COVID-19 le Vawleipumpi Sipuazi Umtuning

Kan umnak Ohio zong ah, nizan cun Covid-19 mizaw pathum an um ve cang. Ohio minung he epchun ahcun chim phu a si lo. Asinain Novel Coronavirus or Covid-19 hi tih a nun tuk caah, Ohio Governor le cozah nih cun biatak tein an caih i, pipa taktak in an ruat ko. A hlankan ralrin a herh an ti caah, USA ram chung i university lian bik pakhat Ohio State University cu Marh ni 30 tiang an khar chung. Cucu Coronavirus a karh sual lai ti an phan caah a si.

Governor Dewine nih tu chun ah nawlbia a chuah i, "A ra laimi Nihnihni in cu hnu zarh thum chung Ohio ramkulh chung sianginn khar dih ding" tiah a ti. Kan fale vialte singinn kai lo ding ruah ah lung a rawk ngaingai ko. Nihin ni ahcun, eidin le tuktan hi an cawk tuk caah, dawr a cheukhat cu eidin zong a um ti lo ti a si. Kan inn kam te Fresh Market hna cu an khar bak ko. An sipuazi a tlak ruang maw si thei hlah. An ong ti lo.

Cu hlan zong ah, USA ahcun Flu cu a um peng ko. Mi zong an thi peng ko. 2009 in H1N1 zong a rak um ko. US cozah nih khulrang tuk in an rak i ralring manh i, H1N1 cu an tei khawh manh. Minung tam an thi manh lo. Ebola nih Africa ram cheukhat ah zawtnak fak taktak a tlun hnawh hna i, USA an rak lau tuk lo. Saudi Arabia ah MERS a chuak i, an lau lo. Tuluk ah SARS a chuak i, an rak lau tuk lo.

Asinain tu tan Coronavirus cu a ci aa dan caah, an tih tuk. Minung an thih ning a rang tuk caah a si.
Coronavirus tluk in an tih bal lo i, hihi media ruang lawng silo in Covid-19 hi a mual a fah tuk caah a si. Chonh zong a fawi tuk. Thih zong a fawi tuk caah an tih taktak ko. A bik in kum 60 cung deuh le kum 15 tang deuh caah tih a nung khun.

Mizaw le mithi hi nifatin in an karh caah hman tein chim awk a tha lo. A suimilam can zong in an i dang tawn.

March 10 ahcun, vawleicung ram 119 ah zawtnak a um cang. Minung 119,186 an zaw cang. Minung 4,298 an thi cang. Khawika ram a phaknak paoh ah, a karh lei an panh. Cozah kip nih kham an i zuam. Ram tampi cu ramri an phihkhar dih. Vanlawng zong an phih dih hna. Tilawng lam zong an phih. Asinain a luhnak ram paoh ah a karh lei peng a si. Italy ram cu khual tlawn an phih bak.

March 10 ahcun, USA ah mizaw 950 an um cang. Minung 32 an thi cang. Tambik cu Washington State ah a si. USA ah sianginn 100 an khar cang. Phoenix ah tuahmi Democratic Presidential Debate cu an tuahnak in, online le TV lawng sin a si. Cucu USA tuanbia ah a vokhatnak zohtu minung um lo in debate tuah a si. US President nih Covid-19 hi zeirello ngai in aa umter caah, doctors le scientist tampi an lung a tling lo. A taktak ahcun Covid-19 tluk in, kum zabu 20 le 21 nak chung ah buaipimi rungrul hi a um lo ti tluk a si. Mi tampi nih Pre. Trump an mawhchiatnak c u, hi tluk tihnungmi zawtnak hi, zeirello in bia a chim (down play) a tuah peng ti a si.

Nihin ni ah, meiti company hna le bang cu an sipuazi a tla tuk cang. Cucaah meiti man heh tiah an thumh. Russia le Saudi Arabia nih meiti man heh tiah an thumh caah, hi tining tein thla khat a kal ahcun USA i meiti company fa deuh (15) cu aa rawk kho ti a si.

A tu lio hi ram kip ah rili cung khualtlawnnak Cruse Ship
pawl tam tuk rili cungah an chuak kho ti lo i, minung tampi rian lo in a ummi an um
cang. International vanlawng tamtuk an cancel cang i airlines riantuanmi minung tampi ram kip ah rian lo in an um cang. Hi pin ah “tourism industry” timi vawleipumpi khualtlawnnak sipuazi hi tam taktak an rawk kho. Thailand hmanh tourism tangka tam tuk a sung cang. Kawlram zong ramdang he pehtlaihnak airlines pakhat hnu pakhat an cat i tourism lei tangkalut cu a zor taktak ding a si cang.

USA Stock Market zong tu zarh Nikhatni cu 2008 in a niam bik a si tiah an ti. The S & P 500 timi Stock Market hna cu minutes 15 nizan ah an dinhter ti a si. Airlines tampi cu an stock a tla tuk cang. A ruang cu a zuangmi an um ti lo caah a si. Cu tluk in Covid-19 hi vawleicung ram kip ah an tihmi a si. Tu chun ni stock a tlak ning cu sipuazi tuahmi ca ahcun ngaihchia taktak a si. An lungthin a rawk ngaingai.

Marh 11 cu, Covid-19 ruangah a vokhatnak bik Tuluk ramleng ah minung 1,000 an thih ni a si an ti. UK Ngandamnak vuanci Nadine Dorries cu coronavirus zawtnak rungrul a chungah a lut ti a si. Ngandamnak vuanci zong an damlomi cu a pawi ngaingai. Pre. Trump zong coronavirus zawmi he aa tongmi pa he an i tong ve i, a ngei sual lai maw tiah phan a um ngai ti a si ve. USA ramhruaitu upa tam nawn hi, an mah tein aa hrengmi an tlawm ti lo.

Covid-19 hi a mual a fak ngaimi zawtnak cu a si ko nain, a cheu cu a din ngaimi a si ko. Covid-19 he pehtlai in, media ca tampi hi zumh ding an si lo. A ruang cu bia vaivuan an tialmi a tam tuk caah a si. Zumh awk tlakmi media cu CDC (Central Disease Control (CDC) le World Health Organization (WHO) hi an si.

March 11 ahcun WHO nih "Covid-19 zawtnak hi "pandemic" tiah an ti cang. Pandemic timi tlangrai a si i, kham khawh lo le kilven khawh lo in a phaknak hmun paoh ah minung a zawtermi tlangrai tinak a si. Lai holh in cun "puul" timi he aa lo. March 12 i Covid-19 mizaw le mithi umtuning cu a tanglei bantuk a si. Mizaw le mithi cazin aa thleng peng i dik tein tuah khawh a si lem lai lo.

US zong 1,000 leng an zaw i, minung 37 an thi cang. A tu lio caan, NBA lentecelhnak zong virus ngeimi pakhat an hmuh caah an let dih. Ohio Sate foot ball game zong a tu thal chuakka ca cu an let viar. USA ah thil an thawnmi le tu kum chung ah tuah thai ti lo ding in, khiahmi tampi a um.

Cucaah Pre. Trump nih Europe ram a dihlak in khualtlawn ni 30 chung a kham dih. A lut lei he, a chuak lei he a kham dih hna. Hihi thil tha a a si. Coronavirus hi tih ding a si lo. Covid-19 hi tih ding a si lo. Nan perh. Thawngpang lem (fake news) a si tiah a ti ko nain, a taktak a phak tik ahcun "a doh kho ve hlei lo." A al kho ti lo. Cucaah a cohlan ko cang. Hruaitu nih cun hi bantuk ram caah tih a nung tiah doctors te nih ti komi hna zei rel lo in um hi thil tha a si lo. Hruaitu nih cun, biatak a simi cu "zei relllo" ("down play") tuah ding a rak si lo. Cu bantuk thil tuahnak nih, Tuluk ram zong tam tuk rawhnak a rak chuahpinak a si. Biatak cu cohlan ding lawng a si. Zei tin dah kan tuah lai timi tu a phi kawl ding a si.

Covid-19 hi Europe ah a karh ngaingai i, Italy nih cun mizaw thar 2,300 an um chap tiah an ti. "German minung 70% hi zawtnak an ngei kho" tiah German chancellor nih ralrin a pek hna. Hlasak thiam Madonna zong France ram ah khual a tlawng I, minung 1,000 cung convert tuah a ngah lo an ti caah, a concert zong a rawk. Vawlei ram tampi ah, tilawng le vanlawng khualtlawng an um set ti lo.

Vawleicungpumpi ah zawtnak tam biknak cu Tuluk, Italy, Iran, S. Korea, France, Spain, Germany le USA an si. USA hi pariatnak ah a um cang. Cucaah hi ram pawl hi, sipuazi zong ah phan a um pah.

Coronavirus nih hin, nihin ni ah ramkip sipuazi a tlakter cang. US Stock Market hrimhrim cu a tla taktak i, a tlaknak zarh (3) chung a si cang. Hi tining tein a kal ahcun US Stock Market hi zeidek a lawh te lai? Meiti lei company tampi cu an sipuazi a tlak tuk cang caah virus hi a daih lo ahcun, company 12 cu aa rawk khomi a si tiah an ti cang.

Ramkip ah airlines hi an sung tuk cang hna. Airlines kip an sunghmi hi Marh 14 ning ahcun US $100 billion an sung cang ti a si. Khualtlawngmi aa letmi an tam tuk cang caah, airlines cheukhat cu an rawk te kho men ti a si. USA ah tourist lutmi an tlawm tuk cang. Ram hruaitu cheukhat nih cun USA ramri vialte phih did ding le tourist hrimhrim luhter lo ding a si" tiah an ti. Tourist an luh lo ahcun "hotel, eidin dawr, tour bus rian, taxi, nuamhak phunphun, park le museum hi an tangkalut a tlawm chin lengmang ding a si.

A pawi ngaimi cu USA ah Asian huatnak a karh deuh ti a si. Abik in California le New York tibantuk khua lianmi ah a zual ti a si. New York khua chungah Asian nu pakhat a hmai ah an benh i, cucu coronavirus ruangah a si tiah an ti. Los Angeles le New York tibantuk khuapi ahcun Asian Eidin dawr cu kal hlah u" tiah an i thloh caah Asian pawl hi an sipuazi a tla thliahmah cang. Coronavirus ruang ah Asian dawr tam nawn hi, aa rawk kho ti a si cang.

Nihin March 11 ahcun vawleicungpumpi ah, 124,834 an zaw cang i 68,216 an dam cang. Minung 4,615 an thi cang. Kum 15 tang le kum 65 cung caahcun, hi zawtnak hi a mual a fah tuk caah, ralring tein um cio ding a si. Covid-19 hi a dinmi le fakmi a um i, a dinmi cu tha tein in le zarh hnih fai ahcun an dam ko ti a si.

Coronavirus ruang ah, March 12 ahcun vawleipumpi, mizaw 134,679 an si. Ram 127 ah mizaw an um cang. Minung 4,973 an thi cang. Mizaw an karh ning hi, 600% in an karh ti a si. A mak taktak. A karh ning zoh tik ah, khuaruahhar ngai a simi cu, "a linhnak ram nakin, a kihnak ram ah an karh ning a rang deuh" timi hmuh khawh a si.

Stock Market a tlak tuk caah a ngaih a chia tuk mi

USA ahcun mizaw 1,663 an phan manh i, 40 an thi cang. State 45 ah zawtnak a karh. USA hi khuasihnak ram a si caah, influenza phunphun a karh duh taktaknak ram a si. Bill Gate le scientist tam nawn nih, "Flue pandemic a chuah sual ahcun kan i veng kho te lai lo" tiah an ti tawn. Nihin ni ah USA zong an I veng kho tuk ti lo. Cucaah ngandamnak lei upa pakhat nih, Coronavirus kong ah hin, USA nih "kan system hi kan sung" tiah a ti. Kan kham kho lo tiah a ti duhnak a si.

