"Arfi-zuang" Timi Hi Zeidah Asi?

"Arfi-zuang timi hi zeidah asi hnga?" timi kan zoh ta hmasat lai. Laimi nih "arfi zung" kan timi khi Mirang zong nih "shooting star" tiah an ti ve. Amin kong hi Laimi  ca ahcun a buai lem lo. Zeicatiah vancung sangpi i, a ceu i a zuangmi poah khi cu arfi zuang kan ti phawt ko le arfi asi zong silo zong kan ruat lem lo. Cucu aruang cu, arfi kong ah, kan hngalhnak nih a daih lo caah biafang dang zong bunh awk kan ngeih ti lem lo caah asi.

Min Phunphun

Miphunpi asimi Latin, Greek le Mirang hna nih cun vancung ummi thil pawl hi min a phun tam tuk an bunh hna. Vancung zong khi area aphunphun in an cheu. Arfi zong min phunphun an bunh hna. Kan nih cu, "Firukla, Deirel, arfi pasarih" tipin ahcun zeidang min kan bunh kho ti hna lo.

Cu ve bantuk in "arfi-zuang" zong hi, Laimi nih cun "arfi-zuang" kan ti tawp ko i, a dih ko. Van i a zuan zong ah, vawlei i a tlak zong ah, zeidang min kan pekmi a um lo. Mirang nih cun, arfi zuang timi he pehtlai in atanglei bantuk in min a phunphun in an auh hna. An min auh ning an i lawh ngai caah tha tein tuaktan le thenrawi an hau:

1. Asteroid
Vancung sangpi ah a zuangmi lungtumzuang asi. Amah cu a hel lawng aa hel i, amah te cu a cawlmi asi lo. Asteroid timi cu lungtum bak asi i, a chungah carbon asiloah metal (thir phunphai) an um i, Nika an hel.

2. Meteoroid 
Nika a helmi lungtumzuang asiloah comet timi i a ummi thil dip (particle) fatete.

3. Meteor
Vawlei hnuhnak area ah a rak lut i, a kang caah a ceumi "arfi-zuang" kan timi khi asi. Mirang nih "shooting star" tiah an ti ve. "Aa kapmi arfi" tinak asi. Khikhi "lungtumzuang vawleipum area ah a rak lut i a kang i a ceumitu asi." Arfi taktak asi lo.

4. Meteorite 
Vawleipum area (Earth's atmosphere) chung ah a rak lut ko nain a kang kho thlu tilomi, vawlei a rak sudengmi lungtumzuang kha meteorite ti asi.

5. Comet
Comet cu vancung ah a ummi thil pakhat asi ve i, anih cu amah chung ah a cawlmi asi i, amah cu leidip phun le tikhal in aa sermi asi. Lungtumzuang a kuaimi in aa sermi asi lo. Hi zong hi arfi-zuang bantuk in a um kho ve. Vawleicung caah tih a nung lo.


                          Arfi-zuang a zuan lio

Arfi-zuang Aa Thawknak

Arfi-zuang aa thawknak cu "asteroid" timi "lungtumzuang" in a si. Acunglei la tialmi thil (5) hna hi, an i lo viar i, an umnak le an mah sining hawih tu in an min an dan hna. A tawinak in chim ahcun, "asteroid" timi cu vancung sangpi ah a zuangmi lungtum a si. Vawlei he epchun ahcun a hmete asi ko. Cu lungtumzuang cu pakhat le khat an i sukden ruang ah an kuaiman i, an lam an pial.

Cu a kuaiman mi cu, thil pakhatkhat ruangah vawleipum aa helnak area (Earth's Orbit) chung ah an rak lut. An ran tuk caah an lin tuk i an mah tein meikangh in an kang. Cu a kangmi lungtumzuang cu,  "meteor" (arfi-zuang) timi khi asi. A rak zuangmi lungtumzuang cu acheu cu an kang dih i an lo. Vawlei ah an tla manh lo. Zan ah arfizuang a van chuak i, a lo zaumi pawl khi, cu lungtum a kangmi a lo viarmi cu an si.

Asinain akang kho dih lo mi lungtumzuang atangmi an um ve. Acheu cu lung hak taktak an si; a cheu cu thir le nickel an si i, cucu an kang kho ti lo. Cu a kang  kho ti lomi cu, vawlei cung i a rak tlak tik le vawlei a sukden tik ahcun, cu asu dengtu lungtumzuang cu "meteorite" tiah an ti. Midland khua pawng ummi Odessa Crater zong hi "meteorite nih a sukmi leitla" asi.

