmi a si an ti. A sullam cu a dang 20% hi ram 173 nih kan ngeihmi a si tinak a si. Phun dang in chim ahcun, minung 20 nih $80 an co lio ah, minung 73 nih $20 kan co tinak a si.

Hi ram 20 hna nih an ngeihmi hi, zatuak (%) in an tuak tikah, a tanglei bantuk in a si. A tambik in a tlawm bik ah kan kal ahcun hi tin a si:

1. USA----------24.7%
2. Tuluk---------15.86%
3. Japan-----------5.79%
4. Germany-------4.66%
5. UK------- ------3.29%
6. France----------3.24%
7. India------------3.18%
8. Italy-------------2.46%
9. Brazil-----------2.18%
10. Canada--------1.99%
11. Russia---------1.93%
12. S. Korea-------1.89
13. Australia-------1.67%
14. Spain-----------1.66%
15. Mexico---------1.43%
16. Indonesia-------1.25%
17. Netherlands----1.06%
18. Saudi Arabia---0.91%
19. Turkey----------0.89%
20. Switzerland----0.82%

Hi ram 20 lak ah hin, USA cu a rum cem bak a si. Fawi te ah Tuluk le Japan nih phak khawh ding a si ti lo. Khuaruahhar ngai a simi cu, hi ram 20 chung ah ram a tam bik cu Krihfa ram timi an rak si hna. Vawleicung rumnak, thanchonak le biaknak hi a cuai ka thali lengmang. Biaknak pakhat nih minung  lungput hi a kilven. Dinfelnak le dinfellonak zong hi biaknak le nunphung he aa pehtlaih. An biaknak a dingmi cu, minung an ding ko. Minung an din ahcun, thanchonak le rumnak cu a chuak ko ti hi, ka hmuhmi a si.

Hi ram 20 dirhmun hi biaknak in a cuai thlai lo awk a tha lo. Hi an rumnak le thanchonak kong ka ruah ah hin, Pathian hi minung fimnak petu, thanchonak petu, le rumnak a petu a si ko ti hi, za ah za in ka zumh bak. Pathian nih Krihfa ram hi, a hleice tein fimthiamnak le khuaruah khawhnak le thil ser thiamnak te hna zong hi, a rak pek ko hna tiah ka ruat tawn.
 Hi ram 20 chung ah hin, ram 13 cu Krihfa ram an si. Saudi Arabia, Turkey le Indonesia hi Muslim ram an si. India hi Hindu ram a si. Japan hi Shinto ram a si i S. Korea le Tuluk hi Buddhist ram khan an si. Taoism timi Buddhist he aa lomi biaknak zong a um. Cucaah, thanchonak hi minung biaknak le lungput he aa pehtlai ko timi hi, ka hmuhmi a si.

Rum zong a ruang a um. Sifah zong a ruang a um. Cucu Kawlram uktu le hruaitu nih fian bak kan herh

Hi a cunglei ram 20 hna hi, minung an si ve ko nain, an kan tlau tuk. An nih hi an rum taktak ko. Zeicatiah hi ram 20 nih vawleipumpi rumnak 80% an co timi cu, thil khuaruahhar khi a si. Hi lio ah, kan Kawlram te hna kan si a va fah tuk ning ruah ah, ningzak le ngaihchia taktak kan si. Kan cozah nih le an i sersiam kho lo. Raltuk lawngte rianh a si. Ralkap bawi nih le an i uah tuk. An lung a puam meisei. Todan kaltak hi an siang bak lo. An mah fim in an fim i, an fim le hawi fim hi aa lo hawi lo. Mi phun dang an thancho ning zong thei thiam lo. Midang an I thlen zongah thlen hi a timh in an i tim lo. A dang hmai heh tiah an tlik ah, hnu ah pilpi a kan timh. Zeitindah kan thancho rua hnga?

A dang hmai ah, heh tiah kum zabu 21 dawi an timh lio ah, Ralkap nih "Cabuai cung daihnak" (peace) timi kuakap ah, 'phihlik khengtlang vel in an i vel peng." A taktak a phi chuah an tim theng fawn lo. Cu dungdang ah, ramdang nih cun hmai ah heh tiah an rak tli. Kawlram kong ruah ah, lungdong taktak ram kan si ko.

Hi ram 20 hna nih, hi tluk an rumnak hi ruah lengmang ah, khuaruahhar a rak si ko. Hi ram 20 nih vawlei rumnak 80% an co i, ram 173 nih 20% kan co timi cu, chim ningzak lei khi a si. Ruah awk cu a um tung ko. "Ziah hi tluk lawmmam in kan rum le sifah aa thlau hnga?" timi cu ruah lo awk a tha lo. A phi ka hmu kho lo. Ka ruahmi cu hihi a si:

Vawleicung cu, a fimmi le thilti kho ta paoh a rak si ko. Vancung kong cu kan thei kho rih lo. Cucaah Lai pipu phungthluk hi a dik tuk. "Mifim nih an fim man an ei cawk lo, mihrut nih an hruh man an cawi cawk lo" timi hi za ah za bak in a hman. 


