Semnak Lairam: Khuaruahhar Odessa Leitla

Lungtuamzuang timi hi Mirang nih asteroid tiah an ti. Cucu lungtum an si. A lianbikmi vawlei Cupiter le Mars vawlei karlak ah an um i Nika hi an hel ve. Vawlei le thlapa he epchun ahcun an hmete.

Cun lungtumzuang cu thil pakhatkhat ruang ah, an i khak, an i pah, an kuai i an lam a pial tawn. Cuticun vawlei dawhnak thazaang area chungah an rak lut. Cu a lutmi cu "arfi-zuang" timi "meteorite" ah an i cang. Arfi-zuang kan timi khi arfi taktak a zuangmi an si lo. Cu "meteorite" cu vawlei area an luh tikah an kuai le an kang dih. A cheu a kuai kholomi le a kang kho ti lo i, vawlei ah a lanmi cu "meteor" tiah an ti.

Cu vawlei i a tlami lungtumzuang nih a sukmi leitla cu "meteor crater" tiah Mirang holh in an leh i, crater timic cu "aa khorhm, vawlei kuar, vawlei a tlami" tinak khi asi ko.

Midland ka tlawn lio ah minthang ngaingai asimi Odessa Meteor Crater timi museum le vawleikuar cu Pu Bawi Hmun nih a ka zohpi. Science lei hi a uarmi ka si caah, kai lungsi taktak. Ni a lin ngai. Thingkung zong a um lo. Phawngphai lak asiko nain, kai lunghmuih tuk i, baat ka thei lo; inn tluntak hi ka siang lo. Ka va hmuh cu thil fate asi ko nain, vawleicung le vancung i thil a umtuning kong ka ruah ah, ka lung nih a phan kho lo. Ka khuaruah a har ngaingai.

Lungtumzuang

Mirang nih "meteor" timi hi lungtumzuang tiah ka leh. Laitlang ah arfi-zuang tiah kan timi tampi khi hi lungtumzuang an rak si. Vawlei area ah an rak lut i an linh tuk caah vawlei ah tla manh lo in vancung a san tuknak ah a puakmi le a kuaiman mi pawl an si. Vawlei ah tlami an tlawm te.

Hi lungtumzuang hi an ran tuk caah atu lio minung sermi radar nih a tlai kho hna lo. Lungtumzuang tam deuh cu suimilam pakhat ah meng 24,000-26,000 karlak an zuang i, radar nih a tlai manh hna lo. Super computer a cak taktakmi an ser khawh lawng ah a tlaih khawh men lai tiah an ruah.

Odessa Leitla Tuanbia

1892 ah Julius Henderson timi vawlei ngeitu pa nih hi hmun hi a rak hmuh hmasat. Kum tampi chung cu vawleitang gas puakmi nih vawlei a kuarhtermi sawhsawh asi tiah an rak ruah. 1920 hnu deuh ah Arizona Ramkulh i, Barringer Meteorite Crater a ngeitu fapa, D. Moreau Berringer le University of Texas i a hawipa Dr. E. H. Sellards hna nih cu vawleitla cu "lungtumzuang sukmi leitla" (meteor crater) asi tiah an ti hmasat.

Meteor Crater Museum

1939-1941 tiang cu hmun cu Dr. Sellards le University of Texas i a um ve mi a hawipa, Mr. Glen Evans nih biatak tein sceience lei he pehtlai in cawhnak le hlathlainak an ngei than. Cu hna cawhmi cu nihin ni tiang hmuh khawh ding in a um rih.

1890 hnu deuh ah Texas ramkulh cozah nih, Texas nitlaklei i tlanglawng lam kalnak ding ca le inn saknak ding caah, hi vawleitla hrawnghrang hi Texas & Pacific Railroad an rak pek hna. 1979 ah Texas Pacific Land Trust ni Ector County ah, cu leitla cu an hlut hna i, nihin ni tiang cozah ngeihmi museum ah at tla thai.

Lungtumzuang Leitla Umtuning

Lungzumzuang leitla hi liamcia kum 63,000 kuakap lio ah, vancung ah a zuangmi lungtumzuang nih hi vawlei a rak sukden ruangah a chuakmi leitla asi. Apummi a kauh hi dingte in tah tikah pe 550 a kau i pe 100 a thuk. Hi lungtumzuang nih a sukmi ruang ah hin, vawlei chung in lung le vawlei tam cubic kaih 100,000 (cubic yards) a chawi ti asi.

Hi area in kili meng 2 chung hi, lungtumzuang a kuaiman mi nih hmun tam tuk ah a rak tlak hnawh. Mah hi leitla lianmi pawng ah hin leitla fatete tampi a um rih i, an pum hawih in an lianh hi pe 15-70 kar an si i, pe 7-18 kar an thuk.

