Sunday, March 19, 2017

Lairam Tii A Tamak Ding Caah

Vawleipumpi Linhnak ruangah, khua zakip ah khuacaan rawhnak, khuahremnak, tii reunak le meikanghnak a chuak chin lengmang. Tivapi te in tivapi le tibual lianlian zong tampi an car cang. Thetse ramcar le tlang sannak hmun ah tii harnak an tong hna. Tlang sannak ah a ummi Lairam zong hi a rauh hlan ah tii harnak kan tong kho ve. Cucaah duhtim tein tii kan ngeih khawhnak ding caah vanruah hi zeitindah kan khawnning ve lai timi hi ruah a cu cang.

Tlangcung tii zor ruangah a chuakmi harnak

Vawleicung ah tii kan hmuhnak hrampi cu vanruah le vur an si. Vawleipumpi linhnak ruangah vanruah surning a hman ti lo i, vur zong a tlawm chin lengmang. Africa continent, Australia, Central Asia, Tuluk, Middle East le India ram cu tii lei ah harnak tampi an tuar. South America ahcun tii a um ti lo caah khua tam ngai an chuahtak. USA nitlaklei zong khua a hrem caah le vur a tlami a tlawm tuk caah tivapi cheukhat cu an reu i tibual lianlian zong an car cang hna.

Tiva tii a zor tikah tlangcung tibual zong a car. Vawleicung tibual lianh ah palinak a si mi Aral Sea cu, a min hmanh ah "sea" (rili) ti asinain minung nih laa cinnak caah tivati tam tuk an hman caah, cu tibual cu 90% a car cang i 10% lawng a tang cang. UN Gen. Sect. Banki Moon zong cu tibual cu a va zoh i, "Hi tluk kokek rawhralnak ka hmuh i ka lau tuk" tiah a ti.  Ngatlaihnak le nuamhnak hmunhma vialte aa rawk dih cang i, tilawng lianlian zong an kaltak dih hna.

Aral Sea a car caah tilawng an kaltakmi 
Nihin ni ah Galilee Rili le Caspian Rili hna cu tii a zor tuk caah, nga an tlawm pin ah an hme chin lengmang i, minung pawcawmnak zong a zor ngaingai ti a si. Kawlram i Inlay Tibual le Indawkyi Tibual hna zong tii an zor tuk cang. Tii a puanh tuk caah le a hnomh tuk caah zeitindah tii him tein a um khawh lai timi kongah tuanvo ngeitu zong an lungre a thei ngai cang. Rih tibual zong kum hnu kum khat tii a zor i, tha tein kan zohkhenh lo ahcun, hi hnu kum 100 ahcun a car kho mi tibual a si.

Lairam Tii Tamnak Ding Caaah 

Lairam cu tlang a sang. Fingtlang a cheng. Cerh le tivate tii bochan deuh in nihin ni tiang khua kan sa. Kan ram a phawn chin lengmang pin ah, vawleipumpi linhnak ruangah tii chuak a zor i, kan tihna an hme chin lengmang. Hi tining tein a kal ahcun, a ra laimi kum 50-100 ahcun tii harnak fakpi in kan tong kho.

Laitlang in a rak kan tlawngmi hna nih, "Thantlang le Hakha zong tii kan i za ti lo. Kan tihna an hme tuk. Tii a har ko. Thal ahcun motor hna in than a hau tawn" tiah an ti. Naite a phanmi hna nih Hakha Thar an tlakmi tii harnak kong an chim tikah ngaihchia ngai a si. Cucu Hakha Thar caah thil pawi ngai a si. Tii harsatnak teinak ding caah, cozah le mipi nih biatak tein tuanvo lak a hau cang. Zeihmanh kan tuha lo i, um sawh in kan um ahcun, tii harnak hi kan ram thanchonak dawntu a si kho.

Lairam tii a tamnak ding caah le duhdim tein tii kan tonghtham i, kan sipuazi zong a that i, kan ngan a damnak ding caah, a tanglei bantuk in Lairam ah cozah le mipi nih riantuan kan herh cang.

(1) Lai Tlang Tii Aa Semnak

Lai tlang tii vialte an i thawknak cu vanruah in a si. Vawleicung khuacaan aa thleng i, vanruah sur ning a dik ti lo. Ruah a tlawm caan ah a tlawm tuk. A tam caan ah a tam tuk. A tam tukk caan ah rawhnak a chuak i, a har caan ah harnak a chuak than hawi. Cucaah ruah a tam caan i a surmi ruah kha tha tein khawn i, Lairam vawlei ah tii a tamnak hnga ding in riantuan a herh.

