Hmuhtonmi
Hakha khua cu Lairam kan khualipi asi. 1982-84 ting ka rak um. College kan kai pah ah sau ngai ka rak cam tawn. Hakha khua ka um lio ah, Khuachung sang, Sizung sang, Dawrthar, Chin-Oo-Sii thlanglei, Keisih sang, lunginn biakinn hnulei tiva kam, Pyidawtha vialte ka tawl dih i, khawika dah vawlei a fek i a dawr timi hi, ka va zoh tawn.
Cu ka chawhvahnak ingiatchaih cemmi pakhat cu, Hakha khua vawlei-lung aa sersiamning le vawlei muihmai aa thleng lengmangmi hi a si. Zeica dah cucu ka ngiat khun ti ahcun, "innlo an sawn lengmangmi ka hmuh lengmang caah asi." Cun kan umnak hrawng, ngakan, dumhau, lam le tikhur aa thawnmi tampi ka hmuh. Cerhti zong an reu i, hmun kip ah vawlei an tlami an um tawn.
Cu thil hna nih cun, Hakha khua kong ah hin, lungretheihnak tampi a rak ka pek. Hakha khua umnak vawlei chung ah hin zeidah a um hnga? Lungdar maw a um hnga? Ziah hitin an tolh peng hnga? Rungtlang aa thawknak Taungva in Pyidawtha le Dawrthar hmunhma remrem tiang a tlak le a minh peng hnga? Kei sihsang kum chiar in motor lam le innlo tolhmi ah, cozah nih an tha an bawmgh i, mipi nih an innlo caah an tha a bawngh i kum khat hnih lawng a khan fawn. Cucu zeitin dah kan tuah lai? timi hi ka umkalnak paoh ka ruat peng.
Hakha Khuathar lei (Photo: Danny Bawibikthawng)
1982-84 tiang kan chungkhat tleicia Pu Lai To te inn ah ka um. Inn thar an rak sak i, hmunhma a rem taktak. Dum ah rua, meithei le thei phundangdang ka cin hna. Hakha inn hmun ahcun hmunhma rem pawl asi. College kainak in ka rak tlung tawn i, vawlei aa thlenning cu ka ngiat tawn. Aa thlengmi cu rua ka rak cinmi an tolh mi le a thlanglei an minh viarmi asi. Cun an inntang ah, a kakmi a lianpi ka hmuh. Cucu ka zulh lengmang i, Chin-Oo-Sii phak lai tivate (Keisihva sum) tiang a va kak. Khawn maw ka ahcun a kakmi kha kah sawh kak lo in, an tla pah cang i, vawlei an i niamsan cang. Ka lau taktak. Hi hmun hi zeitluk caan sau dah a nguh lai? timi lawng ka ruat cang.
Hakha khuapi cu a kenkip ka tawl. Cuka lawng cu a kakmi le minmi a rak si lo. Carson thlan a hnulei cu tam tuk a rak min i, tang 10 kan kai lio farkung cu an um ti hna lo. An tlu viar cang. Sizung thlang ca kan zoh tawnnak rawn cu a lo diam cang. Sizung thlang i dum kan rak tuah tawnnak cu, a sawn dih i, kan dum hmunhma zong ka hgal kho ti lo. Leisen kan rak cawh tawnmi zong a tlau viar cang. Cangdonh leikuang an cawhmi viatle a min dih. Cu bantuk in Dawrthar lei zong an min i, Hakha-Matupi lamkam zong a kakmi tampi ka rak hmuh.
Khuathar lei in Hakha khua zoh ahcun aa rem i, duh a nung. Hmunhma rem in a lang ko. "Laitlang khua ahcun Pathian nih a ser taktak ve ko" tiah tilo awk a tha lo. Cu tluk cun hmunhma rem asi. A dawh zong aa dawh tuk. Laitlang khua ah Hakha nak khua dawh a um lo tiah ka ti zungzal.
