Voksa Ei Ding Asi Maw?

Biahmaithi: Mi tampi nih voksa kan ei cuahmah bu ah a tha lo kan ti pah. A ei le kan ei pah fawn. Kan ei tikah a thaw ko nain kan thinlung in tihhunak le lungsi hnangamnak ngei setsai lo le lunghmuih tuk lem lo in kan ei. Cucu eitu caah thiltha a rak si ruam lo. Cucaah kan i sum tung lo ahcun, lungnuam te le lunghmuih tein ei kha thil tha asi. Cucun voksa kha mi chimnak paoh zumh riangmang in, lungsi lo ngai in na ei lo nak ding caah, hi ca na rel ahcun na fiang bak ko lai.

Voksa Tambik Chuahtu le Eitu

Vawleicung pumpi ah voksa tambik a chuahmi le ramdang ah tambik a zuarmi hna cu, Tuluk, E.U (ram 25), USA, Brazil le Canada an si. Vietnam le Russia zong an i tel ve. Ram 7 chung ah an i tel ve. Hi ram hna hna hi, vawleicung ah a fimbik le rumbik ram an si ko hna.

USA nih hin, ramchung ah tam tuk an zuar pinah, ramleng ah tam tuk an kuat. Kum khat ah pawng billion 4 fai lengmang, ramdang ah an zuar. USA nih voksa tambik a zuarnak ram hna cu Japan, Mexico, Hong Kong, Tuluk le Russia an si. Cun Europe ram zong ah tam tuk an zuar hna. Vawleicung ram fim bik le ram rumbik USA nih, vawleicung ah a fimbik le a rumbikmi ram ah, voksa ti cawk lo in a hei zorh hna le an rak cawk i, an rak ei ve ko. Hi hna nih hin voksa kong cu an fian tuk bu tein an cawk le an eimi asi ve theu lai.

An mah USA ram chung zongah tam tuk an zuar. USA ram minung pakhat nih voka hi kum fatin pawng 61 an ei ti asi. Cucu an milu (318.90 million) in van karh ahcun, USA chungah pawng million 19,452.9 an zuar tinak asi. Cucaah US sipuazi a thattertu sa pakhat asi. Tambik zuarmi cu arsa le cawsa an si. Avan changtu cu voksa a si. USA ah minung nih tambik pathumnak an eimi tirawl cu voksa a si ko. Ziah voksa hi thikainak asi ti an thei hnga lo maw? Ei ding asi lo ti an thei hnga lo maw? Mifim bik ram pei an si ko cu ti hi ruah lo awk a tha lo.

Cucaah acunglei voksa tambik chuahtu le eitu hna ram dirhmun zoh tikah, hitin kan chim khawh. Hi ram hna hi, (1) Mifim bik le mi thiam bik an si; (2) A rum bikmi ram an si; (3) Ngandamnak kong a thei bik le ngandamnak biapi ah a chia bikmi an si; (4) Eimi tirawl kong tambik a thlathlaitu le a kong a theitu ram pawl an si; (5) Voksa a zuar bik, a ei bik le voksa kong a thei bik an ram an si.

Cucaah biahal awk nganpi pakhat cu, "Ziah hi bantuk ram fim le ram rum hna nih voksa hi zatzat an zuar le an ei ko ah, kan nih Laimi kum khat ah voi 3/4 lawng a eimi nih kan tih awk le hrial awk asi hnga maw?" timi ruah hrimhrim a herh.

Hi hna ram sining zoh in kan chim ahcun, "Hi tluk a fimmi le thil theimi ram nih an ei ve ko ahcun Laimi zong nih ei ve ding asi ko lo hme maw?" ti hi ruah ahau. Zei nih dah ei lo ding in a kan kham? Zawtnak maw? Fihnak maw? Ralchiatnak maw? Thil dikte in theih lo nak nih maw? Zeisette dah dawntu asi? Nang an dawntu zeidah asi?" timi ruah a herh.

Biaknak le Voksa

Voksa ei a kan kham bikmi le kham hmasattu cu biaknak a si. Zawtnak le thikai hna an si lo. Biaknak kan timi cu zeibantuk biaknak asi hmanh ah, "power" thawnnak a ngeimi asi. Chan tam tuk minung nih zulh, tuah le nunpi asi tikah, thinlung le thisen ah a cam i aa seh chih. Cu thinlung, ruahnak le thisen i aa seh chih hnu ahcun, cucu minung nih lonh le pah a har tuk cang.

