Ka Philh Khawh Lomi "Chawngte Khua" Tuanbia

Ref. Chakmaland.blogspot.com

Chawngte (Cawngte) khua hi, Lawngtlai in nitlak-chaklei deuh, Lunglei in Nitlak-thlanglei deuh ah aum. Thingfal he an umnak aa zawn bak asi. Mizoram le Baangladesh ramri pawngte ah aum.

Phundang ngai asinak cu, hi khua ah hin, Chakma-Lunglei-Lawngtlai District pathum an i tong. Cucaah Chawngte khua cu, Mizoram Golden Triangle khua asi.

Chawngte hi Kamalanagar ti zong in auh asi i, "Chakma Autonomous District Council" (CADC) zungpi (headquarter) umnak asi. CADC hi India Constitution dirkamhpinak in April 29, 1972 ah an rak sermi asi.

CADC ram chung hi, Sq Km 1,500 akau. Minung 43,528 (2011) an um. A tambik cu Chakma miphun an si. Hi Chakma miphun hi Mizoram le Bangladesh ramri kuakap ah an um i, an milu hi 100,000 hrawng an si lai tiah ruah asi. CADC zungpi umnak asi caah, cozah department zong 27 tiang a um. Bank lian ngai zong aum ve.

Chawngte khua hi CADC ram nichuah-chaklei a kilka, Tuichawng Tiva kam ah a ummi asi. Chawngte hi then (3) ah an then:

(1) Chawngte- C (C=Chakma District)
(2) Chawngte-L  (L=Lunglei District)
(3) Chawngte-P   (P=Pawis/Lais)

Chawngte ah hi District (3) an i ton caah, Mizoram ah khua phun dang ngaingai khua pakhat asi ve. Tuichawng Tiva i a chaklei kap cu Lunglei District ah asi i, tivapi in athlanglei cu Lawngtlai District asi. Tivapi in Nitlaklei kap le Tivaral lei paoh kha Kamalanagar timi Chakmas sang Chawngte khua cu asi.

Cawngte Block ah hin, khua 84 a um. Hi khua ah, atam bik cu Chakma miphun an si. Mizo, Lai, Tuikuk, Pang le miphun dang zong an um pah. Chakma miphun hi, mi za ngaingai an si. An muisam zong an i dawh ngai. Lai le Mizo he kan i dannak ka thei tuk lem lo nain an i tamh ning cu Bangladesh kala deuh an lo.

Chakma miphun hi, Bangladesh le India ramri ah tam bik an um. Tapung zong a tho lengmangmi an si. MNF le CNF le zeidang dothlennak tuahtu tampi nih an cawlcangh hnawh pengmi hna an si caah, an fim ngaignai i an ral zong a tha ngaingai. Politics ah an thangcho ngangai.

Chakma thilthuam he sianngakchia nu pawl (Ref. www.pinterest.com)

Cawmgte cu Tuichawng Tivapi kam ah aum. A umnak hi a va niam i a kuar ngai. A khua cu a rawn ngai. Rawn cu a bi nain, Kawlrawn a lo.Thingkung ramkung zong Kawlram a lo. Chawngte ka phak bak in ka ruahmi cu, Mizoram hi Lairam nakin hmunhma remcang a rak tam deuh ti hi asi. Chawngte hrawnghrang zong hi hmunhma a rem ngai. A umnak a niam pah caah, a lum zong a lum ngai.

 Chawngte ka va phanh ah ka khuaruah a harmi cu, Phungki tam ngai ka hmuh hna caah asi. Bawm ka hawipa ka hei hal i, "Hi phungki pawl hi khawika in dah an rat?" ka ti i, "Bangladesh le Kawlram Rakhine ram lei in an ra ko" tiah a ka ti.

Chakma Phungki (Ref.www.youtube.com)

Mizoram cu Krihfa ram ah kan ruah nain a rak si thlu deng rih lo. Zeicatiah Chakma ram ah hin, Buddha bata tam tuk an rum rih caah asi. Mizoram zong an mission field a kau tuk a tang rih hi ta ti zong ka ruat ngaite.

Ka hawipa nih cun, "Chawngte khua ummi Chakma tam deuh cu Buddhist an si" tiah a ti. Pura dawh tete zong an um len hna. Phungki le Pura ka van hmuh tik ahcun, ka khuaruah a har. Kawlrawn le Kalaymyo hrawnghrang zong a ka theihter ngai. An pura zong Kawlram pura bantuk te an si.

Kamalanagar Ummi Pura

Chaawngte khuami 70% cu cinthlak in aa cawmmi an si. Vawlei a tha; tiva kam ah an um; khuacaan zong alum caah anhringso le eidin a tam ngaingai. Hmailei ahcun Mizoram sipuazi center pakhat ah a tla kho te dingmi khua asi. Mizoram Golden Triangle asi bantuk in, India-Bangladesh le Kawlram-thilri tampi a phan. Sipuazi tuah in a vakmi tampi an phan. Chawleh chawhrawl nak lei ah, a thangcho ngaimi khua asi caah, tangka zong a tam ngainak khua pakhat asi.