Hiti zoh ahcun hmunhma tha taktak a si ko
Asinain hi hnu kum 500 in kum 1000 ca ruah ahcun, Hakha khua hi toh awk a tlak lo tiah ka ruah. Ka ruahnak zong cu a buaktlak in "Sizungsang, Dawrthar sang, Keisih sang, Pyidawtha hmunhma zeimawzat; Hakha-Matupi lam thluan Auto phak lai le Hakha Lansung a laili bak zong khi toh awk a tlak lo tiah ka ruah. Zeicatiah a chung vawlei le hmunhma a fehfuan lo caah asi.
Kan nu tapa Pu Sang Hmung nih Dawrthar ah inn ting 3000 renglo dih in a sak i, kan lawmhpi taktak. Asinain "Pa Hmung, khika inn na sakmi khi kum 20, 30 ca hna asi ahcun a pawi lo; kum 100 ca in na ruah ahcun sak ding asi lo" tiah ka ti. Cutluk cun Hakha khua hi a fekfuan lo i, rawhralnak a tong kho ti hi ka chim lengmang. Hakha ka dawt ve. A zawn ka ruat ve i, lamhlat pi kan um zongah Hakha kong ka ruah ah, ka lung a nuam tawn lo.
Ca Tialmi
Hakha kong ka ruah ah, ka lung sia a herh bikmi cu "vawleimin" kong asi. Cucaah Zion Churh nih makazine an chuahmi ah Hakha Vawleimin kong cu ka rak tial bal cang. Zion Church hrimhrim kha zeicadah khika zawn ah an rak sak hnga ti ka ruat lengmang. Atuan le tlai lawng asi. A min ding asi ko. Cucu hruaitu hna nih rak hmuh cia khawh ding in ka ruat. Zion Church kong ah ka khuaruah a harmi pakhat a um. "Cucu Zion Church hi zeitindah a tu tiang a feh rih ko hnga?" timi a si.
Zion Church makazine lawng ah si lo in, Muko Makazine ah ka tial than. Cu hnu ah USA Krihfabu ka tlawnnak abik in Hakha khuami an tamnak paoh ahcun, Hakha Vawleimin kong cu chimlo in ka um kho lo. Zeicatiah Hakha khua hi rawhralnak a tong hrimhrim te ko lai ti kha, ka thinlung ah a um tuk caah le an chungkhar cio himbawm tein an umnak hnga ding le hmunhma fekfuan ah thialter hna seh ti ka duh caah asi.
Dallas khua i CBCUSA BT Meeting zongah Hakha Khua Leimin Research tuahnak caah tangka $2,000 tal cu kan chuahpiak ko u law, hmanthlak le tuktak tal i tuah seh tiah ka ti i, upate nih a tha an ti caah $2,000 zong an kan chuahpiak i, lunglawmhnak ngaingai asi. Zeipipa cu tuah khawhmi aum lo nain, hmanthlak document tha tein kan chiah i, blog zong ka tuah. Keimah pumpak blog zong ah Hakha vawlei min kong cu ka tial lengmang.
Culawng siloin, Laitlang lei upa USA rami paoh, Hakha leimin kong cu thawngpang ka hal lengmang hna. Hakha khua leimin kong tuaktan a herh nak le politician pawl nih Hakha khua runven a herhnak kha, cozah ah lobby tuah aherhnak kong hi, ka caihpi lengmang hna. Cutluk cun Hakha khua kong ka ruah ah ka khing a rit.
Kawlram lei rami hruaitu ka tonmi tam deuh cu, biaknak hruaitu deuh an si. Vawleilei ram hruaitu ngaingai an si ve lo tikah tlamtlinh awk a har. Hakha khua leimin kong ruah ah, keimah pumpak tlun ka duh nain ka tlun khawh lo caah ka lung a tha lo. Ka tuah duhmi thuk deuh in research tuah zong ka duh nain, tuahnak caan ka ngei kho rih lo. Ka sia a herh ngaingai.
July Vawleimin
"July 27, 2015 ah Hakha khua cu ruah asur tuk i inn tampi a cim" ti ka theih tik ahcun, chun nitlak ka lung a nuam lo. Ka ngaih a chia. Hi tluk har in tangka an i khawm hna i, an chan chan khat ah inn voikhat hrawng lawng sak khawhmi, atu bantuk in aa rawkmi van hmuh tik ahcun ngaih a chia tuk. "Hi vawleimin hi, Hakha tuanbia ah a fakbikmi kokek rawhralnak asi" tiah ka ruah. Hi nak fakmi rawhralnak Hakha khua nih a tong bal rih lo.