Tuluk ram leng ah hin, a tuar bikmi cu Italy an si. Minung 10,000 tluk an zaw cang i, 1000 leng an thi cang. Hi a thimi ah hin 80% cu kum 65 cung an si. Zeicadah Italy hi mah tluk in mizaw an tam i, mah tluk in mithi an tam hnga timi hi an ruat. Mizaw an karh tuk nak hi, tourist ruangah a si lai tiah ruah.

Khuaruahhar ngai a simi cu, Coronavirus Covid-19 nih hin, cu hlan a ram um tawnmi virus nakin kan vawlepumpi sipuazi (global economy) hi tam taktak a hrawh khawh deuh. Tuluk, South Korea, Japan, German, Italy, USA le a dang Europe ram pawl hi an sipuazi tam ngaingai a hrawh cang. Kawlram hmanh ah, Tuluk thilri bochan in a nungmi thil thitnak sehzung 13 an khar cang ti a si. Sehzung pakhat le bang cu, a ngeitu Tuluk pa a zam ti a si. Ngaihchia le ningzak le thinhung a si.

Nihin ni ah kan umnak USA zong hi, an sipuazi duhsah tein a tla ziahmah cang. Hi pin ah a rauh ahcun a fawi te lai lo. A ruang cu USA hi a mah te lawng in a dir khomi ram a si hlei lo. Ramdang he i pehtlaihnak in a dir ve mi ram a si ko.

Ramkip sipuazi kong cu kan tial cawk lai lo nain, vawleicung sipuazipi a tlaitu (control tu) USA sining kan cuan ta lai. A bik in an ram sipuazi hi Stock Market nih tampi a hruaimi a si. Nihin ni ahcun an tlaknak hi zarh thumnak chung a lut cang. A cheu Stock cu minutes 15 hna an dinhter. A cawk zong an caw lo. A zuar zong an zuar lo. A cheu cu sipuazi a tlak tuk lio 2008 hnu in, a tu hi an tlak cem a si an ti.

Stock Market minthang taktak le a rum taktakmi pawl an tlak ning ti awk an tha lo. Tahchunhnak ah NASDAQ cu 9.43% a tla; NYSE 9.99 a tla. The DOW JONES 9.99% an tla cang. AAPL 9.88%; S&P 9.5%; NKE 11.67%; TMUS 11.21% an tla. Cucaah Stock Market hi 1987 lio i, Black Thursday ni thawk in, Stock Market a tlak cem ni a si. Hi bantuk a si caah, Stock Market i sipuazi tuahmi pawl cu an sung taktak ko cang. US Stock Market hi nihin ahcun, "Diving a thu; lungpang sangpi ah a tla" tibantuk in an chim. A tum taktak.

Coronavirus nih hin a lam kip in USA ah harnak a chuahpi cang. University, college le High School tang tam tuk an khar cang hna. Lentecelhnak le nuamhnak puai phunphai poah cu an let dih cang ngawt hna. Kan mah Columbus hmanh ah, puai phunphai an letmi a tlawm ti lo. Kum khat ah million tampipi a hmuhtertu Arnold Sports Festival hna an khar. Florida Disney World zong an khar cang. Minung tampi umnak nuamhnak tam tuk an khar cang hna.

Sizung zong nih mizaw an karh tuk ahcun kan ti kho hna lai lo ti a si. Ihkhun zong nih a tlum hna lai lo ti a si. Sianginn zong tam tuk an khar cang. Tourist a lutmi an tlawm caah, hotel zong a hlunhlai ning a zor. USA ram i company meeting, Conference le concert le puai tampi an let cang hna. Khualtlawng an tampi tawnnak rili kam hotel cu khual an zor ngai cang. Khual an zor tik ah eidin a zor ve. Khual an zor tik ah, airlines khualtlawngmi an zor ve than. Khual tlawngmi an zor tik ah, meiti aa hmangmi a tlawm i, meiti man a tum.

Meiti man a tum tikah, kan sipuazi a tla sual lai ti an phan caah, Russia le Saudi Arabia kha "meiti ral" aa domi bantuk in, an meiti men tumter an i zuam. Cu tika USA I company fatete cu an cawl kho ti lo. Hi tining tein a kal ahcun USA meiti company 12 cu aa rawk te kho men ti a si. Europe ram visa vialte zong Pre. Trump nih nizan in a phih dih cang. Cu chinchap ahcun, tourist an tlawm taktak cang lai. Cu nih cun hotel le restaurant tampi a rawhter khawhmi a si.

US President zong tuan deuh ahcun Coronavirus hi zei ah a rel lo. Capo bantuk sawhsawh in a ruah. Lihchimmi ah a ruah. A zum lo. US sipuazi zong zeihmanh a hnursuang lai lo a ti. Cun ramdang airlines tampi a pih zong ah, US minung kha ramdang an tlawng lai lo I, ramchung ah tangka an hman lai le kan sipuazi a karh lai. "Cucu ka duhmi a si ko" (I Like it) ti bak in a chim. A rak I biatak lo tuk. Kan sipuazi a tla lo. A thawng ko…" tiah hnangam tuk in a ti peng. Sipuazi a tla sual lai timi a phan caah, Coronavirus hi Flu sawhsawh he a epchun men. A taktak ahcun Covid-19 cu Flu nakin a let tampi a mual a fak deuhmi a si.

Ninih ni ahcun President zong zeihmanh a chim kho ti lo. Virus biatak tein a karh hnu tu ah riantuan hram aa thawk tik ah a tlai tuk cang. 2009 lio ah, USA ah H1N1 a chuah lio ahcun, Pre. Obama cu "doctors, scientist le zawtnak hrik kong thiammi (expert) tam tuk aa rawih hna i a rannak in kakuaise chuah an rak i zuam. April 12, 2009 in April 10, 2010 tiang bak minung an rak zaw hna. Vawleicung hmun kip ah a rak karh. Minung 60.8 million an zaw. Minung 274,304 sizung an rak kai. Minung 12,469 an rak thi. Vawleipumpi ah 151,700-575,400 karlak an thi ti a si.

A tu ruah lo taktak in, Coronavirus or Covid-19 a rak chuah tik ah, a tu kan President cu capo bantuk sawhsawh men in, nih bu salam in bia a chim. Zei pawi lo taktak in a um. Zei ah a rel hrimhrim lo. A tu a taktak ah USA ah Novel Coronavirus or Covid-19 biatak tein a van karh tik ahcun, President zong nih zei chim awk a thei ti lo. A tuah khawhmi a tlawm tuk cang. A ruang cu Tuluk le Japan nih an i buaipi tuk lio ah, a nih cu "Golf" hna a tu men. Bia an hal tik ah "USA cu kan i ready tuk. Zei hmanh a pawi lai lo" tiah a ti men. A hna a rak ngam tuk sual. WHO le CDC nih Covid-19 tih a nunnak kong an chim len zong ah, biapi hlapa ah a rak chia lo. Kan i ready tuk a ti nain, a taktak ahcun cu ti a leh lio hna ah, zeihmanh aa timh taktaknak a um lo. A pawi taktak. A tlai tuk hnu lawng ah, Vice. Pre. Mike Pence kut ah a chiah. USA cozah cu Coronavirus kham ding ahcun an rak tlai tuk cang. Kham awk a har taktak ko cang.

Virus hi Marh 14 ning ahcun a karh lei a panh cuahmah rih. USA ah 2,900 an zaw manh cang i, 59 an thi cang. Vawleipumpi ah 156,534 an zaw i, 5, 835 an thi cang. Italy lawng ah 4,600 an zw i 1,000 leng kai an thi cang. An ram sipuazi hi a tum ngai cang.

March 13 cu Mid-America Christian Fellowship (MACCF) ah Leadership training ah an ka sawm i, Columbus Junction timi Rev. Arthur Carson khua ah ka va kal. Columbus Airport hna cu minung an king ngaingai. Chincago zong voi dang a lo lo. Columbus-Chicago-Moline ah ka zuang. Vanlawng fatete an si. Cu hmanh ahcun dodan lawngmi a tam tuk i, thlalang awng hram veve ah ka thu kho. USA ramchung khualtlawnnak hmanh hi, tha tein an tuak ahcun billion in an sung cang lai.

Nihin ni April 2 tiang ahcun, USA, Italy, Spain le Tuluk hi Covid-19 mizaw tamnak bik an si. Vawleipumpi ah 941,000 an zaw; 47,000 an thi cang. USA ahcun 216,000 an zaw i, 5,100 an thi cang. Covid-19 ruang ah, vawleicung ram tampi cu, "innka aa khar" ti tluk in, sipuazi an i khar thluahmah cang.

USA cu rianlo ummi an tam tuk cang i, "Unemployment benefit" 9.9 millions an si cang. Nai zarh chung sawkmi hi 6.6 million a si. Zarh hmasat sawkmi 3.3 million an si. USA hi 2007 in aa thawkmi "Recession" lio ah hin, unemployment a rak sang tuk i, 2011 ahcun 9.00% bak rianngeilo an si. Sipuazi a van tha ziahmah i, 2012 in a kai peng. October 2019 ahcun 3.6% tiang a tum. Nihin ni ahcun 9,900,000 nih rianngeilomi bawmhnak an sawk cang. A pawi taktak. USA sipuazi le vawleipumpi sipuazi hi zeitindah a kal lai timi zong theih khawh a si rih lo.

Vawleicungpumpi sipuazi hi a tum cuahmah i, a zapi tein cun tuak khawh a si rih lo. A tum bikmi cu meiti company an si. Vawleicung ah khual tlawnnak a tum tik ah, meiti an chuahmi an zuar kho ti lo. A hlei. A khawnnak ah meiti a khat cang i, khawnnak a um lo ti a si. Meiti tampi chuahnak le kan Laimi tampi umnak Midland khua hna cu an sipuazi 42% a tum cang ti a si. Russia le Saudi Arabia kha "meiti ral an i do" chapchap i, a man a tum taktak. Meiti man a tum tik ahcun meiti sipuazi tuahmi Gulf Countries pawl cu an sipuazi a tum ngaingai. Cun airlines le cruise ship khual tlawnnak pawl hi an sung taktak. Hotel le eidin dawr pawl hi an sung taktak. Motor le zeidang thilri chuahnak company zong an sung tuk cang.

Nihin ni dirhmun tuak tikah, vawleicung vanlawng 50% cu an zuang ti lo. Cucaah airlines pawl an sung tuk cang i, an buai taktak. An riantuantu pawl rian an ngei ti lo. USA airlines zong an sungh tuk cang caah, cozah nih $52 billions kan bawmh ve hna lai ti a si cang.

USA sipuazipi a tluk ahcun, vawleicung ram tam tuk khi a hnursuan cang. IMF nih an tuakmi ahcun, Coronavirus zawtnak a dih hnu zong ah ram tam tuk hi an sipuazi ah harsatnak an tong lai ti a si. Tuluk le India lawng hi "Recession" in tuan ah an chuak kho lai i, a dang ram paoh cu sau ngai an chuak kho lai lo tiah an ti.

Sehzung riantuan zong tampi a tu lio cu an i bang cang. Kan church members zong tampi an i bang ve. Zeitikdah rian an tuan than te lai theih a si lo. An tuan than hmanh ah, a hlan bantuk cun "thil cah" a tam lo ahcun rian a fum te kho men. Covid-19 ruangah a chuakmi harnak vialte tuaktannak lei ah an kal te lai i, rian a fum ngai te kho men.