Cucaah Bible le Koran timi Muslim cathiang te hna ah voksa ei lonak kong cawnpiak asi tikah, Judah miphun, Judah biaknak a biami le Muslim taktak nih cun an ei duh ti lo. Va ei hna sehlaw zeiti hmanh zong in an um lem hnga lo nain, an thinlung, thisen le ruahnak ah a luh lo tikahcun a duh zong an duh ti lo. A fih zong an fih cang. Culawng silo in voksa a eimi hmanh kha an nih mithmuh ahcun, fihnung le teifiak kan si cang.

Bible hmun tampi ah voksa ei lo ding kan hmuh. Ahmaisat bik kan hmuhnak cu, Leviticus 11:1-23 ah hin, ei ding le ei lo dingmi saram kong kan hmuh. Hi chung ah, voksa eilonak ding kong cu Le. 11:7,8 ah kan hmuh. "Vok cu a tin a te nain rawlret a khai lo caah a thiang lomi ah chiah asi. A ruak tongh hmanh thloh a si." Hi pin ah voksa ei lonak ding kong cu voi tam tuk a chim rih. Judah philosopher Maimonides le bang nih cun, "voksa ei te hna, voksa zuarnak market le innlo te hna cu, a thurhnawm tuk; zunput nak hmanh in a thurhnawm deuh" tiah a rak ti. Hi caah Moses chan in nihin ni tiang Judah biaknak ummi hna nih cun voksa an fihnak asi.

Cuve bantuk in, Muslim zong nih fihnungmi sa ah an chiah (Quran, Al-Baqara 2:173). Mandalay college kan lio ah, kan bawipa cu Muslim bali pawnte Muslim pa inn an hlang i an rak um. Inn an hlan lio ah, voksa chumh lo ding le ei lo ding in biakamnak an rak tuah. Kan hawipa pa cu voksa cu an haw tuk cang i a thli tein an va cawk i, an chumh lengmang. Voi tampi an ei ko. Voikhat cu an chumh lio ah "Zeidah nan chumh?" tiah duak tiah an bel a van kau. Voksa pi cu a hmuh i a lau tuk. Asik hna i, "Naite hi cazuanter ka tuahmi a zuang kho bak lo. Nanmah nih ka inn ah voksa nan ei ruang ah asi" tiah a rak ti hna. Cu tluk cun Muslim nih cun voksa nih vanchiatnak a kan phurh ti tluk ah an ruah.

Krihfami tu nih cun voksa hi kan hrial tuk lo. Sabbath le Seventh-day Adventist, Ethiopian Orthodox Church hna zong nih an duh ve lo. A thianglomi sa ah an chiah. Coptic Orthodox Church of Alexandria cu a cheu nih an ei, a cheu ei lo an si. Mizoram Sabbath an lo. Zeicatiah Mizoram Sabbath cu "Voksa ei Sabbath le Voksa ei lo Sabbath an um caah asi."

Jesuh nih voksa ei le ei lo nak kong ka khat hmanh a chim lo. Eidin kong ah a chim mi belte cu, "Minung cu a ka chung i a lutmi nih a thurter lo" (Matt 15:11) ti lawng asi.

Biakam Thar chung ah ca tambik tialtu, St. Paul ruahnak ahcun, "Eidin hi amah tein cun zeihmanh an thiang lomi a um lo" tiah a ruah. "Asinain a tiang lo tiah a ruat mi caah cun a thiang lo" ti tu in a ruah (Roman 14:14). Minung pumpak cio thinlung pawmning le thlehning kha biapi deuh ah a chiah. A sa ah thiannak le thianlonak a um in a ruat lo. Cucaah, "Na ei ah asiah na din a si ah, zei na tuahmi hmanh ah, Bawipa sunparnak caah si ko seh" (1 Cor. 10:31) tiah a ti. Pathian sunparnak caah le Pathian thei bu tein ei paoh ahcun, zeidah pawinak aum ti kha a chim duhmi sisehlaw a dawh.

Cucaah Krihfa tampi nih cun voksa hi pawi kan ti lonak asi. Krihfa hruaitu zong nih ei asi. Zapizaran zong nih ei asi ko. Kan hrial hlei hna lo. Cu ruang ah thlarau thazaang a dernak a um hlei lo. Thlarau thazaang dernak asi lo ahcun, "cultural food" (nunphung tirawl) pakhat sawhsawh khi asi ve ko.