New York-Vawleicung ram rumbik i khua rumbik


--------------------------------

Zoh chihmi ca

1. These 20 countries own 80% of the world's wealth 

https://www.msn.com/en-us/money/markets/these-20-countries-own-80percent-of-the-worlds-wealth/ss-AAHWhtg?ocid=spartandhp#image=24


Wednesday, October 9, 2019

US-China Trade War Nih Zei Tluk Sunghnak Dah A Chuahpi?

USA kan um cio caah, US ah thil a cangmi hna hi "Kan mah he zei hmanh an i pehtlai lo" tiah ti awk a tha lo. A ram chung ah kan um ahcun, a tlawm le tam in kan i pehtlai dih ve.

Vawleicung thil sining zoh tik ah, "war" (raltuk) timi paoh nih, a tam deuh cu mipi caah harsatnak le chiatnak deuh lawngte a chuahter. Zeibantuk raldohnak asi zong ah, "war" paohpaoh nih cun harnak a chuahpi timi cu a fiangmi a si.

Cu ve bantuk in, US-China Trade War timi zong hi, US le Tuluk sipuazi raldohnak ti a si ko caah, minung thihnak cu a chuahpi lo nain, minung caah, kap hnih ca in sunghnak tampi a chuahpi ve. US le Tuluk ca lawng siloin, vawleicung ka dangmi ca zong ah sunghbaunak a chuahpi ve. IMF tuaknak ah, 2019 ah hin vawleicung ram dihlak 90% ah hin, sipuazi a than ning a tum deuh ti a si.

US le Tuluk sipuazi raltuknak hi, thla 15 a si cang. Hi thil nih minung tampi caah sunghnak tampi a chuahpi cang. A cheu nih cun kan thei rih lo nain, a chung ah aa telmi tampi nih cun an theih tuk cang. Hi US le Tuluk sipuazi raltuknak ruangah, 2020 ahcun vawleipumpi sipuazi hi $700 billion asiloah vawleipumpi chuahmi GDP dihlak i 0.8% sunghnak a chuahpi lai tiah, Kristalina Georgieva, International Monetary Fund (INF) i an bawibik thar nu nih, nizan ah a chim.

Bloomberg Economics' vawleipumpi GDP an dawinak hmanthlak zoh tik ah, a tu lio vawleipumpi GDP a thanning hi quarter pathumnak ahcun,  2.2% lawng a si. 2018 kum thawkka ahcun vawleipumpi GDP hi 4.7% in a tak thang. Cucaah sipuazi thiami nih an zoh I, US-Tuluk sipuazi raltuknak nih hin, vawleipumpi GDP zong hi a tumter tiah an ti.

Cucaah, IMF an bawi bik nih, "A theipar cu a fiang tuk cang. Sipuazi raldohnak ah hin, mi zeipoh kan sung cio ee" tiah. "Hi sipuazi raldohnak nih hin, vawleipumpi sipuazi thanchonak hi a donh ee" tiah a ti rih. 2020 ah hin vawleipumpi sipuazi hi tlawmpal thangcho hmanh sehlaw, cawkzorhnak le thilri i pekchanhnak a rawkmi ruang le zeidang technology ruang ah, a chan in sunghnak a chuak kho" tiah a ti.

Vawleicung a rum cem ram pahnih nih, ram khat le ram khat, March 2018 in, ngunkhuai sang deuh in an i lak vevemi ruang ah, an ram hnih ning in ngunkhuai ah billion a zaza in an i la. Ram khat lawng sung lo in, ram hnih ning bak in an sung ziahmah cang. Sipuazi ral an i tukmi a sau deuhdeuh le an sung deuhdeuh veve lai.

"USA ram chung sipuazi tuahmi hna le thil cawtu hna nih, China he Trade War an tuahmi ruangah, sipuazi raltuk an thawkka in August 2019 tiang ah, American mipi nih ngunkhuai a hlei bak in $34 billion an pek cang" tiah Tariffs Hurt the Heartland and the Trade Partnership timi nih an ti. Hi bu hi, ngunkhuai laklo in thilri cawkzorh a tha deuh tiah a timi pawl bu an si.

National Foundation for American Policy nih, hlathlainak an tuahmi ah, 2019 kum dih ah hin, USA i thilcawtu mipi nih ngunkhuai ah a hlei in an liammi a zapite hi $167.7 billion a phan lai. Asiloah minung pakhat nih ngunkhuai ah a hlei in $1,315 hi kum hnih chungah a hlei in an liam lai ti a si.