Sushi Business hi tampi a tla cang. Laimi tam ngai ka chonh hna. Sushi cu a cheu cu a khar bak in kharmi an um cang. Laimi hi Sushi nih a kan thathnem tuk i, a pawi taktakmi a si. Coronavirus ruangah a cheu cu Sushi ei an tih lai i an hrial te lai. Cucaah a hlan tluk in fawi ah a tha kho lo men. Laimi tampi an tangka lut a zor cang lai. Khrihfabu cio zong kan tangka lut a zor ding a si cang.

Hi virus hi an kham khawh thai lo le a mah tein a loh lo ahcun, a ho cio paoh hi ton sual khawh a si. Thal chuak cun a lo te ko lai tiah ruahchannak a um. Hihi a loh tuan lo ahcun, vawleipumpi sipuazi hi biatak tein a rawk kho. Nihin ni ah, USA zong ah Covid-19 cu a karh ninmg a rang ko cang. Hi zawtnak hi capo awsawn in ti awk a thami a si lo. Nihin sining ahcun USA zong ah, mizaw le mithi a karh lei an panh peng. Tu chun stock market zoh in a langmi cu, Covid-19 nih hin, USA sipuazi hi tampi a tumter cang i, hi pin zong ah hin tampi a tumter rih te khawhmi a si. USA sipuazi a tum ahcun kan mah Laimi ca zong ah tampi a har ding a si. Kan Lairam tangka kuat zong zor lai i, kan thanchonak a zor kho ve mi a si.

USA cu Covid-19 ruangah zarh li chungah minung 22,000,000 rianlo in an um manh i, "Unemployment benefit" timi rianngeilomi bawmhnak an sawk hna. US cozah nih US ram tha tein tax pemi cu upa pakhat ah $1,200 in bawmhnak a tuah; ngakchia 17 tang $500 in bawmhnak a tuah i kan i lawm tuk hna. Asinain tluang tein kal hmanh ah, US cozah hi 2020 ah cozah tangka hi thatlomi (deficit) 1.1 trillion a um lai ti a si. Tutan i bawmhnak a tuahmi 2.2 trillion le rian ngeilomi hna nih tax an pek dingmi sunghmi vialte van tuak tik ahcun, US cozah hi tuk kum ah a tlawm bik 4 trilllion deficit a piah lai timi a fiang cang. Cozah leiba hi a ti ti awk a tha ti lo. USA cozah nih a kan dawt ve bantukin kan dawt le kan velngeih le cozah caah thiltha kan tuah a herh bak ve. Tla kan campiak zong  a herh i, cu lawng cu a za lo. A taktak in USA caah thiltha kan tuah a herh.

A tu ah hin Global economy hi 50% a tum cang ti a si. Virgin Australia airlines cu aa rawk cang i, a pakhatnak bik Covid-19 nih a rawhtermi a si. Meiti company tampi cu an cawlcang kho ti lo. Airline tampi cu 50% tang an tum cang hna. Stock hi nichiar in a tum a kai. A dirhmun chim awk a tha lo. A fekfuan lo ngaingai. Hi lio caan cu Covid-19 doh hi ram kip rian a si. A tu lio ahcun ram khat le ram khat buaibai len ding hna a si lo. Hi lio ah Kawlram cu Shan ram le Rakhine Ram le Karen ram le Naka ram ah ral an rak tuk. Ningzak ngai zong a si ko.

Cucaah Laimi zong hi, khuaruah deuh le tuaktan deuh le ralrin deuh cu kan herh hringhran ko. Casino, zu, zukhmawm le a herhlonak ah tangka hloh hi, sum kan herh ko cang. Tangka kawl le khawn zia thiam zong hi, a tu lio Laimi caah a herh ngaingai ko. Zeicatiah minung nunning le income zong a zor ziahmah cang caah a si. Cucaah pumpak pakhat cio, tangka tha tein hman a herh pin ah, Pathian bochannak le zumhnak te he nun zong a herh tuk lio can a si.

-------------------------------------

Covid-19 Hi A Ho Caah Dah Tihnung Bik A Si?

Minung cu zei bantuk zawtnak paoh in thih khawh a si ko. Zawt lo zong in thih khawh a si ko caah, thih cu minung sining pakhat a si ko. Thikai, lungtur le ruahlo pi in lungmi in a thimi an tam tuk cang. Cucaah tih awk hmanh kan rellomi tohkuai (flu) in kum chiat te minung thawng tampi an thi ko hna. 2019-2020 Flu Season timi tohkuai can hmanh ah hin, USA ah minung million 19 an zaw; 180,000 renglo sizung an phan I, 10,000 leng an thi cang ti a si.

A tu a chuakmi Covid-19 hi tohkuainak in a let 20 a mual a fak deuh ti a si. Cucaah cun vawleicung pumpi an lau tuknak le an tih tuknak a si. Kum zabu 20 le 21 nak ah, hi tluk in vawleicung pumpi nih buaipimi le tihmi zawtnak rungrul hi a chuak bal rih lo. Covid-19 cu Ebola, MERS le SARS le H1N1 nakin an tih deuh cio ko hna. USA hi cu an fim tuk le hi tuktak hi, an tih bal lo nain, Covid-19 cu USA hmanh nih an tih ngaingai ko. Abik in cozah zong nih an i buaipi tuk cang. 

Nihin ni ahcun Tuluk ram lengah 1,000 an thi cang. Ram 119 ah zawtnak an hmuh. Minung 119,186 bak an zaw i, 4,298 an thi cang. Tuluk le Italy an zual hma bik. 

Covid-19 kong ah hin, biachawkvai le lih tawnmi bia a tam kho taktak. Cu vialte lak ahcun, zumh bik dingmi Central Disease Control (CDC) timi le World Health Organization (WH)) hi an si. Zeicatiah an nih cu scientist, mifim cathiam, mifum le doctors phunphun tam tuk aa telmi an si caah le cozah nih mittheplo in zohmi le dirkamhmi an si hna caah a si. Lih an chim kho lo. An hlathlai cikcek hnu le thil sining a fian hnu lawngah, bia a chimmi le ca a tialmi an si caah, an mah chimmi lawnglawng hi zumh le pawm ding an si. 

Covid-19 hi kan tih tuk cio hna i, tih ding cu a si ko. Asinain mizaw tampi cu an dam ko hna. Damh khawhlomi zawtnak phun cu a si lo. CDC le WHO nih an timi cu mizaw dihlak I 80-85% cu an dam ko hna. Sizung kai taktak zong an hau lem lo tiah an ti. Cucaah hihi thisen tha le ngandammi caahcun tih tuk ding cu a si ruam lo. 

An thi sual lai tiah phan awk a si  bikmi hna cu "a ngawrmi, lungzawtnak ngeimi, cuap le chungril damlonak ngeimi caah hin, tih a nung khun ti a si." 

Tuluk ram i an hlathlaimi kan hnu Ningani i ca an chuahmi ahcun, sizung kaimi mizaw dihlak i 1% nak tlawm deuh hi, kum 15 tang an si i, 42% cu kum 65 cung an si tiah an ti. Asinain mino an thi kho lo timi lam cu a si fawn lo. Tuluk ram ah doctors pathum a thimi zong mino an si ko hna. "Tuluk ram ah rungrul thar a um ballomi in minung 7 an zaw" tiah launak bia a chim i an rak tlaihmi doctor pa zong kum 34 a si ko. A dang pahnih zong mino an si. 

Tuluk ram sining zoh tik ah, mizaw dihlak I 80% cu an zawtning a nem ko ti a si. 13% lawng hi an zual ngaingai ti a si. Cucaah a zualmi le zuallomi epchun tik ah, a zuallomi an rak tam deuh vingvan ko. Who nih an timi cu, zawt a zual tuk lem lo mi cu an damnak ding caah, zarh hnih an rau I, a zualmi cu zarh 3-6 an rau ti a si. 

Tuluk ram ngandamnak lei zungpi nih an timi cu, mizaw dihlak sining an zoh tikah, Covid-19 ruangah a thimi hi 1.4% lawng an si ti a si. Cucu sizung 500 tluk ummi mizaw 1,099 hna sining zoh in an tuakmi a si. US cozah bawi hna nih cun, USA ah Covid-19 nih a chuahpi dingmi mithi hi 1% in a tlawm deuh lai tiah an ti. 

Hi zawtnak hi, cuap lei damlonak a si caah, ralrin ding cu a si. Ralrinnak a tha bikmi hna cu, "sapiat in kut thiang tein i tawn pah lengmang; minung tonghmi tuang le thilri kha rungrul thahnak sii kah ding; mizaw he tonglo tein um le mah pumpak kha hmai hna i muai lengmang lo in um a si. Sanitizer hman zong a herh i, thilri thianghlim tein um hi a tha bik ti a si.

Hi zawtnak thar-COVID-19 hi a fak ngaingaimi flu phun ah an chiah ko. Cun MERS le SARS zawtnak he unau an si tiah doctors te nih an ti. Minung chung ah fahnak an chuahtermi aa khat. A fah belte a fah deuh caah Covid-19 hi an tikhunnak a si. Cu hlan thil sining zoh tik ah, COVID-19 hi tar, ngakchia le a zaw ciami ca le a derthawmmi caah tih a nung khun ti a si.

Tuluk ram I National Health Commission of China (NHCC) nih an timi cu, mizaw dihlak i 44% cu sizung an phak ah an tak a lin nain, 89% cu duhsah tein an tak cu a va sa an ti. Sizung phak hnu ah a zual taktakmi cu 16% an si tiah an ti. Mizaw dihlak I 5% cu mizawzual chiahnak ah an thlawp hna I, 2.3% cu seh le nunnak thilri hmang in bawmh le thlawp an hau ti a si.

WHO riantuanmi sangbik Adhanom Ghebreyesus nih, "Mizaw tlawmte lawng a um rihmi ram hna nih cun biatak tein kham an i zuam i, karh lo ding in kham hi a herh ko" tiah a ti. Cu pa nih a timi cu, Tuluk ram Guangdong pengram (provice) ah minung 320,000 an hniksak hna le cu vialte chungah minung 0.14% lawng nih zawtnak an ngei" tiah a ti.

UNO Secretary-General Antonio Guterres nih, "Covid-19 hi karh lo ding in kham khawh ding a si ko timi kan theih ko. Asinain kham khawh ding hi a har chin lengmang" tiah a ti. Kan hnu Ningani ah cozah kip nih an i zuam khawh chung in i zuam i, minung nih an nawlngeihnak kha cu buar tung lo i, hi zawtnak hi tei ding in zuam a herh ko" tiah a ti.

CDC nih "zawtnak a umnak hmun i, khualtlawngmi paoh cu Covid-19 ka ngei maw ngeilo timi kha tha tein i chek ah a tha bik mi a si" tiah an ti. CDC thiamthiam nih, vawleicung ram vialte lak ah, China pinah Italy, South Korea le Japan hna zong, tihnungmi tlawn lo ding timi ram ah an chiah hna. Cu tluk cun CDC zong hi mipi ngandamnak ding caah vennak le khamnak rian an tuan.

Nihin ni vawleicung sining zoh tik ah, zawtnak cu a karh cuahmah rih. Nichuahlei in Nitlaklei ah aa thial ziahmah. A rak chuah hmasatnak Wuhan ah cun mizaw thar an zor ziahmah ti a si. Nitlaklei ram tu ah a karh cuahmah ve rih. USA zong ah nihin ahcun 1,000 leng an zaw cang. Kan mah Ohio zong a zawmi pathum an um cang i, lunghrinhmi cu an tam ngai cang.