TT Vision nih an thlakmi video ka zoh i, ka ngaih a chia. Rawl ei tidin hmanh lung a tho lo. Ih sia zong a rem lo. Hakha khua aa rawkmi mitthlam ah a cuang peng. Hakha khua kong rumro ka ruat. Zeitindah kan khua kan khamh lai? Mipi thihlohnak tong lo ding in zeitindah kan tuah hna lai? Chawva tamtuk sunghbaunak an tonnak hngalo zeidah kan tuah lai? timi rumro ka ruat.
TT Vision nih, cet, ruahsur le tihnung tampi lak ah, Hakha khua ah thil a cangmi vawlei minmi video an thlak mi ka hmuh tikah, ngaihchiatnak chungah lunglawmhnak ngaingai asi. Kan khualipi vawlei cu a sining theih le asining kan mit nih a hmuh tikah, kan thinlung ah ram zawnruahnak a chuak. TT Vision cungah ka lawm ngaingai. Upat ka pek hna.
Hmanthlak hi Pu Thlasui Tluangneh sin in ka lakmi an si. Hi bantuk aa rawk lengmang dingmi khua hi zeitindah kantuah lai timi cu careltu nih ruah cio a herh. Hmanthlak tam deuh chuah, vawlei min kong a ruang ruah deuh le hmailei ah thil a can sual tik zongah, minung, satil arva le innlo zeitin dah kan khamh khawh lai timi ruah a herh ngaingai. Tutan rawhralnak hi, aa thawknak lawng asi rih. Hipin ah hibantuk rawhralnak hi kan tong chin lengmang cang lai. Zeicatiah Hakha hi a umnak a cheng, a vawlei a sawp i, a tolh a fawi tukmi asi caah asi.
Hi bantuk sunghnak nganpi hi a chuak peng rih lai
Amin mi a kau tuk
Hi buainak hi a dong kho ding asi lo
Aminhnak hi hmunhma rem ngai asi ko
Hi bantuk ah zeitindah an um ngam ti lai?
Lungdong in thut lo awk a tha lo?
Ngeihchiah vialte an lo dih
Lung a dong tuk hringhran
Vawlei a tolh caah amin chawm ding an si.
Nai cikua Hakha khua a minmi nih, khua tampi a ka ruahter. Ka ruahmi cu pakhat lawng asi. Cucu Hakha khua hi thial ding asi timi asi. Zei ca dah Hakha thial a herh le a ruang zeidah asi timi zoh a herh:
1. Hakha khua hi abik in cheng balang ah a um. Cheng cu amah kokek in vawlei hmai a cheng. Achengmi cu a mah kokek tein minh khawhnak lam a um cia peng asi.
2. Cu cheng zong ahcun achung vawlei aa sersiammning a biapi. Hakha vawlei hi zoh tikah, avang; a muru a hakmi asi lo. Lungdar asi fawn lo. Vawlwi sawp le lei-vawr bantuk asi. Cu bantuk cu, ruah tam tuk asur tikah vawleichungah tii tamtuk a lut kho. Tii le ruah nih duhsahtein a chungmuru a horh lengmang i, a rihnak a tuarh ti lo ahcun a min lengmang ding asi.
3. Pyidawta Paliklen in Chin-Oo-Sii phak lai tiang hi hmun tampi cu a fek lo. Rungtlang ke in Haithlan tiang hi, vawlei an dor. A kakmi a tam tuk. Cu a kakmi chungah ruahtii le tii tam tuk a luan tik ah vawlei chungmu a horh i, cu nih cun vawlei minhnak a chuahpi.
4. Kan vawlei hrimhrim hi a cawlcangmi vawlei asi. Plate tectonics cawlcanghnak an ti i, kan vawlei chung i lunglianlian (plate) hi, an cawlcang peng. Cu cawlcanghnak nak nih kan vawlei hi a tlawm le tam in a cawlcanghter peng. Cu bantuk thil nih, Hakha vawlei zong hi a cawlter ve ko lai i, a sawpnak hmun cu a tolh peng ding asi. Kham khawh dingmi thil asi lo.