Cucaah Chawngte khua ummi Bawm ka hawipa nih, "Kan khua ah thil rak zuar ve ko u ca" tiah a ti i, October 1993 ah Chawngte cu ka va phan ve. Kan phanh zanlei ah, thilri zuar pah in, lakphaktii dawr atuahmi Lainu sinah kan va tang.

Cu Lainu cu Falam peng leimi asi. Cuka ahcun Palik bawi Mizo pa pakhat a rak um ve. Michuak thiam ngai asi. Burma kan si ko nain, zeitin a kan ti lem lo. Amah thut tein a thu ve ko. Kan nih zong cu lakphaktii kan ding ve ko.

Cu Lainu cu mingo, mi titsa tha le muidawh ngaingai asi. Lainu ahcun a men lo. Hi tluk miza hna hi ka ah zeidah a rak tuah ve hnga? A pam ngai tiah ka hei ruat len. Muisam dawh tukmi hna khua hriangkam um cu an pam ngai ka hei ti len.

Ahnu deuh ah, Bawm miphun palik sen (1) zong a ra ve. Bia kan va ruah pah in, lakphaktii ka hei dangh. Kan i ton ka in kan i tlak ngai. Bawm miphun tuanbia le an i thawhkehnak le Chawngte khua kongkau hna ka hei hal. Bia sau ngaite kan i ruah. Hmuhval asi ko nain hawikawm bantuk in kan i ngamh. Zeicatiah kei zong Laimi tuanbia a uarmi ka si ve i, anih zong Bawm tuanbia a uar vemi asi caah asi. Unau bantuk in kan i ruat colh.

Cu Bawm palik pa te cu, "Thil zuar ding in kan ra i, kan caah tih anung maw?" tiah ka hei hal. "Nung hlah. Zeihmanh phaang hlah u. Burma mi an tampi ve ko. Harnak na ton ahcun rak ka chim te" tiah a hei ka ti. Ka hna a hei ngam ngai.

Cuticun sau ngaite bia kan i ruah hnu ah, anih zong innlei ah a tlung ve. Kan nih zong tlun-inn lei ah kan lawi ve. A thaizing Bazaar pho ding cu kan i ngaih tuk. Zeicatiah Chawngte Bazaar cu a ngan ngai i minung an hlun ngai caah, thil kan manh ngai te lai tiah kan ruahchan caah asi. Cuticun zaan cu, nuam tein kan it.

Bazaar kalmi hna (Ref. kchakma10.angelfire.com)

Zingka tein kan tho i, Cawngte bazaar ahcun kan i pho ve. Burma lei in a rami, tlangval le ngaknu tete zong an um ve hna. Nuam ngai in bazaar ahcun kan thu hna. Khuate lei in bazaar a rak kaimi an tam ngaingai i, bazaar cu a hlung thlai taktak. Kalaymyo Bazaar kai bantuk asi.

Suimilam pakhat hrawng kan i pho. Thil zong zeimaw zat kan manh pah cuahmah cang. Culio ah kan pawng ummi Burma mi cu nu he pa he, pakhat hnu pakhat ka hmu ti hna lo. Mi kan tam pah caah an kalnak zong ka thei fawn lo. "Ziah hme Burma mi hi, pakhat hnu pakhat an um ti hnga lo?" tiah ka lung khin ka hei ruat pah. Lunghrin awk zeihmanh ka thei lo.

A caancaan ah palik pakhat hnih te khi kan sin ah an ra i, kan thilri an zoh; kan pawng ah an i hel tawn. An kir than lengmang. Caan tlawmpal ah, nizan ka tonmi Bawm palik pa te cu ka sin ah a ra.

A thli tein, "Vunga, kan bawipa nih Burma mi vialte tlai dih hna u ati le zam u; kan in tlaih hna lai hi. A dang zong kan tlaih len cang hna" tiah a rak ka chimh. Ka lau tuk. Palik kan pawng i atu le tu an ratmi kha, kan mah ngiat ruah ah pei asi ko cang hi tiah ka ruat i, ka thin cu dukduk in a tur.

"Mah ruang pei asi lai hi. Kawlrammi khawidah an kal dih ziahmah hnga? Duhsah tein an um ti lo" tiah ka timi kha an tlaih ko cang hna hi te tiah ka ruat. Ka lau taktak. Kan zam manh lai maw timi ka ruat i, ka thin a tur thluahmah.

Bawm palik pa cu, bia ka hei hal pah. "Zei ca dah tlaih cu na kan timh?" tiah ka hal.