President Trump cozah nih ngunkhuai a kaiter cangmi le ka kaiter chap rih lai tiah a hrocermi ning tein a tuah ahcun, U.S mipi nih kum chiar te in, ngunkhuai an pek dingmi cu $461.1 billion a phan lai i, American ummi chungkhar pakhat cio an sungh dingmi hi $3,614 a phan te lai ti a si.

"US nih Tuluk a puhmi, kan fimthiamnak nan i fir tiah a ti tawnmi cu, remh a hau i, a sinain market thar hmuh chap zong hi a biapi tukmi a si. A biapimi cu system thar hlat le kawl le hman hi a si. System thar hlawt le hrawh lengmang hi, a thami a si lo" tiah a ti.

President nih ramdang cozah zin in ngunkhuai sang tuk in a lakmi hna ruang ah, Solar Energy lei riantuanmi 20,000 hi 2017 le 2018 chungah an rian in an chuak cang. A dang rian zong tampi rian an rak sung cang hna. GM company nih thawng tampi an ban hna.

Lungmeihol company lianlian cheukhat an i rawk caah, rian banmi zong tam ngai an um. Naite ah Stock zong tam taktak a tla. Cun thilri sernak (manufacturing) rian zong tampi a zor i, minung nih mi zohkhenhnak (service) lei rian zong tampi a zor.

Senate Majority Leader Mitch McConnel nih "Pre. Trump nih Tuluk he sipuazi ral a dohmi nih US lo tuahtu pawl harnak tampi a pek hna. Cucaah hi raldohnak hi zorter a hau" tiah Nikhatni ah a ti. US lo tuahtu pawl hi, an cinthlakmi tambik cu Tuluk ah an zuar. Tuluk nih ngunkhuai a van kaiter ve i, an zuar kho ti lo. Brazil hna ah an va zuar nain, minung an tlaw tuk caah tam an caw kho lo.

Cucaah US leikuang tuahtu pawl hi, an eidin tampi aa pawng i, an hlunh caah man an zor ti a si. Lo tuahtu pawl an sungh tuk cang caah, 2020 thimnak zong a van naih cang i, 2018 ah lo tuahtu pawl hi billion 16 an bawmh hna i, 2020 ahcun billion 12 an bawh than hna lai ti a si. Cu hmanh nih cun an sunghmi a rul kho rih lo ti a si. Cu nih a langhtermi cu, US le Tuluk sipuazi raltuknak nih, an pahnih in sunghnak a chuahpi hna ti kha fiang tein a lang. An mah karlak ah vawleicungpumpi sipuazi zong zei maw zat cu rawhnak a chuahpi chih rih rih.

Hi bantuk a si caah, US-Tuluk sipuazi raltuknak ruang ah hin, USA sipuazi zong hi hmailei kum tam nawn ahcun, "recession" (sipuazi tlak) timi a chuak kho men tiah sipuazi thiammi hna nih an ti. Nihin ni hmanh ah hin, thilri serchuahnak (manufacturing) rian hi, US pumpi in a fum ziahmah cang. Lo tuahtu pawl nih an rawl an zuar kho tuk ti lo. Hmun kip ah sa a phunphun, cawhnuk, avocado le thil dang an man a kai ziahmah cang i, US mipi ca zongah sunghnak tam ngai a chuak cang ti a si.

Cucaah President Trump nih Tuluk hi a chonh zok lo le sipuazi raltuknak hi a donghter lo ahcun, USA zong hi rian a fum te kho men. Cucu ruah cia chung cia a herh.

-------------------------------------
Zohchihmi ca

1. US, China trade war will cost global economy 700 billions, IMF warns

https://finance.yahoo.com/news/us-china-trade-war-cost-153847459.html

2. Under Trump's Tariffs, The US Lost 20,000 Solar Energy Jobs
https://www.forbes.com/sites/jamesellsmoor/2019/02/24/under-trumps-tariffs-the-us-lost-20000-solar-energy-jobs/#4c72ab5a76ba

3. 

https://www.msn.com/en-us/money/markets/one-measure-shows-americans-have-paid-an-extra-dollar34-billion-in-tariffs-since-the-start-of-the-trade-war-with-china/ar-AAIx2RL?ocid=spartandhp













Tuesday, October 8, 2019

Green Card Ngeih Ruangah Hnangam Tuk Ding A Si Lo?

Laimi tam deuh cu USA kan rat tik ah, refugees le asylum in a rami kan tam deuh. A cheu siangngakchia in rami zong kan um. A tam deuh cu, Green card a hmumi an tam cang. Green card ngeilo le dirhmun ngei setsai lo zong tlawmte cu kan um ve. A phunphun in USA ah khua kan sau cio hna. Zei bantuk dirhmun in, khua kan sak hmanh ah, kan umnak ram upadi upat le zulh cu a herh bak.