5. Hakha hi minung an karh lai. Innlo a sang chin lengmang lai i, a rit chin lengmang lai. Bangkok le Shanghai te hna an pil ziahmah bantuk in, Hakha zong hi duhsah tein a tla ziahmah kho ve. Nihin ni ahcun, Rungtlang vawlei Hakha umnak hi, ton million tam tuk a rih rih caah, a vawli a zor kho thlu rih lo. Nikhat caan khat i, a chungmu vawlei fak tuk a zor tik le acunglei rihnak hi, a tuarh ti lo tik ahcun, ruahlo pi in a sang ning in a tla kho mi asi.
6. Khualak lam an kauhnak le lam diltlang sang tuk an cawhmi zong nih, acunglei vawlei rihnak (weigh) vialte khi a tuar kho lai lo i, an min lengmang ding an si. Cun leivawr zong a himbawmnak te ah an hlonh lo i, an duhnak paoh i an pawn ahcun vawlei minhnak a chuahpi peng rih lai.
7. Hakha khua tii a tam kan timi hi, aruang pakhat cu Rungtlang khi a san caah ruah a la. Ruah a tam. Vawlei avan caah, vanruah a surmi kha, vawleichung ah fawi tein, an lut kho. Cu a va lutmi ruahtii cu, ahnu ah "cerh-tiput" ah an i cang. Cu ruangah Hakha ti a tamnak asi. Ruahsurmi a tam deuhdeuh paoh ah tiput a tam lai. Cu tiput cu angaingai tiahcun tih an nung. Vawlei a chungmuru a horhtu cu an mah tiput bantuk cu an si. Cu tiput nih vawlei kha duhsah tein a sannak in a niamnak ah azungzal tein a liampi. Vawlei a rih tuk tikle aa bunhnak hrampi (foundation) a feh lo tik ahcun, a min.
8. Hakha khua hi Bangal Rili in Mizoram kam in akalmi Plate Tectonics ramri he aa hlat lo. Hi ramri kam hi lii fakbik aa hninh tawnnak hmun an si. Lairam le Mizoram hi, a fakmi lii aa hninh khawhnak hmun le aa hninh ahcun rawhnak fak taktak a chuak lai tiah an tinak hmun a si. Lairam tang ah hin lihnin fakpi a chuak kho ve. Cu hlan zongah lihnin a chuak lengmang ko nain an din ngai caah rawhralnak kan tong hraw lo. Atu batnuk ruahsur lio le vawlei dam lio ah, Hakha khua tang hna i a fakmi lii aa hninh sual ahcun, Dawrthar sang vialte hi a tolh khomi asi. Hi bantuk vawlei tolh ruangah minung thawng tampi an thihnak a chuak lengmang ko.
Hi acunglei thil buai (problems) hna hi, Hakha khua ah a um peng dingmi an si. Tlakrawh, mirang vawlei in kan kham lai timi hi, Hakha caah a hman kho ding asi lo. A ruang cu a min mi hi, a khua ningpi in, a hrampi (foundation) a that lo caah asi. Khuachung siseh, Paliklen in Chin-Oo-Si tiang (Pyidawta le Dawrthar hrawnghrang) a huap ningpi in an hrampi cu Runtlangke aa thawknak Tawngtiva hna in asi i, cuka aa thawknak cun a fek lo. Cucaah Hakha leimin mi hi, a lengphaw in sihnalh khawh dingmi leimin asi lo caah, a khuahmun tu hi duhsah tein thial a herh.
Hmailei Hakha Khua
Acunglei ka tialmi buainak (piahtana) hi, Hakha caah a dong ding an si ti lo. Cu thilbuai tliantlaiternak ca cu khuathar sersiam lawng asi. Kan kiangkap te Aizawl le Lunglei khua hna khi, hmunhma a chia i, minung an karh tikah an khua chung khi, aa tet tuk cang. Um le cawlcangh a nuam ti lo. Hmailei kum 1000 ca leng tiang in, ruah chung in Hakha khua hi sersiam a herh.