Confefrence a phunphun le meeting a phunphun an let cang hna. USA i University lian bik pakhat a simi Ohio State University zong March 30 tiang an khar cang. USA ah sianginn 100 renglo an khar cang. Ohio i puai lian bik pakhat-Arnold Sports Festival-timi zong an let. Phoenix khuapi ah tuahmi Democratic Presidential Debate zong minung pakhat hmanh nih zoh lo in, online le TV tu in debate an tuah cang. Mi tampi cu kut hmanh an I tlai ngam ti hna lo. Biakinn cheukhat cu kuttlaih zong an duh ti lo. Cu tluk cun thinphannak le ralchiatnak in USA hi a khat ko cang.

Hi pin zong ah, sianginn le cozah zung zong khar thluahmah te hna sehlaw theihlo a si. Dawr kip ah eidin aa cawk ciami an tor. Hmur huhnak a um ti lo. Zawtkhamnak (sanitizer) pakhat hmanh a um ti lo. Facang zong tam tuk an i cawk cia hna caah, dawr ah facang cawk ding a um ti lo ti a si.

Cu tluk in mipi nih tih ko hna hmanh sehlaw, tih tuk ding a si lem lo tiah a ruatmi zong tampi an um. Zeicatiah hi Covid-19 in a zawmi tam deuh cu tar, ngakchia le thisen der deuhmi lawng an si caah a si tiah a timi zong an um ve. Mino zong zawt le thih khawh cu a si ko nain, a tam deuh cu kum 60-65 cung deuh an si. Cucah lungrethei le awlokchawng tuk lehpek in tihphan ding cu a si lem lo tiah, mi tampi nih cun an ti.

Careltu nang teh na thin a phang ve maw? A phan ahcun tha tein i veng law, a phan tuk lem lo ahcun a hlan bantuk tein um le ralrin ding tu a si ko hnga lo maw?

------------------------------

Chinchiah

1. Ca tam deuh cu Central Disease Control (CDC) website in lakmi an si. Zoh na duh ahcun www.cdc.gov ah rak lengte. CDC website chung ca le World Healh Organization ca hna hi, zumh awk a tlak bikmi le hngatchan a tlak bikmi ca an si. WHO ca rel na duh ahcun www.who.int ah rak lengte.

CORONAVIRUS le FLU Ah Zei Nih Dah Mi Tam Deuh A Thihter Hna?

USA ah mi tampi a thihter tawntu FLU cu kan tih lo nain, a tu ah mi tlawm deuh a thihtertu COVID-19 hi kan tih tuk. A ruang cu COVID-19 hi a mual a fah deuh pin ah, media ah catialtu hna nih an chim a tam tuk caah le an phaimi a tam tuk ca zong ah a si kho men.

Covid-19 hi, Coronavirus timi rungrul phun khat a si. Coronavirus timi chungkhar bantuk in a ummi rungrul an si. A tu a chuakmi Covid-19 hi rungrul thar a si i, min thar an pekmi a si. Cu hlan a rak chuak cangmi SARS le MERS te hna zong hi, Coronavirus thiamthiam an si. "Strains" an ti i, an cite tu khi aa dang. Zawtnak bu pakhat chung ummi an si.

Hi coronavirus hi "influenza" timi kiktlaih zawtnak phun a si. Tohkuai (flu) he zong an zawtning aa lo. Flu nakin a hmual a fak deuh i, cucaah an tih tuknak a si. Covid-19 hi SARS le MERS nakin a mual a fak deuh rih. Flu nakin a let (20) a mual a fak deuh ti a si. Cucaah an zawt ah thlawp manh lo in an thihnak a si tawn.

Covid-19 hi flu bantuk in zei rel sawhsawh hna in an chimmi hi a dik lo. U.S cozah le hruaitu hna zong nih, politics phun ah ruat lo in, tih a nung bakmi virus a si caah, biatak tein tawlrel a herhmi a si. Flu bantuk sawhsawh men cn ruah ding a si lo. Flu nakin a let in tih a nungmi zawtnak a si.

A tu lio vawleicungpum buaipimi Covid-19 rungrul 

A thimi hi, tar deuh an tam nain mino zong an thi ve ko. Tuluk ram ah a thimi doctors pathum hi an no tuk ko hna. Cu nih a langhtermi cu mino zong thih khawh a si ve ko timi a  langhter. Cucaah upa pek, mino pek, ralrin a haumi zawtnak a si. Tih a nung ngaimi zawtnak pakhat a si.

Cu hlan ah Ebola, MERS le SARS zong a chuak ko nain, ramri phih a um bal lo. Tilawng lam phih  a um bal lo. Vanlawng lam phih a um bal lo. Vawleipumpi sipuazi tla lak tiang in, an rak tih bal hna lo. Cun vennak sii (vaccine) zong hi a chuah an i har ngai ko rih. Mipi nih an tih tuk caah, eidin le tirawl zong tam tuk an i cawk chung caah, dawr a cheukhat cu eidin le tirawl zong a um lo ti a si. Cu tluk tiang in an tih ko hna.

Khatlei ah kan tih tuk lem lo nain, COVID-19 nak in mi tam deuh a thihtermi cu FLU timi "tohkuai" zawtnak hi a si. Cucu a caan ahcun "influenza" ti zong ah an ti. Central Disease Control (CDC) nih an timi cu, "A tu tohkuai caan ah hin, USA lawngah minung 10,000 renglo an thi cang i, million 19 an zaw. Mizaw 180,000 renglo hi sizung an kai" tiah an ti.Cu a si caah, FLU a zawmi le COVID-19 zawmi epchun tikah, FLU zawmi le thimi an rak tam deuh tuk.

US ah kum chiarte minung a thawng in thattu FLU rungrul

COVID-19 nakin kum chiarte mi a thihter deuhtu le a zawtter deuhtu FLU tu hi zei ah kan rel lo i, a tu COVID-19 tu cu an rak tih tuk lehpek. Hihi a ruang cu a rungrul a mual a fah tuk ca zong a si kho i, catialtu tampi nih an tial tuk ca le an porh tuk deuh ca zong a si kho ve.

Ninin ni sining zoh tik ah, vawleipumpi ah COVID-19 in a zawmi hi 107,015 kuakap an si. A thimi 3,650. Tuluk ram lawng ah 80,699 an zaw i, a thimi 3,097 an si. Tuluk ahcun a zawmi an zor ziahmah nain nitlaklei ram ahcun an karh cuahmah lio a si. Italy ram lawng ah minung 500 leng an thi cang i, minung million 16 hi an hren hna ti a si. A mak taktak.

April 5, 2020 ahcun vawleipumpi ah minung 1,226,644 an zaw i, 66,560 an thi cang. USA ahcun 311,886 a zaw i, 8, 493 an thi cang. USA ahcun New York State hi a zual bik an si i, 113,704 an zaw i, 3,565 an thi cang ti a si. Vawleicung ah mithi tambiknak ram cu Italy an si. 124,632 an zaw i, 15,362 an thi cang. Spain mithi tambik pahnihnak an si i, 12,418 an thi. USA hi mi zaw tambik ram an si nain, mithi ahcun pathumnak an si.

Covid-19 aa thawknak Tuluk ram ahcun 81,669 an zaw i, 3,329 an thi. A tambik an zawtnak le thihnak cu Wuhan ah a si. Tuluk cozah cu Communist an si caah, mizaw kha rang tuk in an erh manh hna. An zohkhenh manh hna. Khuadang ah a karh tuk hlan ah, an kham manh caah an i zohkhenh kho colh. Sii lei le pumpak vennak thilri (PPE) tam tuk an rak ngei. Cun doctors, nurses le sizung riantuantu an rak tam tuk. Covid-19 in a zawmi a dang tein an chiah hna caah, an kham manh. Cucaah khuadang ah a karh manh tuk lo i an tei khawhnak a si. A chuah cu a chuak than kho tiah an ti caah, thinphan dai lo in a um ve rih.

Asinain CDC nih an timi cu kum fatin in American minung 12,000 kuakap hi FLU in an thi zungzal ko. 2017-2018 FLU caan le bang ahcun minung million 45 an zaw i, 61,000 an thi tiah an ti. Hihi biapi tuk ah kan rak ruahlomi a si nain, minung tam taktak a thihtertu hna a rak si ko. Ziah cu tluk in minung tam tuk kum chiar te a thihter komi zei kan rel tung lo i, a tu ah minung tlawmte lawng kan thih rih komi COVID-19 hi kan tih tuk hnga tiah an ti.

A caan ahcun FLU zong hi a hrik sining aa thleng i, FLU hrik a thar a chuah le bang ahcun, a zual hma ngai le mizaw le mithi zong an tam deuh ving ko ti a si. 2009 ah a rak chuakmi FLU rungrul thar a simi a min ah H1N1 tiah an rak sakmi nih khan, minung 151,700 in 575,400 karlak a thihter ko hna ti a si. Cucaah kum chiar tein FLU khamnak sii (vaccine) a thar hi ser peng a herh ti a si. FLU in a thimi hi an tam tuk tawn caah hin, September le October thla paoh cu khamnak sii chunh hi a tha mi a si.

Darwin Theory nih a rak chimmi cu, "thilnung hna hi an i thleng kho (evolve)" ti a si. Minung hmanh hi zawng in kan chuak" tiah a rak ti. Hi cu mi tampi elmi a si i, a si peng ko rih lai.

FLU kong ahcun, Darwin Theory hi a dik ko tiah FLU lei thiammi doctors te nih an ti. A ruang cu FLU hi ci pakhat in a dang ci pakhat a chuak than lengmang ko ti a si. Cucu Mirang nih, "mutation" tiah an ti i, rungrul pakhat kha rungrul dang ah aa thleng diam i, minung caah zawtnak dang a va chuahter ko ti a si. Rungrul thar aa chuah caah khamnak sii zong kha a thar in ser a hau ti a si.

Atu hi COVID-19 zong hi, "rungrul a um ciami kha rungrul phundang ah  aa thlengmi a si" tiah an ruah ko. Cucaah USA ah zapi ngandamnak lei riantuantu hna nih hin, FLU rungrul thar a chuah peng caah kum khat rak chawhkhanh chung i khamnak sii (vaccine) chuah a hau tawn ti a si.

Flu hi cu a cite a umtuning an theih khawh caah khamnak sii hi rang ngai in an ser khawh lengmang. H1N1 hmanh kha a chuah tlawmpal ah an ser khawh ko. Asinain COVID-19 cu khamnak sii sernak caah thla 12-18 kar kan rau lai tiah USA ralkap lei zungpi Pentagon i scientist pawl nih an ti. An i harh ko. Cucaah khamnak si zong an chuah khawh ve nak lai, mipi zong nih thlacamnak in bawmh cio a herh hringhran.

COVID-19 Khamnak Si Chuahnak Caah Zei Can Dah A Rauh Rih Lai?

Covid-19 tiah min thar pekmi Coronavirus hi, December 2019 ah Tuluk ram ah a chuak hmasat. Chonh a fawi taktakmi le a mual a fak ngaimi zawtnak rungrul a si caah, tih zong a nung ngaingai. Thla hnih chung ah, ram 90 dengmang ah mizaw 100,000 leng an um i, 3000 leng an thi manh. A karh ning a rang ngaingai. Cu tluk in a karh ning a ran caah le rungrul thar a si caah, khawika cozah le scientist hmanh an i ralring manh lo. Timh cia tein an rak um manh lo. Covid-19 nih hin, kan vawleicung minung hi ral nam bak in a kan nam i, a kan pauh ti tluk a si.