Green card hi a tam deuh cu kum 10 a nung. Green card hmu ciami cu, kum nga um hnu ahcun citizenship sawknak nawl an ngei. An hmuh le hmuhlo cu kong dang a si. Ruah a haumi cu a sawkmi paoh hmuh a si lo timi theih a hau.

Laimi cheukhat cu Green card an ngeih in, an hna a ngam. Duh poh in a nungmi zong kan um.  Nuncan ziaza chia taktak in khuasa zong kan um. Pathian thei lo in, zudin sa-ei le ningcanglo nung zong tam ngai kan um. Vuakden hmang zong kan um. Mifim le "gangster" zong kan um hna. Hi bantuk ningcang lo nun hi, zeitluk in dah tih a nun le "risk" lak a si timi hi fian kan herh taktak.

Green card ngeih ruang ah, hnangam tuk ding a si lo. Upadi buar ahcun fawi tuk in thawng thlak khawh le deportation tuah khawh a si. Ruah a herh rihmi cu, Green card si hnu ah, a fak deuhmi upadi hna buar sual ahcun Green card hi thar chuah duh tik ah, thar chuah khawh lo in um khawh a si. USA ah hin miphun dang cheukhat cu, green card a nunter kho ti lo i, vava tummi an tam tuk cang.

Green card thar chuah piak lo ahcun, driver license tharchuah khawh a si ti lo. Green card ngeihlo ahcun "work permit" ngeih khawh a si ti lo i, USA ah sushi hna dah tuah ti  lo ahcun, upadi ning tein riantuan khawh a si lo. Cu ti cun harnak fak taktak tawn khawh a si. USA ah hin, work permit lo in kum 12 deng khua ka sa. Driver license lo in kum thum ka um. Driver license ka tharchuah khawh lo caah license lo in thla 3-5 kar ka um caan a um. Cu chung ah harnak tam tuk ka tong. A fawi lo.

Cucaah green card lo, work permit lo le driver license lo um hna hi zeitluk in dah a rak har timi hi, a tonglomi nih cun an thei lai lo. A har ngaingai ko.

USA cozah cu an fim tuk. An ram hi "the land of the law" (upadi ram) tiah an ti. Upadi zulh lo ahcun tlaknak le taapnak ram a si. An in tlaih lo le Kawlram i kuat lo zongah, green card na renew tik ah an in, renew piak lo ahcun, na dih ko cang. Work permit le driver license na ngei kho ti lai lo. Cuticun fak pi'in ti lem tunglo in, din tein cawlcang kho lo in, tuah an hmang. Cucaah refugee kan sinak zong upat a herh. Green card hi a thi kho ti le US upadi buar ahcun an ka kuat khawh timi theih a herh.

"Green card ka ngei cang. USA cu zalawnnak ram a si. Democracy ram a si. "This is America" timi phun in duh poh in, upadi buar zawng in khuasak tuntuk ding a rak si hrimhrim lo. Cozah huatmi upadi buar ding asi hrimhrim lo. HI ram hi upadi buarmi caahcun nunnak lam a fawi ti lo.
Zohchunh ding thil pakhat in van tial ka duh. US ah ralkap rian a rak tuan cangmi ralkap pension pakhat Miguel Perez timi cu Chicago ah kum tam ngai a um cangmi a si. Drug zuar ruang ah, a green card an thi. Amah cu US ralkap a rak si. USA ah citizen a simi nupi le fale a ngei hna. A caan a zaat tikah, citizenship a van sawk. Asinain citizenship an pe lo. A green card le a thi cang fawn.

US ralkap zong a rak si. A nupi le fale zong citizen an si ko nain, "cocaine a zuar" timi ruangah an tlaih i, Mexico ah an kuat. A bia caih than ding in Chicago ah a zukhan than. Illinois Ramkulh Governor tiang nih ngaihthiamnak a nawl piak hna nain, cozah nih an ngaithiam rih lo. Mexico in a bia caih awk ah Chicago ah a rak kir. Amah nih a timi cu, "USA ah um ka duh. Chicago ah um ka duh ko. Nupi fale sin ah" tiah a ti ko nain, cozah nawl ngeitu hna nih zeitindek an ti te lai theih a si rih lo.

Cucaah green card ngeih pat in USA ah duhpoh in nun ding a si lo. Zalawng tuk in ningcanglo nun hna hi hrial a herh. Ningcang tein nun kan herh. US ram cozah nih an huatmi upadi hi buar ding asi lo. Food stamp upadi hmanh hi buar ding a si lo. Food stamp ruangah dantati le thawngtla mi USA ah an tlawm ti lo. Tax hmanlo in file ruangah, dantami an tlawm ti lo.  Cucaah, cozah huatmi "hlawhhlan te hna, zudin sa-ei riangmang i thawngtlak te hna, mithah lainawn te hna, bank boh te hna, mi inn bauh te hna hrial bak an herh.