Sawisel Cemmi Sa

Bible Biakam Hlun le Muslim cawnpiaknak nih voksa ei a kan thloh ruang ah, minung tampi cu lung-awtawm ngai in voksa kong kan um. Kan ei tik zong ah kan i lunghmuih lo. Kan sia a rem setsai loh. Ngandamnak lei in a tha lo van ti pah le thikaitertu asi an van ti ahcun kan duk a tla lo chin lengmang. Cucaah sa vialte lakah kan sawisel cemmi sa cu voksa asi nain, kan ei cemmi zong asi ve thiamthiam.

Voksa kong ka ruah fate ka ruahmi bia cu hihi asi. Mikip nih-

1. Sawi bikmi le ei bikmi cu voksa
2. Huat bikmi le duh bikmi cu voksa
3. Hrial bikmi le hrial khawh lo bik cu voksa
4. Nihsawh bikmi le uar bikmi cu voksa
5. Kong ceih bikmi le caihlo in um khawh lo bikmi cu voksa
6. Fih cemmi le ei cemmi cu voksa
7. Rem lo bikmi le hlam bikmi cu voksa
8. Vuai bikmi le hawk bikmi cu voksa
9. Herh lo bik ah ruahmi le herh bikmi cu voksa
10. Fih bikmi le ei bikmi cu voksa
11. Zoh niam cemmi le ei cemmi voksa

Vok nih hin, hi tluk kan sawisel mi le kan ei tungmi hi thei sehlaw, zeitluk in dah a ngaih a va chiat hnga ti khi ka ruat tawn. Vok hi ruah tikah zaangfak a si. Judah zong nih an huat. Muslim zong nih an huat. Krihfa cheukhat nih kan huat. A cheu nih kan sawisel pah kan ei pah fawn. Miphun dang zong nih kan nautat nain, kan ei cemmi le hman cemmi asi fawn. Kan sawisel tuk tung, kan ei tuk fawn le vok hi zaangfak asi lawng siloin, "Kei cu ahmai ka  khap ti lo." Cucaah vok kong ah hin, kan lungput hi thinh ahau. "A sawimi nih cun ei bak ve lo ding asi."

Laimi le Voksa

Laimi hi Mongoloid timi cithlah chung ummi kan si. Hi Mongoloid hi Mongolia ram ah hlan lio kum tampi ah khua a rak sami an si. Cuka in vawlei hmunkip ah an karh. Nihin ni ahcun, Nichuahlei Asia, Asia Ramlai, Nichuahtlanglei Asia, Siberia, Arctic timi vawlei a cunglei, Americas (Indian miphun) le Pacific Rilipi Tikulh cheukhat miphun le Thlanglei Asia cheukhat ah an um hna. Hi Mongoloid miphun hi voksa eimi miphun an rak si.

Asian ram chung ah, Muslim ah aa cang cangmi dah ti lo cu, Mongoloid cithlah paohpaoh cu voksa kan ei dih. Cu Mongoloid cithlah ahcun, Kawlram miphun dihlak kan itel. Cucaah Laimi zong hi, kan pipu chan in, voksa eimi kan rak si. Cucaah kan nunphung zoh tikah, kan chunhthahnak kipah voksa aa tel peng. Voksa lo in cun kan awrdi a riam kho lo. Nupithit tikah, minung i rem tikah, khualtlung mileng dawt tikah, puai lian he puai hme he zeibantuk puai paoh ah, vok thah lo cun tlam a tling lo. Vok thah tik zong ah, sum (5) asi lo ahcun, minthat pek asi lo. Voksa a duh bakmi miphun kan si caah, voksa ei ahcun, Tuluk miphun kan lo. Kan rak duh taktak ve. Mizo zong an duh taktak ve.

Nai cikua in Lairam ah thisenkai a karh ngai. A ruang tampi aum ko lai. Voksa nih thikai a zualter kan ti i, voksa sum ding heh tiah kan i cawnpiak. A tha ko. Asi cu asi taktak ko. Keimah zong ka hngal rialmal tawn ko. Voksa nih thikai a zualter timi cu a dikmi bia asi.