Cucaah hi rungrul zeidah a si? Zeidah a lawh? Zei tluk in dah a lianh? Zeitluk in dah chonh a fawi? Zei ruang ah dah khulrang tuk in mi a thihter hna timi pawl hi, an hlathlai i an theih khawh ka ceu a si. Cucaah khamnak si hi a chuak kho rih lo.

COVID-19 khamhnak sii (vaccine) hi ram linga nih chuah an i zuam lio a si. EU, Australia, Tuluk, USA le Israel hna an si. Israel nih cun kan chuah khawh deng tiah an ti nain, a fiang ngaingai rih lo.

President Trump nih, "Coronavirus khamnak sii chuah khawhnak ding caah a nai tuk cang" tiah India a tlawn lio ah a chim nain, biatak a si lo. Zawndamh in a chimmi a si. Mipi lung hnangamnak ding caah le thinphan lo nak ding caah, a chimmi sawhsawh a si tiah ruah ding tu khi a si.

A taktak ti ahcun, Covid-19 khamnak sii hi chuah ding a fawi lo ngai. Scientist pawl zong an khuaruah a har ngai ko rih. Zeicatiah rungrul a umtuning, a sining le a riantuanning theihta hmasat a hau. Cu hnu ah minung i an hman hlan ah saram ah hniksak ta hmasat a hau. Cu sermi sii cu saram ah a riantuan ning a tha ko timi le zawtnak a kham khawh ko timi an fian hnu lawngah, minung ah hman khawh ding a si.

Minung he thisen aa naih mi saram-zu le zawng-tibantuk ah hniksak ta hmasat a hau. Zawtkhamnak sii (vaccine) an ser tik ah, za ah 80% an dam lawng ah  cu sii cu a tha tiah pawm a si. Cucaah sii an ser dingmi hi zu asiloah zawng ah an hman dih hnu, 80% an dam lawng ah a tha tiah minung cung ah hman khawh ding a si. Cu hman khawh te nak ding caahcun thla tam ngai a rau kho.

Durbing in lian taktak in hman an thlakmi Covid-19 Rungul muisam

A liamcia ni (4) ah, Chairman of the Joint Chiefs of Staff nih Pentagon i thawngpang chimnak ah a timi cu, "Ralkap chung i hlathlaitu hna nih coronavirus khamnak sii chuah ding hi an i zuam cuahmah lio le an tuan cuahmah lio a si" tiah a ti. Sii sernak lam an kawl lio. An i zuam lio lawng a si rih. An hmuh khawh lai le hmuh khawh lai lo an i fiang rih lo.

Scientists pawl nih, "zu" (mice) ah an hniksak lio a si. A tu an sermi coronavirus khamnak sii hi, coronavirus a kham kho maw timi an hlathlai rih lo. Sii an chunhmi hi, zu a taksa nih zeintindah a cohlan ning a si timi lawng hi an zoh lio a si rih.

Pentagon riantuantu upa hna nih, coronavirus khamnak sii hi minung ca hman khawhnak ding caah thla 12 in 18 tiang a rau lai tiah an ti. Cu ti a si ko nain, Pre. Trump nih cun, "Kan ser khawh deng cang. A nai tuk cang" tiah a chimmi cu a si.

Coronavirus hi a fate a si. A pummi te a si. Cun a tengmi le a bomi bantuk tete in an um. Mah cu te nih cun minung thihnak tiang a chuahpi khawh. A rungrul te hi aa dawh tuk ti a si. Cucaah "corona" tiah an tinak a si.

Covid-19 khamnak sii ser hi a fawimi a si lo. Kha rungrul fate nih zeitin dah minung taksa a doh i a zawtter timi le cu a zawtternak cu zeitindah kan kham lai timi a si caah, a harsa ngaingaimi a si.

Hi Pentagon scientist pawl hi a men lo taktakmi an si, An mah hi Ebola rungrul khamnak si a a hniksak hmasatmi zong an si. Cun raifanh zawtnak khamnak sii zong a hneksak hmasattu an si. An dintuai lo.

USA an minung 300 renglo an zaw manh cang i, a tu tiang ahcun 16 an thi cang. A thimi hi upa le tar deuh an si hna. Khamnak sii chuahnak caah thla 12-18 tiang kan rau lai ti a si. Cu kar lak ah minung sinak ah zawt le thih khawh cio ngai a si ko. Thal nilin tik ahcun rungrul hi a mah tein an thi lai le a lo te ko lai tiah a timi zong an um ve hna.

Covid-19 hi a mual a fak tuk. Cu pin ah a rang tuk. Cu hlan a chuakmi Ebola, SARS le MERS nakin a rungrul riantuan ning a rang deuh. An sining cu aa lo nain, an riantuanning aa lo lo. Cucaah sii hi fawi tein an hmu kho te hnga dek maw timi cu, thlacamnak he zoh cio rih ding a si ko.

Lion Rock Timi Sri Lanka Ram Lungpang Dawh

Pathian nih kan vawlei hi khuaruahhar taktak in a rak ser. A cheu hmun cu dawh tuk le khuaruahhar tuk in a rak ser. A caan ahcun meitlang ruangah a mah tein aa sermi tlang dawh taktak zong an rak um i, a caan ahcun zeitindah aa ser timi zong, hngalh khawh lo ding in, vawleicung ah thil khuaruahhar tampi a ser hna.

Sri Lanka (Thiri-linka) ram ah, pungto sang taktakmi pakhat a um i, a tar taktak. Cucaah cu lung cu "Rock of Ages" tiah min an sak. Asiloah "Lion Rock" (Chindeih Lungpang) tiah min an sak. An mah miphun nih cun, "Sigiriya" tiah min an auh. "Rock" timi hi, lungtum zong a si i, lungpang ti zong ah leh khawh a si. Hi ka ahcun lungpang tiah ka leh.

Cu lungtum cu a dirnak vawlei in pe 600 a sang. An ram le miphun nih an uar tuk i, an ram tuanbia ah chim an daihlomi lungtum a si. Hi lungpang cungah inn hmun hlun a um i, cu lungpang ah a ho dah a rak um hnga timi hi tuanbia thiammi hna nih an hlat tawn.

Cu lungtum cung ahcun Sri Lanka an Siangpahrang Kashyapa timi nih innlo a rak sak i, a khualipi ah a rak hman ti a si. A mah hi AD 473-495 karlak uktu a rak si.

A mah nih a ram mifim le kut thiammi pawl kha, hi lungtum sang taktakmi cungah a siangpahrang inn sak ding kha nawl a rak pek hna.

Lungpang canceu ah lung kha a khuarter hna i, Chindeih bantuk milem pungsan in a tuahter hna. Cucaah "Chindeih Lungpang" tiah an tinak a si. A mah a thih hnu ah, hi siangpahrang inn cu an chuahtak. Cu hnu ah, Sri Lanka ram i biaknak riantuantu phungki pawl umnak ah an rak hman.

Nihin ni ahcun, hi lungpang cu Sri Lanka ram ah khual tambik zohmi le kal bikmi hmunhma pakhat ah a cang i, UNESCO nih "Vawleicung ro" (world's heritage) pakhat ah an chiahmi a si.

Tourist tlawngmi hna ruang ah hi tlang nih hin, Sri Lanka ram ah tangka tampi a luhtertu pin ah,  UNESCO nih an venmi a simi ruangah tangka tampi Sri Lanka ram ah a luhter than. Cucaah hi tlang hi, Sri Lanka ram suikhur bantuk a si. An ram caah a sunglawi tuk.



Lairam zong hi, a mah tawk tein hmunhma dawhdawh a um ve ko. Pathian nih thlua a chuah ve ko.  Lairam zong ah, hi bantuk hmunhma thatha hi kawl ve le UNESCO nih venmi fingtlang le thingram hna ngeih ve ahcun, Lairam caah chawva, suingun le rumnak tampi a lut kho ve. Rian zong tampi a umter khotu a si ve ko lai. Cucaah kan Chin State cozah zong nih, hi bantuk hmunhma tampi kawlhawl le sersiam hi, rian pakhat ah chiah ve a herh.

Yangon Khuathar le Hakha Khuathar Sersiammi Epchunnak

Chin State le Yangon Taing cu epchun awk a tha mi a si theng lo. Hakha le Yangon zong epchun awk a tha mi a si theng lo. Hmunrawn le tlangcung epchun awk a tha lo. Hakha fingtlang le Yangon hmunrawn leitit thatnak le tiva dawhdawh epchun awk an tha lo.

Asinain thil kan tuah tik ah, kan tuah duhmi timhlamhnak (planning) hi tha tein ngeihnak ahcun, epchun khawh a si ko. Naite ah Yangon Khuathar (New Yangon City) tlaknak kong an van timhlamh tikah, timhlamhnak (planning) a hei that tuk ning khuaruahhar a si.

Hakha Khuathar an tlak tik ah, vawlei minh chawng zong a si caah, an i hnawhnam caah a si ko lai timi zong ruahthiam a si ko bu ah, khuathar an tlaknak ah timhlamhnak an ngeihmi a that lo tuk ning khuaruahhar a si. Lam an tuahmi le khua pungsan an suaimi hrimhrim a dik lo. A tha lo. Aa dawh lo. Dawh deuh le tha deuh in khuathar ser khawh dingmi kha, dawh lo ngai le tha lo ngai in, khualak lamsul an tuah. Innhmun an cheu. Lam phei dingmi an chohter. A lang in zoh ahcun aa dawh ngai nain, a hmun in cun um nuam lo ngai ah an ser.

Hakha cu Laimi kan khualipi a si tik ah, dawh le tha tein um ve seh timi cu kan duh dih cio. Abik in Hakha ummi khuami hna nih duh khun ding le saduhthah khun ding a si. Pu Thla Hre USA a rat lio ah, Hakha town planning kong a kan chimh i, tha a rak nuam tuk. A chim ning bantuk in thil a tlamtling kho rua lo. Cu zong cu Kawlram cozah tang riantuan a si caah, an cawl khawh lo bia zong a si kho ve.

Khuathar tlak timi hi, a hmun ding a si caah a biapi taktak. Cucaah caan dongh tiang hmun ding in timhlamhnak (planning) ngeih a herh. Lamsul kong ah, thingram kong ah, ti le mei kong ah, innkang meitet kong ah, kokek rawhralnak tonnak le i runvennak kong ah, tuaktan cikcek in khuathar ser hi a herh taktak. A tu kum zabu 21 nak ah, kum zabu 18 bantuk thluak kha ngeih ding a si ti lo. Mah zawn lawng ruahnak in, khua zong ser lo a herh. Hmailei caan dongh ca tiang, kan techin fapar chan tampi tiang ca in khuakhan le khua sersiam a herh.

Hakha khuathar an ser tik ah, Chin State cozah nih khua sernak timhlamhnak (town planning) an ngeih ning a rak tha lo ngai timi hi, khua an van tlak hnu lawng ah, fiang pup in a lang. Hihi Chin State cozah riantuantu daithlan maw a si? Company nih duhpaoh in lam an tuah ca dah a si? Hakha khuanu khuapa nih teh ruahnak chim khawhnak an rak ngei ve hnga maw timi ruah awk tampi a um

A tu Yangon khuathar sernak timhlamhnak (town planning) an suai tik ah a tanglei map bantuk in tha tein an sersiam hmasat hnu ah, khua tlak ding an timh. Khua hi voi hnih tlak in kum tam nawn hlat in, tlak ding in an suai.