Arfi-zuang hi an rang taktak. A cheu cu mei fate a zuangmi sawhsawh bantuk asi. A cheu cu meici a thlau hluahmah i saupi in a lang. Tahchunhnakah, Nov 20, 2008 zan ah Canada ram hi zan ah cerhpup in arfi-zuang a sau taktakmi a rak zuang. Hi a zuangmi nih Canada hi a rak ceuh dih ngacha ti asi. A meiceu hi asau tuk i Edmonton le Regina khua pahnih karlak chung a rak i tlai. Meng 800 tluk hlat asi. Chicago le New York karlak tluk hla asi. Cu chung cu meiceu aa tlai ti asi. Hi lung hi an kawl len nain atu ca ka tial tiang cu an hmu rih lo.


    Nov 20, 2008 ah Canada ram cungah a zuangmi arfi-zuang

Cucaah "asteroid, meteor, meteorite" timi hi an i khat ko nain an umnak le sining aa thlengmi hawih in min an dan bia hna tu asi. Mirang nih "shooting star" tiah an ti vemi hi, Lai nih "arfi zuang" kan timi khi asi. Asinain arfi zuang kan timi khi, arfi taktak an si lo. Arfi cu an umnak a va hla tuk rih. Kan hmuh tawnmi, arfi zuang kan timi hna hi cu, vawlei pahnih asimi Mars le Jupiter karlak i aummi lungtumzuang (asteroid) pawl tu in an sining aa thawkmi an si.

Arfi-zuang Tihnunnak

Hi arfi-zuang hi tih a nung taktak. An ran tuk caah tu chan radar nih a tlai kho hna lo. Cucaah mifimmi tampi nih ramkip cozah i bawm in, lungtumzuang runvennak kong hi tuaktan a hau tiah an ti lengmang. Hlan chan in hi lungtumzuang cu vawlei ah an rak tla lengmang.

June 30, 1908 ah Russia ram Siberia ummi Tunguska tiva pawng ah, a rak tlami lungtumzuang cu tihnung taktak arak si. Cu a tlami lungtumzuang nih kilimeng 770 chung tupi thingkung vialte tlep dih in a rak nan. Nihin ni tiang acheu hmun cu a kawng thai. Hlan lio ah, hi bantuk lungtumzuang hi vawlei ah an rak tla lengmang i, tibual hna an rak chuahter.


      Arfi-zuang nih a rak pahmi Tunguska tupi thingkung (1908)

Naite February 15, 2013 ah, lungtumzuang nih Russia ram Chelyabinsk Oblast timi area ah a tlak. Cucu zoh tikah lungtumzuang hi zeitluk in dah tih a nun timi a langhter. Cu lungtumzuang cu van sangpi in, vawlei leiah a rak zuang thluahmah. Vawlei in meng 30 dengmang a sannak ah a puak i a tha a cah tuk caah, nuclear bomh puakmi tluk asi an ti.

Hihi zei bantuk lungtum dah asi hnga timi hi, NASA nih an zoh lengmang. Aphunphun in an chim.

Hawihlan ahcun hi lung hi, pe 50 tluk a ngan; a puah lio a thazaang hi kiloton in 300 asi an ti; cu hnu ah 470 asi an ti. Cu hnu ah hi lungtumzuang hi, "Pe 50 a lian i ton 7,000 tluk a ritmi lung asi" tiah an ti. Ahnu California ramkulh Passadena ummi, NASA's Jet Propulsion Laboratory nih an tuaktan than tikah, a puah hlan ah, hi lungtumzuangmi hi a puah hlan ahcun alaiva in tah tikah pe 55 a lian; tons 10,000 tluk a rit lai ti asi. Cucu Abraham M1 tank 170 tluk in a rit ti asi. Apuah lio ah suimilam pakhat ah meng 40,000 tluk in a zuan lio asi i, a puah lio i a thazaang hi kiloton 500 asi lai" an ti (Hisoshima khua an puahmi atom bomb kha 21 kilitons lawng a rak si). Acheu nih hi lung hi, suimilam pakhat ah meng 40,000-42,000 kar tluk rang in a zuang lai tiah an ti.