Atu lio Lairam cozah (Pu Hung Ngai cozah) zong nih fak pi in ruahnak chuah le timhlamhnak (plan) an ngeih ding asi. Inn le lam aa rawkmi remh le harnak a tongmi bawmh lawng rian si lo in, hmailei ca pi tiang zeitindah rian kan tuah lai timi an ruah chih zong a biapi ngaingaimi asi.
Hakha Map (Ref. www.google.com)
Asiahcun khawidah kan thial lai timi ruah a herh. Hmunhma rem kan ngeih tung ko caah, minung million hmanh fawi tein aa tlum dingmi khua asi ko. Cucaah tutan Hakha leimin nih a chuahpimi harnak nih hin, mipi hmailei kan i hmaithlak dingmi rian a kan hmuhsak a herh. Cu mipi hmailei rian cu Hakha khua duhsah tein thial hi asi. Cucu zeitindah kan tuah lai timi atanglei ah ka van tial:
1. Hakha area cu hmunhma tha le rem a tam tuk. Cucaah "Town Plan" hi cozah nih tha tein suai ding asi. Ningcanglo in lamsul kalter lo ding le innlo sak lo ding abiapi.
2. Cu town plan ahcun Chin-Oo-Sii tu hi khualai ah chiah ding asi (Vawlei a feh le fehlo zoh ding). Chin-Oo-Sii in Khuathar a donghnak (Falam le Thantlang lam pial) tiang hi, khualai ah a tla kho lai. Abik in khuathar hi "Sipuazi Khualai " (Business center) ah tla hnga. Chin-Oo-Sii kam hi cozah zung tampi umnak "Administration center" ah a tla hnga.
3. Chin-Oo-Sii in Hniarlawn lei ah lam phei tein tuah i Hniarlawn-Nabual tiang inn peh ding. Hi hmun hi vawlei a fehnak hmun ding asi.
4. Hakha-Falam motor lam le Hakha-Hniarlawn motor lam kar vialte khi lam a dawtdawt in ser ding.
4. Chin-Oo-Sii in Thantlanglei kalnak lam pakhat in ser than i Timit ah chuahter ding. Atu an hmanmi Hakha-Thantlang lampi pinah, lampi pakhat in chap ding. Taung-zalat Gohtii tuknak cung deuhvak tein tanphei in kalter ding.
5. Cu Chin-Oo-Sii in Timit kalmi lampi le atu Hakha-Thantlang motor lampi kar vialte, lam tampi in ser i inn hmun ah ser ding.
6. Chin-Oo-Sii in Matupi kalnak lam tanphei in hei dawt i, atu lamhlun he Rungtlang a donghnak lei ah tonter ding. Cu ahcun inn tam tuk a um kho lai.
7. Hakha-Falam lam hi orh thluahmah i Chuncung tiang khua peh ding. Vawlei fehnak paoh inn hmun ah samh ding. Hakha-Chuncung kar hi hmunhma a rem tuk. Lai Dil in, din-tii zong lak khawh asi lai.
8. Hakha sizungpi zong hi a himbawmnak hmunhma ngai asi lo. Cucaah sizung zong hi thial a herh i, atu kan chimmi hmunhma hrimhrim chung ah hin, hmunhma zoh piak cia a hau.
9. High School No.1 zong hi a fek lo. Cucaah thialnak ding hmunhma zohpiak chung ahau.
Hi bantuk hin Lairam cozah nih town plan tha tein a ser i, a tuah ahcun Hakha khualipi cu aa dawh lawng silo in lam an phei lai i, um a nuam lai. Motor cycle, thirrang le motor umkalnak a nuam lai. Innlo rawk le lamsul rawk a tlawm deuh lai. Laimi kan buainak pakhat cu hmunhma thar thial kan i harh tuk. Nay-pyidaw ah "Myodaw" an thial bantuk in, kan nih Hakha zong hi a pawng hrawng tal ah thial ve a hau ko cang.
Chinchiah
1. Hakha vawleimin kong tam deuh rel duh ahcun, "Hakha Leimin Research Tuahnak" timi capar ka blog ah rel khawh asi.
No comments:
Post a Comment