1. Phase One : Hlaing River le Pun-Hlaing River karlak ah tlak ding in an timh.
2. Phase Two:  Hlaing River le Pun Hliang River le Tuante Canal timi tilam karlak ah a si lai.


Sianginn, sizung, sehzung, meihhmittu zung, cozah zung phunphun, palik le market tiang in, tling taktak in an suai hmasat. Pungsan dawh tein le lamsul dawh tein, simanking thatha a phunphun an suai. Minung a hei karh te dingmi zong tuaktak chih viar in, khuathar tlak an timh.

Khuathar an tlakmi ah 2025 ahcun minung 750,000 an um lai i, inn 163,000 a hau lai. 2050 ahcun 1.2 million an um lai ti a si. 2050 ahcun caan tling riantuanmi 900,000 an um lai ti a si. Khua a kau hi 2025 ahcun 24 square KM a kau lai i, 2030 ahcun 44 sq km a si lai i, 2050 ahcun 90 sq km a phan lai ti a si. 

Yangon Khuathar Phase One le Phase Two hmunhma

 Yangon khuathar an tlak tikah, hmailei kum 10 in kum 30 ca khi a tlawm bik ah an tuaktan chung. Atu an tlak thar dingmi khua hi Phase 1 an ti. Hi hnu kum 30 leng ah Phase 2 tlak than ding tiang in, khua an hei ruat chung. Hi hnu a ra laimi kum 30 ca khi, vawlei le hmunhma an timhlamh chung cang. Chan thar ahcun khuathar tlak tikah, hi ti ning tein tlak ding a si.

Cu lio ah, Hakha khuathar cu a tla-cawp bak in tlak a si. Cucu thil pawi taktak a si. Hakha zong tlangcung khua a si i, Yangon bantuk rem cu suai khawh a si lai lo nain, a mah le sining hawih tein dawh te le tha tein suai khawh a si ve ko. Hakha hi hmunhma a rem. Khuathar timhlamhnak (town planning) tha tein suai ahcun, vawleicung khuadawh bik minthang ah aa chuah kho ve mi a si. Cucu kan Chin State cozah nih an tlolh bak.

Tuanvo ngeitu hna nih, biatak thlak lo in le a fawizannak in rian an tuan caah maw a si? Cozah nih "town planning an ngeihlo ca hrimhrim maw a si? Company nih duhpoh in rian an tuan ca maw a si? Ziknawh a um bia maw a si? Khuanu khuapa duhlo ruang dah a si? Asiloah "Hakha town planning committee santlaih lo dah a si?" Khua dawh ngai tein tlak khawh ding a si ko nain, dawh lo ngai le nuam lo ngain an tlakmi cu a pawi taktak a si. 

Yangon Khuathar Phase One

Hakha khuathar kan tlak ning le Yangon khuathar an tlak ning cu, van le vawlei in cozah timhlamhning aa thlau. Hakha cu "a si thiamnak" (phit-ta-lu) bak in a kan tlak piak. Hihi ruah ah, Kawl cozah maw maw a si? Chin State cozah mawh dah a si? Asiloah mipi kan mawh dah a si?

Atu zong ah, Laimi cheukhat nih zan hna ah inn an sak ti a si. Cozah nih le ningcang tein kal lo. Mipi nih le ningcang tein kal lo. Hi ti ngai tein Hakha khua kan tlak ahcunn, hi hnu kum 50-100 ahcun Hakha khua cu a zoh a chia ngaingai te lai. Remh awk thalo in a um te lai.

Cucaah Yangon khuathar an tlakmi pungsan le thil sining zohchun in, Chin State cozah zong nih, kan mah le kan fingtlang le vawlei sining he aa tlak ning hawih in, "Town planning" tha tein suai le khuatlak hi, an hman ve a herh. Hakha khuathar an tlak bantuk in, ningcang lo taktak in khua tlak hi, Chin State cozah nih an hmanlonak ding a herh taktak. Kan Lairam fingtlang le hmunhma he aa tlaknak tein, tha deuh le dawh deuh tein, kum thawng tampi tuak bu tein, Chin State cozah nih khua an tlak ding hi, a biapi taktak ko.

Coronavirus Khamnak Si An Ser Kho Cang Maw?

Medical doctor cu ka si lo nain, si kong le ngandamnak kong hi ca tampi ka rel ve tawn. Dr. Hmuh Thang tialmi cauk le Kawlram doctors pawl tialmi ngandamnak cauk zong tampi ka ngei. Bible zong ah, zawtnak le si phunphun kong hi, a um ve. Science kong zong a um ve. Cucaah pastor ka tuan ko nain, kan minung hawi caah thil tha dingmi hlathlai le a kong theih le catial hi ka huammi te a si.

Nihin ah, ka u fapa a thi. A ruak kan vui. Ruak thlah kan lawi pah ah, kan Khrihfa upa nih "social media" ah "coronavirus rungrul kham khawhnak kakuaise (vaccine) an ser khawh cang an timi cu a si maw?" tiah a ka hal. "Ka lehmi cu, an ser kho rih lo. An ser cuahmah lio a si i, a tha lai maw, tha lo timi cu theih khawh a si rih lo" tiah ka leh. Cucu biatak a si i, a dikmi zong a si.

Coronavirus kong ah, bia a diklomi tampi a chuak. Tuluk nih "biological weapon" an sermi a si ti te hna a si. Cu zong cu a diklomi thil a si men lai. Cun "USA le Israel thohhlanzi nih Tuluk cozah nih an sermi rungrul a si i, an thlah sual caah a si, tiah an ti" mi te hna hi zumh awk tlakmki thil an si lo. Cu zong cu a dik bak lo mi a si men lai. Social media ah an ruahnak bak in an tialmi a si.

Tuluk cozah zong nih, "Hi rungrul hi, Wuhan khua i an tuahmi War Game ah American ralkap a rami nih a kan thlah hnawhmi a si kho. A si kho taktak mi a si" tiah a si khawhnak a chim ve. Cucaah Washington DC i Tuluk palaizung an palai zong US cozah nih an auh i, lungtlinlonak bia an ruah.

Hi rungrul hi, WHO le CDC hna nih cun, "biological weapons" in an ruat hrimhrim lo. Hi hna chimmi hi ngandamnak lei le rungrul kong ahcun a dik cem zungzal i, an mah chimmi hi kan pawm ahcun a tha bik a si.

Zeicatiah hi rungrul hi, vawleicungah a um bal rih lo mi, nai December lawng in a chuakmi virus pakhat a si. Dr. Li Wenliang timi "ophthalmologist" nih SARS he aa lomi zawtnak rungrul thar in a zawmi pasarih an um tiah ca a rak tialmi in aa thawk i, a mah zong cu, tihphannak ca na tial timi ruangah an rak tlaih. Tuluk cozah hi an pawi taktak ve.

Covid-19 rungrul hi, "Flu le pneumonia" he aa lomi a si ko. A fah tuk ca tu khan minung an thih tuknak a si. Upa le tar deuh caah tih a nung khun. Israel scientist Prof. Shy Arkin nih a timi cu, "Hi Coronavirus rungrul thar hi, 2002-03 i a rak chuakmi SARS he 80% an i khat. Hi rungrul nih hin, cuap-thahri ah zawtnak a dinmi a chuahter. Asinain upa caah cun tihnung a si" tiah a ti. A tu vawleicungpumpi a thimi tam deuh hi, tar le upa deuh an si hna.

Cun coronavirus hi "piat le daidim ei ah a dam" ti te hna an tial. Nihin ni ah Convid-19 rungrul hi, cozah sermi zei si hmanh nih a that kho rih lo. Antibiotic timi rungrul thahnak sii an ser ciami paohpaoh nih cun a that kho rih lo. Cucah piat le daidim tibabntuk, anhringso menmen nih thah khawh dingmi rungrul a si lo. Kan ngakchiat lio ah, "Mitfah ah buri hri khih a tha" tiah an rak ti le upa ngakchia I, buri hri an rak i khih hna. Cubantuk ceu cu a si. Ka rak i khih duh lo. A ruang cu, "buri hri le mitfah aa pehtlaihnak ka hmuh khawh lo caah a si." Vawleicung ah hin, zumh ding thil a um i, zumh lo ding thil an um ve.

Hlan lio ah, Africa ummi pa pawl nih an rak zumhmi cu, "HIV a ngeimi nih, pa a kai rihlomi ngaknu thiang ihpi ahcun an dam" tiah an rak zumh. Cu lio ah HIV rungrul hi an rak thei kho rih lo. Minung an ngawr mi tu kha a rak si. Cucaah, ngaknu no tete tam tuk an rak tlaihhrem hna i, cu thil nih zawtnak tam taktak a karhter ti a si. Nitlaklei doctors nih AIDS le HIV rungrul an hmuh hnu le an cawnpiak hna hnu, kum tam tuk hnu lawng ah, cu zumhnak cu an tei men te a si. Nihin ni zong ah khuate ahcun an zumh rih ko ti a si.

Tha tein ruat hmanh u sih law. Hi tluk tihnungmi coronavirus rungrul hna, piat le daidim ei menmen in a dam ahcun, Tuluk cozah le UNO pi hi buai ding a um hnga lo. Hihi piat le daidim zuarmi sipuazi tama pawl nih lih an tawnmi a si hrimhrim lai timi a fiang ko. A rum zong an va rumnak cang hmanh maw theih lo a si. Minung hi, biatak zumhnak in lih zumh hi a fawi deuh ti a si.

A taktak ahcun virus cu a  mah loh in a lo tawnmi rungrul a si. Minung a zawtter sual ahcun kha minun kha eidin, tirawn le si-ai tu in a thawnnter i, a mah thisen tu nih a doh i a tei hnu lawng ah an dam. A doh khawh lo ahcun an thi. Cucu virus umtuning a si. Coronavirus zong hi a mah loh te zong in lo te sehlaw theih lo a si ve ko. Nihin ni tiang tu ahcun loh lei nakin karh lei a panh deuh rih.

Convid-19 rungrul hi, "flu" timi tohkuai zawtnak phunkhat he aa lo. An sining zong aa khat ngai. Asinaina rungrul cite khi aa dang. Cucaah "flu" sawsawh nakin a let (20) a hmual a fak deuh ti a si. Cucaah an zawt tik ah an celh bak lo i, an thih zaunak a si. A cheu cu an thawp manh hna lo. An khua a sik. An cumpi. An taksa a fak. An lu a fak.An hrawm a pit. An tang a fak i, an thi colh ko.

Tohkuai zawtnak hi, kum khat le kum khat hi a ci aa dang kho ti a si. Cucaah runrul kong thiammi han nih, a herh an ti caan paoh ah, vennak sii phunphun an chuah. Tuan deuh ah flu khannak kakuaise cu, hnar chung ronh khawh a rak si nain, a tu cu a tha ti lo ti a si.

Hlan ah "flu" vennak si sawhsawh kha, H1N1 timi "influenza A virus"a rak chuah tikah vennak sii a dang an chuah than. H1N1 zong cu min an sak chawmmi a si. Flu phun khat a si ko. Tu chun Convid-19 tiah min sak tharmi zong hi, flu phun khat a si ve ko. SARS, MERS, H1N1 le a tu CONVID-19 hna hi, phun khat an si i, an cite tu khi aa dangmi an si. Hi rungrul hna hi, an sining aa lo nain an ci aa dang cio.

Vaccine timi khamnak sii chuahnak ding caah, rungrul a um tuning, a sining, a riantuan ning le DNA kha tha tein theih hnu lawng ah, khamnak si hi chuah khawh a si. Phundang in chim ahcun, rungrul i a khuaruah ning le thil a tuaktan ning khi theih a hau. Culoahcun minung nih tei khawh ding a si lo. 