Odessa Lungtumzuang Leitla asudengtu lung hi ton 350 tluk a rak ritmi asi. Vawlei ah rang tuk in a rak zuang i vawlei he an ton tikah a puah i a rak puak i lungtumzuang cu a rak kuai dih. Cucaah hi lungtumzuang nih fakbik in a suknak hmun pawng ah, lungtumzuang a kuaimi ton tam tuk an rak tla ve i, cu a kuaimi nih a sukmi leitla tam ngai an chuak ve. Cu hna cu vawlei khumi le leidip nih a chilh hna caah, dar-thil kawlnak thilri an hman hnu lawng ah a cheu cu ah theihkhawhmi hna leitla an si.

Lungtumzung nih a muru thukhlei taktak in a hei vihnak taktak hi cu pe 165 tiang thuk in a va khorh. Cu a va khorhmi tiang cu an cawh i, akam hi thinglawng tein an rak kham i, dawt 10 in an rak kham. 1950 hnu deuh ah mi pakhat nih mei a duahnak ah, cu thing vailte cu a kang dih i, atu cu leitla hi mirang vawlei, thetse, lung, hnahchawl le hnawtam nih a khuh cang i a puan ngai cang.

Hi lungtumzuang nih vawlei a suk tikah a kuai dih i, a lian bik an hmuhmi cu poung 300 a rit. A fatete tampi an hmuh. Kan len lio ahcun a lian bik cu USA ram chungah khual an tlawnpi lio asi i, a rak um lo. A rit cemmi aummi pound 197 a rit. Cawi an siang lo. A muai cu muai khawh a si. A fate nain a rit taktak.

Odessa Lungtumzuang Leitla i an hmuhmi lungtumzuang kuaimi hi dat an khuai tikah, lung i 90% cu thir an si; 7% hi nickel an si; 1% cu cobalt, cun dar tlawmpal, carbon, phosphorus, sulfur le metal (thirhak) dangdang tam ngai aa tel.

Vawleicung i a tlami lungtumzuang (meteor) pawl an hmuhmi vialte hi an zoh tikah, 6% lawng hi ti, thirhak (metal) an si i, 93% hi cu vawleicung i a ummi lung (rock) phun hi an si. 1% hi cu aa dawh ngaingaimi lung-thir aa cawhmi lungtumzuang (meteor) an si tiah scientist nih an ti.

(Hi ca hi "Odessa Meteor Crater: The Phenomenon From Out of This World" catlap i lakmi asi)

Odessa Meteor Crater pialnak lam I-20 kamte a si

Hleitang ah kehlei kan pial hnu meng 1 tluk ah Museum cu a um

Museum kalnak lam ah driver hi Pu Bawi Hmun le a motor

Atanglei lung pawl hi vancung in a rak zuang i vawlei ah a rak tlami lung pawl an si. Africa, South America, Russia le Australia i a tlami lung, a kuaimanmi pawl an si. Hiti zoh ahcun kut tum ngaw tete an si ko nain, an rit tuk. Thlalang chung ah an chiah hna i, a cheu cu tha tein an lang kho lo. An konglam tete hi, lung pawng ah ca in an i tial cio hna caah, an kong ka tial ti hna lo.

Meteor Crater Museum chung cu scientce a uarmi hna le Pathian thil sermi khuaruahhar asinak kong a tuaktanmi hna caah zohphu taktak a si. Achung cu lung phun kip te an chiah i, cu lung hna cu vancung in a rak tlami lung lawngte an si. A chungah lungtumzuang a kuaimi pawl, video, map le tuanbia phunphun a um. Odessa Crater zawn i, a tlami lungtumzuang a kuaimi zong zoh ding tlawmpal a um. A tam deuh lung hna hi, ramdang a kenkip in lakmi an si.

Ka tonghmi hi pound 70 a rit. Thir lawngte a si

Chinnu le Ahnem an si. An tonghmi te hi pound 70 a rit

Ka tlaihmi hi pound 197 a rit.

Ka tonghmi te hi pound 197 a ritmi thirlung cu asi. Hi bantuk lungpi hi vancung ahcun a rak zuang ve ko. Khawika in dah aa sem hnga timi hi scientist nih an thei kho rih lo.

Atanglei pawl hmanthlak zong hi ramkip ah an charmi lungtum zuang pawl an si. An rihnak le zei phun dah an si timi an kong ca aa tial cio.

Lungtumzuang nih a denmi vawleikuar chung lam cungah

Leitla lunak lam an sermi kam ah ka dir lio asi. Hi pin ah hin lam hi chuk ah a va zuang thliahmah i leitla a laicer in a kal. A kam cu an thuk ngai. Lung le thetse zong char khawh asi lo. Phung in an kham caah, vawlei thilri zeihmanh char a ngah lo.