A bik in Laipa tampi nih zei kan rel huahalomi, zudin sa-ei le zurit hna hi tih a nung tuk. Hrial bak kan herh. Voi tam tuk DUI/OVI hmuh sual ahcun, kan ram ah kuat khawh a si ko. Cun thih hlanlo driver license phih khawh a si. Ohio ah Mirang pa pakhat cu voi tam tuk zu a rit caah, biacaihtu bawi nih a nun chung zungzal in driver license a rak phih bal cang. Biacaihtu nawl a si. Cun "drug" (rintnak sii) hna zuar asiloah tonghtham ahcun green card chuh khawh a si. Cucaah "Green card ka ngei" ti in, hnangam tuk le ningcanglo tuk in nun ding a si lo. Thil tha lo tuah ding a si lo. Upadi buar ruangah, Green card a thih tik ah, "Na nunter khawhlo cun USA ahcun a dih fawi ti lo."

Cucaah Laimi zong ralring tein um kan herh. Kan umnak ram hi, upadi ram a si. Dinfelnak ram asi caah dinfelnak hi, kan i tlaih le tanh cio a herhmi asi. Upadi zulh, ningcang te in nun, dinfelnak tuah le zumh awk tlak tein nun hi, nunnak ah a sunglawi bik le man ngei bikmi an si caah, Laimi zong nih cucu USA ah kan I tlaih a herh.

-----------------------------------












Monday, October 7, 2019

Thingkung Pakhat Ah Thei Phun Ruk A Tlaimi

Minung fimnak hi a sang chin lengmang i, hai te hna zong a mu a hme taktakmi an ser cang. Kum no tete in, thei pangtha a thawmi tampi a tlaimi an ser cang hna. Tahchunhnak ah, Japan ram ah hai kung a niam tete, thei thawthaw le mu fatete an ser cang hna. An sining a that tuk caah an thaw khun i, an an zong a fak khun. Nihin ni ah, facang zong tam deuh a chuak i, a thaw deuhmi le cin caan a tawi deuhmi an ser cang hna. Cuticun kum khat ah voi hnihthum cin khawhmi an ser hna i minung pawcawmnak lam kha an fawiter deuh.

Japan ram hai an cin ning
Nihin ni ah, thil khuaruahhar ngai a simi cu, Australia ram ah theikung pakhat ah thei phun ruk a tlai khomi an sermi hi a si.  Cucu "Fruit salad tree" tiah an ti. YouTube ah zoh khawh a si. Salad timi cu kheng pakhat chungah, anhringso le eidin phun tampi cawh in thaw ngai in sermi eidin a si. Thingkung pakhat ah thei phun ruk an tlaiter khawh caah, "Fruit salad tree" tiah an tinak a si.

Australia ram thingram lei scientist an fimnak in an sermi a si caah, khuaruahhar a si. Hihi vawleicung ah a um bal rih lomi tuanbia pakhat a si. Thingkung pakhat ah thei phun khathnih a tlai timi cu an um ko nain, phun ruk tlaimi an ser cu a voikhatnak a si kho men. A kung le a hme tuk fawn. A tlai le a tha tuk fawn. Cucu khuaruahhar a si khunnak a si.

Pathian nih minung himnak a kan pek caah, hi thil an tuahmi nih minung hi kan rak fim taktak ko timi a langhter. Sermi thil vialte lakah, minung hi phundang bak bak kan si. Pathian nih phundang taktak in a kan sermi lak ah hin, "tuaktannak, ruahchannak le ser thiamnak thluak" a kan pekmi hi, sermi thil dang he kan i lawhlonak a si. A tu Australia scientist nih an tuahmi zong hi, minung fimnak a sannak a langhtertu thil pakhat a si.

Hi thei phun ruk a tlaimi hna cu "grape fruit, lemon, mandarin, orange, gross lemon le lime" timi an si. Hi thei hna hi, ser le theithu phun an si i, thei ahcun chungkhar pakhat an si. An cikawr aa tlaimi le aa khatmi an si i, an phun tete tu kha


Australia lo ah thei phun ruk a tlaimi theikung

Lairam zong ah hin, thingram lei mifim kan ngeihmi hna nih, kan ram i theikung an chan a tawinak a ruang te hna kawl le hlathlai a herh. Theikung nih tam deuh an tlai i, kum tam deuh an tlai khawhnak ding zong tuaktan a herh. Kan mifim hna nih, Lairam thing theihai hna zong an theitlai a tam deuhnak ding, an chan a sau deuhnak ding le Lairam ah thei tam deuh a chuahnak ding lam zong fakpi in an kan zuam piak a herh hringhran. 