Naite a chuakmi Convid-19 asiloah Coronavirus hi, a chuahnak a nai tuk rih. Hihi zei set te in dah aa thawk timi hi, Tuluk scientist le doctors nih an thei kho rih lo. WHO le American scientist zogn nih an thei kho rih lo. Rungrul a ratnak hram (origin) hi, "an zumhmi" lawng a si rih. An zumhmi zong an i khat fawn hna lo. A cheu nih, "rul' in a si an ti. A cheu nih "saphu" in a si lai an ti. A cheu nih "palak/papalak" in a si lai an ti. A cheu nih nih "nga le tichung chuak saram" an puh. A cheu nih a min chim khawhlomi "sahring zuarnak market" (wet market) bak in a si lai tiah an ruah. Rungrul aa thawk khawhnak hrampi a tam ngai caah, zei set in dah aa thawk timi hi, theih khawh ding cu a si lo men lai.

Cucaah Internet chan ahcun, zawtnak kong ah kong ah, vawleicung pumpi in siseh, Tuluk ram hrimhrim in siseh, a diklomi le a hmanlomi chim hi a tam kho tatkak. A ruang cu social media ruangah a si. Tuluk ram hi internet an hmang kho taktak. Vawleicung internet hmangmi 21% (2.8 billion) hi Tuluk ram ah an um. Ramdangmi pin ah, an mah hrimhrim zong hi, bia hmanlo tial an hmang. Daidim le Piat nih corona a damh timi te hna hi, daidim le piat a ei tukmi an si caah, an phuah cawpmi a si hrimhrim lai tiah ka ruat.

Nihin ni Facebook chan le social media chan ahcun, lih a tam tuk. A hmanlomi tialmi a tam tuk. A ruang cu, editors zong a um lo mi ca, mah ruahnak sawhsawh in tialmi ca kha a tam in a tam tuk. Cucaah cu bantuk a hmanlomi thil, zawndamh biachim a tam tuk caah, WHO riantuantu hna nih cu bantuk thawngzamhnak cu "infodemic" tiah min an sak.

Africa zong ah, EBOLA zawtnak a rak chuah lio ah, lihchim a rak tam taktak. A diklomi tam tuk a rak i tial. Cucaah January ah Tuluk ram ah corona zawtnak a chuah tik ah, WHO hi an thin a rak phang cia. A diklomi thawngzamhnak  a tam tuk lai timi an rak phang. Who nih an tuahmi rian (project) pakhat cu, "EPI_WIN" timi a si. Asullam cu "WHO Information Network for Epidemics" timi a si. Cun zawtnak lei poahpaoh ahcun, US cozah tang ummi CDC (Central Disease Control) timi nih an fianter peng ko. WHO le CDC nih an chimmi paohpaoh hi a hman mi a si i, a dang chimmi paoh hi cu, hna hnih in ngaih ding an si rih. A hmanmi zong aum kho ve nain, a hmanlomi tampi a um kho.

A taktak ahcun, nihin ni tiang ah hin, Convid-19 virus thahnak le khamnak si hi chuah ding in an hlathlai lio lawng a si rih. An hniksak lio lawng a si rih. Zeitik ah dah tha tein an chuah khawh lai timi a fiang rih lo. Tuan zong ah a si kho. A kum zong in a rau kho. WHO nih cun thla 18 a rau rih lai tiah an ti. Hi chung ah minung zeizat remruam dah an zaw te lai? Zeizat dah an thi te lai?

US Pre. Trump nih cun, "Coronavirus khamnak si chuah khawhnak ding hi a naite cang" tiah a ti ko nain, hihi scientist nih cun a hman lo. Zeitik kan chuah khawh lai aa thei rih lo. A rau kho ngai rihmi a si tiah an ti. Scientist chimmi hi a dik ahcun sau ngai an rau kho rih men.

February 22 tiang ah hin, Tuluk rampi chung ah, minung 76,288 an zaw cang i, minung 2,345 an thi cang. Ram 28 ah zawtnak a karh cang. Hi rungrul hi khawika dah a um ti zong theih a si lo. Vawlei ah maw? Tii ah maw? Thli ah maw? Zawndamh bak in kawl i thah a si. Tih a nung taktak.

Nihin April 5, 2020 ahcun vawleicungpumpi ah mizaw 1,226,644 an zaw i, 66560 an thi cang tiah WHO nih an chim. USA ram pumpi ah 311,886 an zaw i, 8,493 an thi cang. Italy hi mithi tambik an si i, 15,362 an thi. A changtu ah Spain a si i 12,412 an thi. A pathumnak ah USA an si. Palinak ah France an si i 7,560 an thi ve cang.

Cu tluk in tih a nungmi rungrul thahnak ding le khamnak ding caah, vawleicung fimnak nih a tlinh rih lo. A tu lio ah, Tuluk, US, Europe le Australia hna nih hin, tihnung taktak a simi CONVID-19 rungrul khamnak le thahnak hi, an i zuam cuahmah lio lawng a si rih. USA zong ah an test cang. Pentagon i scientist pawl nih a thami le tlamtlingmi khamnak sii sernak caah thla 12-18 kar kan rau lai an ti. Israel scientist zong nih an hniksak cang.

A tu tiang ahcun Chloroquine timi raifanh si zong a tha ti a si. Asinain a that ciah le ciah lo hi, hniksaknak lawng a si rih. A tu hi an hmanmi sii paohpaoh hi, hniksaknak (trials) an tuah lio lawng an si rih. Khamnak sii hi, a tu tiang ahcun Covid-19 khamnak sii hi phun (20) an ser i, a tha tiah cohlan taktakmi a um rih lo. Hniksak lio lawng an si rih hna.

Japan ram i "Flu" (tohkuai) thlawpnak caah an hman tawnmi Avigan timi i Fuji Film nih USA ram minung 50 sin ah, an hniksak cang lai ti a si. Japan ram ahcun March thla ah an hniksak cang i a tha tiah ruah a si. USA ah hin sii hi an hniksawn tawn i, USA nih a tha tiah an pawm ahcun vawleicung ramkip ah fawi tein an hman khawh cang lai ti a si.

Sii hi a tha i hman awk a tlak timi cu USA ahcun FDA nih cohlan hmasat a hau. An mah nih an cohlan chung paoh cu "trails" timi deuh lawngte a si rih. Vawleicung i ngandamnak lei le rungrul lei kong a thiammi hna nih, khamnak sii chuahnak ding caah hin, "kum zeimawzat kan rau rih lai" tiah an ti.
-------------------------------------------------------

Zohchihmi Ca

1. Israel Scienst: You're not going to see millions of people die from Covid-19

https://www.timesofisrael.com/israeli-scientist-youre-not-going-to-see-millions-of-people-die-from-covid-19/

COVID-19 Zawtnak In Zeitindah Kan I Ven Lai?

Covid-19 tiah min bunh cangmi Coronavirus zawtnak hi, tohkuai bantuk a si. A zawmi cu, an khua a sik. An cumpi. An hrawm a fak. An taksa a fak. An thaw a pit i, cuticun an nunnak a liam. Vawleipumpi ah 76,000 renglo an zaw cang i, minung 1,120 an thi cang. Sizing doctors zong an thi i, sizung riantuantu 3,000 tluk in an zaw cang lai ti a si.

Hi zawtnak hi tih a nung taktak ko. Micheu nih cun "Tuluk cozah nih an zuat i an thlah sualmi a si" tiah an ti nain, hihi lih an tawnmi a si. Covid-19 rungrul hi "tohkuai le kiktlaih" phun a si. SARS le MERS he aa lomi a si ko. Tih a nun deuh bia tu a si. USA i Central Disease Control (CDC), WHO le Tuluk ram rungrul lei thiammi doctors nih an timi cu, "Convid-19 rungrul hi, rul, papalak, saphu le sahring an zuarnak hmun in aa thawkmi a si" tiah an ti. A zawn ciah cu an thei kho lo.

Hi zawtnak hi,  Tuluk cozah pi hmanh nih an i veng kho ti lo. An i khamh kho ti lo. WHO zong an lungre a thei.  An fimnak le rumnak zong in an doh kho lo. Nihin ni ahcun, Tuluk ram sipuazi zong tampi a tumter cang. Vawleicung sipuazi zong tam ngai a tumter cang ti a si. USA zong an i ralring taktak nain, a zawmi an um pah cang. USA ram zong Airlines hi an sipuazi tam tuk a rawk cang.

Cu tluk in tih a nung i, Tuluk ram sipuazi pi hmanh a tumter khomi zawtnak hi, minung nih i ven awk a har taktak. Zei tluk in i huhphenh le lang lo in i tuam zong ah, mit nih a hmuh khawhlomi rungrul in i ven ding cu, a fawi lo taktak ko. Misawhsawh ca zong ah tih a nung. Zawtnak kong a theimi hna doctors le nurses te ca hrimhrim ah tih a nung khun tuk. Motor, khuachung, innlo, lamsul, tihawr tiang in sii an kah len zong ah, an khen le khen lo zong theih khawh a si lo.

Cu tluk in ven a harmi zawtnak a chuahtertu hi, Tuluk nunphung ah an uar ngaingaimi sa le eidin in a si lai tiah an ruah ko. Cu lak zong ahcun, "rul, palak, saphu le sahring zuarnak market (wet market)" in a si lai tiah CDC zong nih an ti. WHO zong nih an ti. Tuluk ram mifim le doctors tampi zong nih an ti. A ruang cu mah bantuk saram hna ah hin, SARS le MERS zawtnak hrik zong an rak hmuh deuh hna i, a tu COVID-19 zong hi, hi bantuk sahring zuarnak market in aa thawk hrimhrim lai tiah an ti.

Hi bantuk rul, uico, zu le zawng sa phunphai in zawtnak a chuak tiah ruah a si

Cu "a cinmi eidin zuarnak" timi ahcun "tichung ummi saram paoh aa tel. Nga phunphun, cangai, ngaiakuang, cengkawl, lungko le chungchek tiang an i tel. Cun minung zuatmi uico, ar, va, caw, vok, sia le meheh le tuu tiang aa tel. Cun a lawnmi zu, rul, sakuh, sahniar, saphu le khuangbai tiang aa tel. Laimi pakhat nih a timi cu, "Tuluk hi an awr a khu tuk. An eilomi a um lo. Ruaci hmanh an ei" tiah a ti. Zei sa set theng in dah a rat timi tu cu an thei kho lo. 

Hi Tuluk ram nih an tonmi thil sining zoh in, Laimi zong nih kan market i eidin tirawl kan zuarmi hi van ruah deuh rih kan hau ve. Laimi le Tuluk hi kan eidin ning aa lo ngai. 

Hmur huh lo cun market kal ngam a si lo

Tuluk le Laimi nih, kan uar ngaimi sa hna cu "sakuh, sahniar, uico, zawng, vom, va phunphun, ar nungmi, va nungmi, a vakmi zu le thiahlei phunphun, nga phunphun, voksa, cawsa, chungchek, saphu, sakhi le ramsa phunphun, zawng le ngau le vom sa" hna an si. Ram tlawng sa, ngengpi, sazuk, saza, sakhi tibantuk zong kan uar tuk veve hna. Tuluk le bang cu, cakei ruh, vuivun, saihrem ti le ramsa vun phunphai hi an uar khun tuk. Hi hna hi, pumpak zuarmi an si. Cozah nih upadi chiah piak in zuarmi an tlawm. An tonghtham ning an thianghrim lo fawn lo.