"Nizan i lakphakti zuarnu Lainu muidawh nu kha, kan Bawipa he an i duh. Lainu an pa kha, motor mawng asi. Caan saupi khual a tlawnnak in, nizan zanlei ah a rak tlung. An nupa an i si. Palik bawipa he an i ngaizawngmi kha a theih i, zahan zaan kha an buai. Cucaah, kan bawipa a ing a puang i, Burma mi vialte tlai dih hna u tiah order a chuah caah asi. Nan zam lo ahcun kan tlaih hna lai. Kan khamh kho hna lai lo" tiah a thli tein a rak ka chimh.

Palik dang zong cu an i hel lulh ko. Mi cu an ngia pah hna. Tlaih ding caan tha an bawh.

Aw...a va pawi taktak dah ka ti. Nu cu le aa dawh tuk fawn. A fim tuk fawn. Cu ngelcel cu ka ti. Amah ruang lehlam ah kan mah tiang kan tuar ka ti i, ka lung a nuam lo ngai (An i duh taktak le tak lo cu ka thei lo. Palik pa a ka chimh chinmi asi). Nu zong cu "Fakhat ngeih le pangpar tonh" an ti bang, midawh taktak nau (1) ngei asi.

Ka kalpimi hawipa cu, zei thei lo in nuam ngai in thil a hngak len ko. "Khah na thilri fim zawk. Tlaih a kan timh cang hi" tiah ka van ti i, a mit cu mupi mit bantuk a van au cang.

Kan thilri cu a bil zong bil ti lo in, ningcang lo in kan sanh zawkzawk i kan zam.  Kan zam pah ah, Bazaar chung thumi, Burma mi kan hmuhmi hnihkhat cu kan hei chimh pah ve hna. Kan nih cu, cuticun kan tluninn ah kan zaam colh. Thaithawh khim tein kan ei i, Hmunlai ah riak ding in kan kal.

Hmunlai lei kan kal pah ah khuazaza ka ruat. Bawm palik pa te kha rak um hlah sehlaw cu atu hi thawng ah, tleu ko in ka tla ko hnga ka ti i lawmhnak in ka khat. Tihnak le harnak chung in chanhchuahtu dingah Bawm palik pa te, Pathian nih a kan khan piak tiah ka ruat.

Bazaar kan um lio ah, "Ziah hme Burma mi pakhat hnu pakhat an i zuh ziahmah?" ka timi zong a ruang ka van fiang. Bazaar i aa phomi Burma cheukhat kha an zam manh hnga maw? Thawng dah an hei tlak ve hnga? Kha Lainu le a vapa kha tah an i then hnga maw? Mi ramdang ah an tlamtling hnga maw? Palik bawipa kha tah a thinlung zeidah a lawh hnga? Nupi ngei cia hna asi hnga maw?An lunghrinhmi hna hi a dikmi tah asi hnga maw?" ti in, khuazaza ka ruat. Ka caah a thahnem lo mi asi nain, ka tonmi asi caah nihin ni tiang ka philh kho lo.

Kan Burma hawi dang kha zeidah an hei lawh hnga timi ka ruah ah, chun nitlak um khua nuam lo. Mah rammi te harnak tuar cu kan hnak a rak faak ve.

Exodus chungah "Tangdang na pawm lai lo" (Exodus 20:14) tiah Pathian nih nawlbia a rak kan pekmi asi. Sual vialte lakah, "tangdang pawm" sualnak hi, mithah lainawn changtu sualnak asi i, vaa le nih tuar khun asi.

Hi vialte Burma nih kan tuarmi zong cu, tangdang pawmnak nih a chuahpimi theipar pakhat asi ve. Lainu cungah maw ka thin a hun deuh? Mizo palik pa cung dah ti awk zong ka thei lo. An lunghrinhmi hna zong cu a dik le diklo ka thei lo. Ka theihmi khawhmi cu, "Burma mi cu an tlaihmi hna kong lawng asi. Kan mah zong cu, thil zong zuar manh lo in kan rak zaam. Bawm palik pa te nih luatnak kan pe hlah sehlaw, thawnginn ah a tleu ve ding khi kan va si ko."

Nihinni ahcun kum 32 a liam cang nain, Chawngte i ka tonmmi tuanbia te kha ka philh kho rih lo. Ka thinlung le mitthlam ah a cuang peng ko rih. Chawngte khua tonmi tuanbia ka ruah fate, Bawm palik pa te zong, ka philh kho ve ti lo. Zeicatiah har lio caan i a rak kan bawmtu hawikawm cu philh awk an tha ti lo.

--------------------------------------------
Zohchihmi Ca

1. www.Chakma.blogspot.com
2. "Chakma Autonomous District Council" at Wikepedia,org