A ran tuk caah le a tha a cah tuk caah, a tha nih a chemmi thli thazaang ruangah innka le thlalangawng tampi a hrawh i, minung zong 1,400 renglo hma an rak pu. Khua le inn he aa hlat ngai caah fak tuk in rawhralnak a rak chuahpi lo. Khualak ah rak tla sehlaw, minung thawng tampi a thi ding le innlo fak tuk in a rak i rawk ding a si.

Russia ram a tlami arfi-zuang hi vawlei a tlaklai te lawng ah an hmuh manh. Radar nih a tlai manh lo. Arfi zuang a hmu manh mi hna nih an thlakmi hmanthlak adot dot te in kan van langhter. Hihi minung pakhat lawng nih thlakmi siloin a hmumi nih a kenkip in an rak thlak ciomi a si. Chanthar camera um chan a si caah, arfi-zuang hna hi tluk hman a thla khotu cungah lawmhnak tampi a um.

A sannak deuh i a zuan lio

         

A niamnak deuh i a zuan lio

       

A niam tuknak a zuan lio

Vawlei a tlak lai i a zuan lio

Khua cungah a zuan lio

Hi tluk bak in mei kangh bantuk in a khu

Vansang tuk ah a zuang nain inn vialte a tlirh dih ti a si

Inn he aa hlat tuk nain thlalangawng tampi a hrawh

Vanthat ah minung umlonak tibual ah a va tla

           

Russia ram i lungtumzuang an charmi Kg. 570 a rit

Russia ram i an charmi lungtumzuang a teuhmi hi, KG 570 a rit ti asi. Hihi vawlei dawhnak thazaang a umnak area chung a luh hnu ah a kang thluahmah i, a kang kho ti lo mi a tangmi a si. Hi lung hi zoh ahcun a fate mi a lo ko nain, hi bantuk lung hi an rak rit tuk.

Odessa Meteor Crater Museum i an chiahmi tete zoh tikah, zapei kauhte asimi lung hi pound 33 hna an rit. Khuaruahhar asi. Cu bantuk lungtum cu Mars le Jupiter karlakh ah an zuang tung ko. Pathian thil ser hi khuaruahhar taktak a si ko.

Hi lungtumzuang hna nih kan vawlei hi a rak pah tawn bantuk in, hmailei zongah minung tampi umnak khua lianlian hna a pah sual te lai maw timi hi, mifim mi an ruahmi asi.

Biadonghnak

Pathian nih hin van le vawlei hi dawh tuk in a rak ser. Arfi-zuang hna zong hi a rak i dawh tukmi an si ko nain, a caan ahcun minung caah tihnung zong an si kho ve. Atu chan radar nih a tlaih khawh lo caah, hi thil hna hi vawlei ah an tlak lai le tlai lo hi, a hlan kan in theih chung khawh a si rih lo. Cucaah runvennak lam a um kho rih lo.

Hlan lio ahcun khua lianlian an rak um tuk lo caah, mipi caah tihnunnak a tlawm deuh ngai. Tu chan ahcun "mega city" timi million tam tuk ummi khua kaukau an um cang caah, lungtumzuang asiloah arfi-zuang hna nih hin, minung umnak khua lianlian hi a tlakhnawh sual hna lai timi hi, chanthar mifim pawl an thin a phan ngaingaimi asi.

-----------------------------------------------------


Zohchihmi ca

Atanglei ca hi zoh chih in Laica in ka tialmi asi.

In summation, an asteroid is a relatively small object out in space. When an asteroid breaks through our atmosphere and burns up, it becomes a meteor. If the asteroid manages to get all the way through our atmosphere and actually hits the surface of the planet, it is classified as a meteorite.

Asteroid - A relatively small, inactive body, composed of rock, carbon or metal, which is orbiting the Sun.

Comet - A relatively small, sometimes active object, which is composed of dirt and ices. Comets are characterised by dust and gas tails when in proximity to the Sun. Far from the Sun it is difficult to distinguish an asteroid from a comet.

Meteoroid - A small particle from an asteroid or comet orbiting the Sun.

Meteor - A meteoroid that is observed as it burns up in the Earth’s atmosphere – a shooting star.

Meteorite - A meteoroid that survives its passage through the Earth’s atmosphere and impacts the Earth’s surface.

In summation, an asteroid is a relatively small object out in space. When an asteroid breaks through our atmosphere and burns up, it becomes a meteor. If the asteroid manages to get all the way through our atmosphere and actually hits the surface of the planet, it is classified as a meteorite.