Laimi zong hi kan eidinmi ralrin a herh ko. Sacek kan eimi zong hi ngandamnak caah a tha hnga maw timi ruah ngai a hau cang. Tutan coronavirus hi rul, saphu le papalak le sahring an zuarnak market bak in aa thawk lai tiah an ruah. Hlan ah a chuakmi SARS zong an eimi palak (papalak) sa in a si ko an ti. Palak hi bible zong nih "fihnung le ei lo ding" tiah a timi a si (Leviticus 11:19). Bible nih eilo ding a timi sa paohpaoh hi, minung caah ngandamlonak a chuahpitu deuh eidin cu an rak si hrimhrim ko.

 Tuluk ram hi, "va zawtnak" (bird flu) zong in minung zeimawzat an rak thi than. Cu vialte zong cu, an nunphung i an sunhsakmi ramsa le vawlei vakmi sa an ei ruangah an puh ko.

Tuluk hi ka ruahnak bantuk an si lo.An rak i thianhlim tuk ve lo. USA zong ah hin, an eidin dawr pawl hi a tam deuh cu, an hnawmtam ngai. An market zong a thianghlim tuk lo. Leng ah thil zuar an hmang fawn. A tuktak, saruh, saphaw le thingram tuktak in sermi sitama sii an ding ngai fawn. Cucaah an i thlahphawihnak hi a si kho.

Lairam zong hi kan market i sahring kan zuarmi le hnawm kan hlonhmi hi ralrin a herh. Lairam market le eidin dawr pawl hi, video in zoh tik ah an thianghlim lo ngaingai. Tho le thopaw he rawl i cuh bantuk a si caah, thianhlimhnak hi biapi taktak ah chiah a herh. Culoahcun "SARS, MERS le CONVID-19 zawtnak hna kan Lairam ah a tlun sual ahcun kan lo ko lai. Kan miphun harnak tam taktak kan tong kho. Cucaah, tutan i Tuluk nih an tonmi thil sining hi, Lairam caah fim a kan chimtu le ralrin petu siter ahcun a tha ding a si.

Thil sining zoh tik ah, Kawlram le Laimi zong hi kan market thil zuar ning hi, an thianghlim lo ngai. Vawlei ah phah an si ko. Sa zong thianghlim tein fim khawh a si lo. Thopaw le tho he i zit bak a si ko. Cucaah Hakha le Thantlang le a dang Lai khuapi hna i market hi thianghlim deuh tein tuah a herh. Hnawm zong lamhlat deuh ah hlonh le pawngkam zong thiang tein tuah cu a herh taktak ko.

Kan eidin tirawl zuar ning zong hi a tha bik tein kan tuah khawhnak ding hi, dawr ngeitu nih zuam bak a herh. Zawtnask rungrul kai lo ding tein, tein tuah a herh taktak.

Yangon khua lamcung zuarmi sa hna hi thianhlim awk an har

Cozah zong nih tha tein upadi le policy ser le mipi nih zulh ve hrimhrim a herh. Mipi nih an zulh le zulh lo zong tha tein chek a herh. Kan sifah chinchap, minung tlawm chinchap, sizung riantuan ding tlawm chinchap ah, doctors le sizung riantuantu tlawm chinchap, coronavirus bantuk hna, Laitlang ah a chuah sual ahcun, harnak fak taktak kan tong kho. A chuah sual ahcun, kan in rungveng kho bak lai lo timi hi a fiang ko. Tuluk hmanh an i ven khawh lo mi cu, Kawlram le Lairam ah ven awk a har taktak.

 Cucaah, SARS, MERS le COVID-19 zawtnak pawl hi, an ran tuk caah le tih an nun tuk caah, a chuah hlan le kan ton hlan in, a hlankan in mipi zong ralrin kan herh. Kan Lairam hrimhrim ah kan tonnak hnga lo Pathian bochan bu in kan nun zong a herh i, minung leikap in thianhhlimhnak lei zong in heh tiah kan tan cio a herh ko.

COVID-19 zawtnak nih Lairam a kan tlunh suallo nak ding caahcun, hi tin kan i runven a herh:

1. COVID-19 a chuahter khotu tiah ruahmi ramsa le inzuat satil sa hrial an herh.
2. Eidin zuarnak dawr nih tirawl thianghlim tein zuar ding
3. Sathahnak le zuatnak market sa pawl hi an chungah rungrul um maw um lo timi chek ding
4. Hnawmtam ningcang lo in hlonh lo ding
5. Khua in a hlatnak ah hnawm hlonh ding
6. Market hi thiang tein rungrul thahnak sii in tawl tawn ding
7. Sapiat hmang in pumpak kholh tawn le thianhhlimhnak biapi ah chiah ding
8. A zawmi pawng ah um lo ding. A zawmi cu innchung ah tha tein chiah ding
9. Vawlei ah a lawnmi saram le butit khaubawk pawl ei hi hrial ding
10. Thopaw le tho phunphun hi, a thah khawh chung in thah cio ding

Hi tein kan i ven ahcun, Lairam ah zawtnak tampi kan kham khawh ko lai!!

Antarctica Hi Degree 64.9 F A Lin

Nihin ni UN Scientist pawl an buaipi cemmi cu "Global warming" a si. Hi vawleipumpi lumnak nih hin, vawleicung ah khuacaan rawhnak tampi a chuahter. Rilipi tii a thanter i, rilikam khua tampi an rawk cang. Rili cung ummi tikulh ram tampi harnak an tong cuahmah cang. An ram a rawk cuahmah cang. 2050 ahcun rili tikulh ram fatete tam nawn cu, an rawk lai i, hi vawleicung in an lo te lai ti a si. Tuabia lawng ah an um te lai ti a si cang. Ngaihchia taktak a si. 

Antarctica tikhal hi a tu bantuk in a ti thluahmah cang

Tu chun ah khuacaan kong a tuaktantu UNO khuacaan tuaktantu pawl nih an chimmi cu, launak a si. Vawleicung ah a kih biknak timi Antarctica cu a lum tuk i tikhal an ti tuk cang. Antarctica i chaklei a hriannak bik cu February 6 ah, degree 64.9 F (18.3 C) a lin ti a si. Antarctica hi tikhal in a khat zungzalmi a si i, hi tluk in a linh tikah, scientist pawl an khuaruah a har taktak. 

The World Meteorological Organization (WMO) nih nai Ningani ah an timi cu, 2015 March 24, ah Antarctica hi degree 63.5 F (17.5 C) a rak lum bal nain, tu tan hi a sang deuh ving tiah an ti. 

WMO nih an timi cu, "Antarctica nitlak-chaklei a hriannak bik, South America a thlanglei bik a donghnak, hi vawleicung ah a lumnak a kai a rang bikmi a si an ti. A liamciami kum 50 chung ah degree 3 a kai manh ti a si.  

1979 in 2017 karlak ah hin, Antarctica hi tikhal tam tuk a titnak hmun a si i, cu chung ah tikhal hi a let (6) bak a ti ti a si. 

Antarctica hi tluk a lummi hi, a lumnak hmun in thli a rak hran caah a si kho mi a si tiah an ti. Zeisihmanh ah vawleipumpi lumnak ruangah Antarctica cu a lum chin lengmang i, a chung tikhal tlang an tit tuk caah, rili tii zong cu a kaiter i, a chung ah a tlawnglengmi "penguin va hna le tichung saram hna caah nunnak a har chin lengmang cang lai" ti a si.

Antarctica ah researcher pawl nih khua an tlakmi

Vawleipumpi lumnak hi a zual ngaingai cang i, 2020 ah USA Ohio ramkulh hmanh ah, vur hi voi (2) lawng a tla. Cu hmanh ahcun a tlami a pan tuk i, chim phu khi a si tuk lo. USA kum 22 ka um chung ah, 2019 i November le December bantuk a um bal rih lo. 2020 January chungah voikhat lawng vur tlawmte a tla. A pan tuk. Chim tlak a si lo. Nizan le nihin hi vur tlawmpal a tla. Cu lawng cu a si. Khuacaan aa thleng taktak ko. 

Antarctica a kam tikhal tlang cu hi tin an kuaiman dih

Hi tining tein kan vawleicung khuacaan a kal ahcun, 2100 ahcun kan vawleicung hi harnak tam taktak a chuak te ding a si. Cucaah UNO hruainak in, vawleipumpi lumnak a kaitertu Carbon Dioxide thumh hi, ram kip cozah le mipi nih zuam a herh taktak ko. 

Nai Nihnihni ah European Space Agency (ESA) i an satellite hmanthlak an zoh tik ah, Antarctica a hrianglei donghnak ummi, Island Glacier (PIG)  ah, killi meng 116 a kaumi tikhal-tlang pi kha a min viar an ti. Cucu Atlanta khuapi he aa naw dengmang an ti. Hi thil nih rili tii cu tam deuh a santer hrimhrim ko lai. Cucaah kan vawlei khuacaan aa remh khawh lo ahcun, minung zong a donghnak ahcun khuacimui in taktak in kan um te kho men. 

Naite ah scientist nih an timi cu, 1992 in Antarctica tikhal a timi hi tons 3,000,000,000 (3 trillions) a si cang an ti. Cu tikhal a timi nih cun, Texas State hi khuh sehlaw, pe 13 thuk in a khuh khawh lai ti a si. Cu thil nih cun rili ti hi tam bik a kaiter i, vawleicung rili kam ummi ram kip hi harnak an tong ziahmah cang. Rili tii kaimi ruang ah, a niam ngai nak ummi Europe ram cheukhat le Asia ram le America ram hna hi harnak tampi an tong te lai ti a si. Nihin ni ah Antarctica hi hlan lio nakin a let thum in a tit a rang deuh ti a si. Cucu vawleipumpi a lummi ruang ah a si bik. 

Vawlei sem ka in a ti ballomi tikhaltlang kha hi tin an ti zuahmah cang

Vawleipumpi lumnak timi hi, politicians cheukhat nih cun politics ah teinak hmuh an duh caah le mirum milian le sehzung ngeitu hna sin in, thimfung hmuh an duh caah, an i pawmter lo. Vawleipumpi lumnak hi, "lih a si" tiah an ti. "Tuluk tawnmi lih a si" ti hna ah an ti men. Vawleicung khuacaan thlennak hrimhrim hi biapi ah an ruat lo. Pawngkam zeitluk aa rawh zong ah biapi an ruat lo. Hmailei techin fapar chan ca zong an ruat lo. Khatlei ah Pathian cu an ka in an i tlaih ngai fawn. Asinain Pathian sermi pawngkam zohkhenhnak le runvennak nakin, dollars le politics ah teitu si tu hi, biapi ah an chiah. 

Cu bantuk in an ruah le an chim len zong ah, Antarctica Continent te hna, Greenland te hna, North Pole te hna le Himalayan tlangthluan vialte ummi tikhal hna an tit thluahmah mi le vawlei ruhro an tlangh thluahmahmi le rili tii a kai ziahmah mi nih, mifim scientist pawl chimmi hi, 100% in a dik ko timi cu an langhter. Biatak hi cu zeitluk in doh zong ah doh a ngah lo. Biatak le biading cu an hmun I lih cu an hmun lo timi hi, Antarctica tikhaltlang lianlian an titmi nih a fianter chin ko cang. 

-------------------------------

Chinchiah

1.  https://www.msn.com/en-us/weather/topstories/an-iceberg-nearly-the-size-of-atlanta-just-broke-off-a-glacier-in-antarctica/ar-BBZWFKy?ocid=spartandhp

2. Antarctica's ice is melting 3 times faster than before

 https://apnews.com/547d9ca2c5524b558356d5b2a75449cc/Antarctica's-ice-sheet-is-melting-3-times-faster-than-before