Nihin ni le bang ahcun, vawleicungpumpi a lum chin lengmang caah, theitlai le cinthlak a cheu cu an tha kho ti lo. A cheu an tha deuh ve. Khuacaan aa thlengmi hawih in, kan Lairam cintlak zong hi thlen a hau te ding a si. Cucaah kan mifim thiam pawl nih, Lairam dawtnak thinlung he, biatak tein khuaruah, tuaktan le riantuan a herh tuk cang. 

Zeicatiah Lairam ah kan theithu, retei, serthlum, ser, saihawk le thei dangdang hi an chan a sau ti hna lo. Hi zong hi biatak tein kan mifim hna nih ruah le tuak a hau. Um sawh in um ding an si ti hna lo. Cozah lawng zong rinh ding a si lo. Fak pin in hlathlainak (research) tuah a herh. Kan theikung tam deuh an tlai i, an ngan a dam i, kum tampi an nun khawhnak ding lam zong, kan mifim nih kawl a herh tuk hringhran cang. Cu lo ahcun kan ram le miphun hi kan thangcho kho lai lo. 

Australia mifim hna nih theikung pakhat ah thei phun ruk bak an cin khawh lio caan ah, kan nih Lairam ah theikung pakhat ah thei phun khat hmanh tha tein kan tlaiter khawh lomi cu, a ruang tha tein ruah le tuak cikcek hi kan herh ngaingai ko cang. 



Thursday, October 3, 2019

U.S Cozah Tangka Chambaumi

US cozah hi cu a thawng tukmi le rum tukmi a si caah, leiba ngei ding in ruah awk a tha lo. Ku fatin hmanmi tangka zong, aa za lo timi zong khuaruahhar a si. Asinain, US cozah hi ramdang le ramchung ah tangka leiba tam taktak a ngei. Kum fatin in tangka aa tha bal lo. A chambau zungzal ko. Bill Clinton chan ah voikhat te an tangka a rak hlei. Cu dah ti lo cu, tangka a chambau zungzal. Cozah tangka an chamhbaunak cu, a fawinak cun "an hmuhmi le hmanmi aa kaih lo caah a si ko."


Nihin ni ah, US cozah leiba hi $22 trillion a phan. $6-63 trillion hi ramdang cozah le bank ah an batmi a si. Tambik batmi ram hna cu Japan ($1,122.9 billion); Tuluk (1,112.5 billion) le United Kingdom (341.1 billion) an si. Tam bik cu USA ram private bank le cozah agency ah an si.

2019 USA cozah tangka kum hi, September 30 in a dih cang. 2020 Tangka Kum (FY) hi, October 1, 2019 in aa thawk i September 30, 2020 ah a dong ding a si. U.S. Federal Budget tuaktantu hna nih an tuaknak ah, 2020 ah hih, U.S cozah tangka chambau (deficit) hi $1.10 trillion (billion 1,100) a si lai tiah an ti. A ruang cu cozah nih ngunkhuai (revenue) an hmuhmi hi $3.65 trillion a si i, an hmanmi hi $4.75 trillion a phan. Cucaah U.S cozah tangka thatlomi hi kilven awk thalo in a tam cang ti a si.

Cozah tangka thatlomi (deficit) hi 2018 FY nakin 1% a karh deuh. Cucaah 2019 FY ah $1.09 trillion deficit a piah. Aruang cu ngunkhuai in an hmuhmi hi $3.44 trillion a si I, an hmanmi hi $3.53 trillion a phanh caah a si. Ka tial pah tawn lengmang bantuk in, U.S cozah tangka chambaumi hi, a hrampi a ruang pathum a um.

War on Terror

911 kahnak ruangah, Pre. Bush nih War on Terror tiami bia tlangtar in, ral dohnak an tuah. Cu thil nih cun 2001 in nihin ni tiang U.S cozah leiba $2.4 trillion a chapter. US ram runvennak le ralkap lei hmanmi a let hnih in a karh. 2003 ah ralkap lei phaisa dihmi hi $111.9 billion in 2019 ahcun $150.8 billion a dih. Hi phaisa vialte hi, ralkap ca, Department of Veterans Affair (ralkap pension zung) ca le a dangdang ram vennak ca a si. Pre. Trump cozah chan ah hin, ram humhimnak caah tangka tam bik an hman i, $989 billion an hman. Hihi a tam taktak. Vawleicung ah ram humhimnak caah tangka tam bik a hmangmi ram 10 nak tam deuh an hman. Tam bik a hmangmi Tuluk nakin a let (4) an hman I, Russia nakin a let 10 tam deuh an hman.