Asinain ruah dingmi pakhat belte a um. Lairam thikai tam deuh khi, voksa ruang nakin "ngapih, ngachoh, cite, sadah, khaini, khuahsi, tikor le zulesa phun deuh ruangah an si lai" tiah mifim tampi nih an ruah cang. Zeicatiah Laimi nih Laitlang i kan eimi voksa cu chim tlak an rak si lo. Thi kaiter khotu ding tlak an rak si lo. A tlawm in a tlawm tuk lehpek. US minung pakhat nih kum khat ah voksa pawng 61 an ei ti a si. Laimi kan eimi khi cu, pawng khat i cheu nga cheukhat hrawng lawng khi kan ei lai. Cucaah kan voksa eimi khi thisenkai phu an rak si lo. Tih ding le thinphan ding phu an rak si hrimhrim lo. America, Malaysia le ramdang ummi hna kan ca tu ahcun, kan eimi hi thikai zualter tlak an si men ko lai.

Cucaah Lairam ah voksa hrialnak kong kan i cawnpiakmi hi kan luan tuk sual maw timi ruah awk ngai asi. Kan eidin chiat chinchap, vitamin bau chinchap, rianhrang tuan chinchap i, voksa ei hna thloh than hawi ahcun, thikai nakin thisen zor (iron deficiency) tu hi tihnung deuh ding a si. Kan miphun nunphung rawl asimi pakhat, kan hrial lai maw hrial lo timi cu a biapi taktak.

Voksa Kan Hrial Lai Maw? 

Hihi kan tial duh chan cemna a zawn asi. Voksa hi eiding asi maw si lo? Hi biahalnak hi lehnak a phi hman a um lem lai lo. Zeicatiah minung pumpak pakhat cio kan biaknak, nunphung le ngandamnak hawih in leh dingmi bia asi caah asi.

Tahchunhnak ah atanglei minung hna hi voksa kong ah, interview va tuah hna law, aphi cu hitin na hmuh lai.

1. Judah biaknak le Muslim pa cu va hal hna law, "Ei nemmam hlah. Sual asi. Kan cathiang nih a duh lo" tiah pet ko in an in leh lai.

2. Buddhist Biaknak pa cu va tuah law, "Ei ding asi ko. A pawi lo. Kan paya Gotama Myatsua Paya zong voksa a ei i pei a thih ko cu" an ti lai. An zeite a pawi lai lo. An pathian hmanh nih pei thilak in a ei ve ko cu an ti lai.

3. Confucius biaknak a biami Tuluk pa cu va hal law, "Ei ee. Kan nunphung sathaw bik pei asi cu" an in ti lai.

4. Japan, Korea le Hong Kong mifimfim khi va hal hna law, "Voksa na sawi tih. Na hrut tuk. Hi tluk a thawmi le thisen thattertu va si na lak ah. Kan fimnak le thluak thatnak hi voksa ruang pei asi cu" an in ti tlar lai.

5.  India Hindu pa khi va hal. "Voksa ei cu a pawi bak lo. Caw belte cu Holly Cow asi le ei lo ding asi. Kan pathian asi" an in ti ve lai i, cawsa ei an in thloh phah lai.

6. Malaysia Muslim vok zuami pa va hal law, "Keimah nih cun ka ei lo nain, Tuluk le Lai pawl caah ka zuat an ti lai." Thil sual asi ahcun zuat lo ding asi timi a ruat nemmam lai loh.

7. A thi a kaimi pa cu va hal law, "Ei nemmam hlah. Voksa cu thikai zualtertu asi. A tha bak lo. A fih bak in ka fih" an ti hrimhrim lai.

8. Minung ngandamnak kong a thei ngaimi doctor maw sii sayama maw va hal law, "Voksa cu a tha hrimhrim lo. Hrial ding asi" an ti lai nain, amah a hawi le doctors le nurse tampi cu, "Tuluk chumhmi voksa an ei tawn ko rih lai."

8. Sipuazi tuahmi restaurant pa cu va hal law, "Voksa cu kan sipuazi caah a biapi bik pei asi cu. Ei ding bak asi. Ziah America, Canada, Europe, Japan, Korea, Hong Kong le Singapore ram fimfim nih an ei mi cu ziah kan ei lai lo; hi ram hna nih a that lo an thei hnga lo maw? Na hruh bia chim hlah" tiah an ti lai. Lehnak hmanh na thei lai lo.

Cucaah atawinak in chim ahcun, "Voksa hi eiding maw asi ei lo ding dah?" timi biahalnak ah a biapi cemmi aphi cu, "Nangmah kha zeibantuk minung dah na si?" timi nih a phi cu a chim dingmia si. Muslim cawnpiaknak zul maw na si? Judah cawnpiaknak maw? Paul Cawnpiaknak dah? Asiloah Buddhist maw na si? Hindu maw? Asiloah Tuluk maw na si? Japan maw, Kawl maw? Asiloah Krifa ah Sabath maw na si? Seventh-day maw, Baptist dah?" timi nih na phi a langhter lai.

Laimi Nih Voksa Kan Hrial Lai Maw? 

Voksa hi Laimi nih cun hrial lo ding asi. Kan mah pumpak kan ngandamnak nih a rem lo le aa ziaklo ahcun zeitiawk a tha. Aa ziak ko ahcun, biaknak ruang ah maw? Mi nih a tha lo an timi ruangah amaw hril lo ding asi. A ruang cu voksa ah hin minung nih kan herhmi dat tampi a um a um caah asi. Lairam ka um lio ah voksa ah vitamin a um bak lo tiah cawnpiak kan rak si. USA ka phak hnu ah, voksa kong research an tuahmi tampi zoh tik ah, voksa ah atanglei dat hna hi tampi an hmuh. Cucaah a tanglei thil ruangah voksa hrial lo ding asi:-

(1). Vitamins tampi aa tel. Minung thazaang a fehfuannak ding caah kan herh bikmi dat "thiamine"    (B1) tampi aa tel. B1 cu thawnnak dat pakhat asi.

(2).  Minung kan taksa chung ummi "tissue" timi nawngnang tete aa rawkmi a ser than kho tu dat "Amino acid" tampi aa tel. Kan taksa chung ah thihri le titsa aa rawkmi paoh Amino acid nih a remh.

(3) Pork ah minung nih kan herh taktakmi "iron" (thir), dar, copper, phosphorus le canphio dat aa tel. HI lak ah Iron cu minung caah abiapi tukmi asi. Iran a der ahcun minung kha thisen der zawtnak ngeih khawh asi. Cucaah iron achambaumi nih voksa thin le lung hna ei deuh ding asi,

(4) Voksa thau hna nih, minung taksa chung ah a chuak kho lomi, a leng in ei a herhmi dat "thaunak dat" (fatty acids) a chuahter. Cu thil nih minung kha thazaang a thawnter.

(5) Voksa thau ei ahcun, khuasih a khan deuh. Ramkikmi caah a rak i tlak chinchin.

(6) Vok cu vawlei pumpi sipuazi thattertu asi. Lairam zong ah voksa tam deuh in ei le vok tam deuh in zuat a herh. Cuti kan tuah ahcun, kan sipuazi zong a cak deuh ve lai. Lairam ah vok tam taktak in zuat i, Kawlrawn le Mizoram tiang in kuat khawh ahcun, Lairam caah sipuazi tha taktak asi lai.

Biadonghnak:
Vok hi a hmuhmi thilkip a eim asi. Voksa chung ah hin, "trichina" timi rungrul fatete an um ve tawn. Cucaah voksa hring tongh tikah ralrin taktak a herh. Voksa kip ah a um tinak a si fawn lo. Cucaah voksa chumh tikah hmin tein chumh i rungrul thi lak in chumh hnu lawngah ei ding asi. America le Europe te hna ahcun cu bantuk rungrul cu a um maw um lo tiah tha tein an zoh hnu lawngah, marker ah an zuarmi asi caah, a tam deuh cu an thianghlim ko ti asi.

Vawleicung ram fimbik le ram thawng bik, USA le Russia, Japan, Tuluk, Korea, Canada le E.U ram nih heh tiah vok an zuat, an zuar, a sa an ei lio ah, kan kum khat ah vo thumli te lawng a eimi nih, voksa sum ding timi cu, ruah than ngai a hau. Hi vialte mifim ram nih an hrial lo le an ei ko ahcun, Laimi zong nih va hrial theng ding asi ve pek lai lo dah. A biapimi tu cu pumpak kan ngamdannak hawih tu in mah cio te nih ei le ei lo ding bia khiah cio ding asi.

Zohchunhmi Ca Hna

1. "Pork," World Book  2000.
2. Pork, Wikepadia
3. Pork, WebMD