Tax Cut

Pre. Bush chan in, tax cut an rak thawk. Tax cut nih a chuahpimi ruahnak cu, company nih cozah sin an tun dingmi tangka kha tun lo in, sipuazi tuahnak an hman lai. Mipi nih thilri cawknak ah an hman ve lai. Cuticun minung tam deuh rian an tuan lai I, cozah nih tax  cut an tuahmi I an sunghmi nakin an hmuhmi a tam deuh lai tiah ruah a si. Asinain, a theipar cu a dang a si. National Bureau of Economic Research nih an hmuhmi cu, tax cut an tuahmi chung in 17% cu an sung. Company tax cut ruangah company tangka lut dingmi 50% cu an sung ti a si. Hi ruangah ngunkhuai a tlawm I, an hmanmi le a san deuh tikah cozah leiba aa chapnak a si.

Tahchunhnak ah, Pre. Bush chan I tax cut an tuahmi nih 2011 in 2020 kar ah $2.023 billion leiba a kaiter. Cu leiba tuaktannak rian (service) ca lawng bak ah, $450 billion a dih lai ti a si. Cucaah tax cut timi hi, US ram chungkhar le pumpak caahcun a rak tha ngai nain, cozah nih a hmuhmi a kai tung lo le a hmanmi a zorter tung lo ahcun, leiba tam chinchinnak a rak si.

A tu President Trump nih a tuahmi "tax cut" ah hin, pumpak tax an thumh pin ah, corporate tax timi company lianlian tax an thumh I, company hme deuhmi zong tax an thumh hna. Hi tax cut caah hin, hi hnu kum 10 chung ah billion 1,500 (1.5 trillion) ngunkhuai a zor lai ti a si. Joint Committee on Taxation nih hi "ngunkhuai thumhnak" (tax cut) nih hin, a miak 0.7% a hmuh ve lai I cu nih cun ngunkhuai an hmuhmi a kaiter ve lai tiah an ti. Cu a kaimi van tuak chih tikah, kum 10 chungah $1,000 billion hi, ngunkhuai a zorter lai ti a si.


Tangka hmanmi a kaimi

US cozah hi kum chiar tein tangka a dihmi hi a tam chin lengmang. Ralkap ca ah tam bik a dih. Cun a dang Medicare le Medicaid le food stamp zong ah tam ngai an dih. A cheu nih Social Security caah $1trillion a dih tiah an ti. Asinain Social Security cu payroll taxes le Social Security Trust Fund nih 2034 tiang a pekmi a si.

FY 2020 caah Medicare caah a dih dingmi hi $702 billion a dih ding a si. Hi Medicare tangka I 49% lawng hi, deficit ah ah a lut ding a si. A tangmi 51% cu payroll taxes le an liam vemi (premiums) nih a pek ding a si.

A tangmi cozah tangka dih dingmi (mandatory budget) vialte nih deficit an tamter chin. Cu lakah Medicaid hi FY 2020 caah $426 billion a dih ding a si. Medicaid cu tangkalut (income) tlawmmi chungkhar caah a si.

Hi cozah tangka dih dingmi program chung ah hin, mah tein aa zohkhenh kholomi chungkhar le pumpak ca bawmhnak aa tel. Cu chung ah $611 billion aa tel. Hihi mipi zohkhenhnak (welfare program) caah a si. Hi chungah Food Stamp, tangka bawmhnak le innhlannak bawmhnak ca an I tel. Cun rian ngeilomi bawmhnak (unemployment benefit) zong aa tel. Student loan zong aa tel. Cozah riantuanmi le palik le ralkap caah pension le disability program ca zong aa tel dih. Hihi Congress nih "Act of Congress" in bia an khiah chawm tawnmi a si.

Ramharnak (recession) a rak I thawk kum 2001 tangka thatlo timi hi tlawmte a rak tum. Asinain 2006 I ramharnak a rak chuah tik ah deficit tam chinchin ah a kaiter. 2009 ahcun sipuazi a tlak tuk cang caah bank tlanhnak caah $700 bak deficit ngei in cozah nih bank an rak tlanh. 2008 in a hnu 2013 tiang hi cozah tangka thatlomi (deficit) hi $1 trillion cungah a um peng.

A tanglei ah hin USA cozah deficit um tuning ka van tar. Kehlei hi kum chiar tein deficit (-) an piahmi a si. Vorhlei kap hi kum chiar tangkalut Gross Domestic Product (GDP) a si.  


Federal Deficit-fed (USD billion nominal)
GDP-(USD billion nominal)
2007
$161.00
$14,452.00
2008
$458.55
$14,713.00
2009
$1,412.69
$14,449.00
2010
$1,294.37
$14,992.00
2011
$1,299.59
$15,543.00
2012
$1,086.95
$16,197.00
2013
$679.54
$16,785.00
2014
$484.60
$17,522.00
2015
$438.49
$18,219.00
2016
$584.65
$18,707.00
2017
$665.37
$19,485.00
2018
$779.00
$20,501.00

(Chinchiah: US cozah deficit hi 2016 in 2019 tiang hi a karh chin lengmang. YF 2019 ahcun US deficit hi $1.09 trillion tiang a kai cang. USA sipuazi tlak tuk lio i, bank le motor company hna cozah nih an tlanh lio caan tluk deng in deficit a karh

A tu lio U.S. budget zaat lo mi hi karh chinchin i, $984 billion phan. Cucu U.S ram GDP dihlak i 4.6% a si cang. 2018 deficit cu $779 billion a si i, cu kum GDP hmuhmi dihlak I 3.8% lawng a si. 2012 in U.S cozah tangka chamhbau bik kum a si tiah an ti. Sipuazi tlak tuk lio, 2009 ah deficit 1.5 trillion a rak si. Rian hi a rak har taktak. Nihin ni ah US leiba hi, zeitindah an i tuah te lai timi dirhmun ruah ah, lungretheih ngai a si.  

Hmailei ah phan ding a si maw?

Tax cut tuahnak ruangah deficit piahmi hi cu a cheu nih cun pumpak, chungkhar le company ah tangka tam deuh a luh caah, cu nih cun hram ah an chiah lai i, caan sau ahcun ram sipuazi a thatter lai tiah an ruah. A cheu nih cun US hi a leiba a tam chin lengmang ahcun sipuazi a tla lai ti an phang. Cucaah Tea Party timi zong an chuahnak a si. GOP nih cozah tangka hmanning le leiba hi biapi ah an chia lo ti in a thinhung i, Republican Party in a chuakmi an si. 

US cozah nih tangka a cawimi hna bank le ram hna nih cun, "US nih a kan cham kho lai lo" timi an phang ve. Raltuk awk le a tha ding a si fawn lo. US nih caan sau tuk bak ahcun hmailei ah kan sung thai sual lai timi an phang. US nih ram dang ah tambik leiba a ngeihnak ram hna cu, Tuluk le Japan an si. Ram fatete zong ah tam ngai a ba. Greece ram zong a leiba a tam tuk. Tangka hman awk an rak ngei ti lo i, mipi lam an zul. Buainak an rak chuahpi I, an cozah a rak tlu dengmang. EU um hna hlah sehlaw an rak lo kho men. USA zong hi, deficit a tam tuk ahcun, harnak fak taktak a chuak lai lo ti khawh a si lo. 

USA ummi vialte kan rian cio a si

Kan umnak USA hi, a leiba a tam tuk ve caah, hihi kan i pehtlai lo ti in kan um awk a si lo. Deficit a zornak ding hi kan rian cio a si. 

Abik in food stamp, tangka, medicaid le rian ngeilomi bawmhnak tibantuk hna a hmumi cu, pehtlaih ciate a si. Cucaah USA i kan um tikah, tax hna hi hman tein pek ve ding kan si. Tax kan pek tik ah zai ding a si lo. Kan hmuhmi chung cio in pek a si ko. Cun cozah kan bawm ve timi ruah a herh. Cozah sin tax pekmi hna hi, a tam deuh cu kan mah mipi ca lila ah a hmanmi a si. Asi khomi nih cun, food stamp le tangka bawmhnak hna sawk ding a si lo. Asi khomi cu cozah bochan lo tein nun cio a herh. Medicaid zong in a si kho mi cu chuah le company ah cawk cio hi cozah kan bawmh ve a si caah, a thami a si. A zeizong kong ah, cozah sin in hmanlomi lih chim in food stamp le Medicaid bawmhnak hna hi, sawk lo tein um ahcun cozah kan bawmh cio a si ding a si.

Cozah a bawmtu kan si khawhlo hmanh ah, a sunghbautertu le a eihmuartu zumtu Krihfa kan si lo ding hi a biapi tuk. Pastor zong si u sih, mipi zong si u sih, Krihfabu zong si u sih, pastor le riantuantu thlahlawh hna hi, tha tein tuah ve le tax tha tein pek ve hi a herh. Sushi tuahmi zong nih, a miak tampi hmuh a si bantuk in tax hi tampi tun ve ding a si. Cuti kan tuah lawng ah, USA cozah zong hi a leiba a zor lai i, kan techin fapar chan caah thil tha a um kho lai. Atu ning tein a kal peng ko ahcun hmailei ah USA cozahpi hi zeitindah a si te lai timi hi, ruah chung awk a har ngai cang!

-------------------------------

Zohchihmi ca hna

1. Current US Federal Budget Deficit 
https://www.thebalance.com/current-u-s-federal-budget-deficit-3305783

2. Budget/Congressional Budget Office (https://www.cbo.gov/topics/budget)




























































Hmurhuh Huh Lo Ruangah February Ahcun 500,000 An Thi Kho

Covid-19 zawtnak U.S a phanh ka tein CDC doctors le scientists le NIAID (National Institute of Allergy and Infectious Diseases) director Dr....