(2) Tii Dor Khat Hmanh Vaivuanh Lo Ding

Tii harnak kong hi tliantlaiternak ding caah, vawleicung ramkip ah "Vanruah hi zeitindah kan hman lai" timi hi fimnak a phunphun an chuah. Vanruah hmannak kongah Israel ram hi zohchunh tlak bik ram an si. Israel ram ahcun vanruah dor khat hmanh lohtlauter lo ding le man ngei tein hman hi an i zuam. Lairam zong ah Israel nih vanruah an khawn ning le hman ning hi zohchunh ve kan herh.

(3) Vanruah Khawn Ningcang 

Lairam ahcun vanruah kan khawng theng lo. Biapi tuk zong in kan chia lo. Asinain hmailei caan ahcun vanruah hi kan khawn thiam le hman thiam a biapi ngaingai. Tahchunhnak ah, Israel ram ahcun Negev these ramcar hi a car taktak. Vawleicung ah ruah a tlawmbiknak le rocar biknak hmun pakhat a si. Negev cu a rawn. Thingkung a tlawm. Cu hmun ahcun, "Water Harvesting in Negev" an ti i, vanruah hang hi a theipar hman zia an thiam. Jordan tiva in tii an lak i, an pek pin ah vanruah hi sunglawi tein an hman caah, 1965 in thingram cin hram an thawk i, kum 50 a rauh tik ahcun, Negve thetse ramcar cu hmun tampi ah hring dildel tein an tuah khawh.

Related image
Negev Desert ah tii an khawn ning
A dang zohchunh tlak pakhat cu, India ram khuate Hiware Bazar timi khua hi a si. Khua a hrem caah an khua cu tii a har; cinthlaknak a rawk i mi tampi nih an chuahtak. Khuami an i zuamnak thawng in an khuapawng tlang vialte cu vanruah khawhnak caah, tanphei in an cawh i cangdonh leikuang bantuk in an ser. Thingram an cin i vanruah kha an donh. Kum tam nawn a si tikah,  tlangpang ah vanruah aa khongmi cu cerh le tivatii ah an cang. Pawngkam a hninghno than. Cinthlaknak le zuatkhalhnak an tuah than. Nihin ni ah, inn 216 umnak khuate asinain dawng 50 cu kum chiar in million lengmang in tangka an hmu ti a si. Atanglei ah Hiware Bazar nih an ram an thlenning cang langhtermi a si.

Image result for hiware bazar
Hiware Bazar a rak rocar lio cu hitin a rak si (1980)

Image result for hiware bazar
Hiware Bazar nih an fingtlang ah vanruah an khawn hnu (1990)

Image result for hiware bazar
Nihin ni Hiware Bazar cu hitin a si
Hiware Bazar khuate nih nih an tuahmi hi, Lairam fingtlang sining he aa tlak bik a si. Laimi nih kan i cawn awk ah a tha. Hi khua nih vanruah tii an hman ning a that tuk caah, "India ram pumpi ah model village ah an rak thim." Mipi zuamnak le riantuannak hi khuaram sersiamnak caah a biapi tuk. Hiware Bazar zong sersiamnak zong hi, mipi zuamnak in an thawkmi a si.

4. Vanruah Zeitindah Kan Khawn Lai?

 Lairam zong hi, fingtlang a sang. Tlang an cheng. Vanruah a sur tik ah, caan tawite chung ah a niamnak ah an lan viar. Vawlei chungah an lut manh lo i, kan vawlei ah tii aa zawi kho lo. Vawleipumpi a linh chin lengmang tikah, vawlei chung tii kha tikhu in an chuak i, cerh le tivate ti an zornak a si. Kum khat hnu kum khat, a hlatnak chin lengmang ah tii lak a hau cang. Atu lio kan tihna hna hi, tha tein kan ram kan zohkhenh lo ahcun, an reu than lai. "Khi tikah khawidah tii kan lak te lai?" timi hi ruah le timhlamh chung a herh.

Lairam i tii a tam khawhnak ding caah cun, kan ram cungah a surmi vanruah hi, kan fingtlang ah zeitindah aa dil khawh lai i, tii a tan khawh lai? timi hi Laimi nih kan ruah le tuak taktak a hau. Cucaah atanglei bantuk in thil hi ruah le tuah a herh ve:

1. Cerh umnak hmunhm paohpaoh ah area kaupi in zuah i thingram cin ding.

2. Ramtang hmunkip ah tibual fatete ser ding le pawngkam hninhnoter ding.

3. Tivate le tivapi ah tiidil phun siam le furpi tii tam deuh khon ding.

4. A biapi cemmi cu, kan fingtlang vialte ah, tanphei in cawh i cangdongh leikuang bantuk in sersiam i, cu hmun ahcun thingkung le thingram cin ding a si. Cucu Israel ram le Hiware Bazar nih an tuah bantuk in vawlei chung ah vanruah khon ding a si. Cu vawlei chung tii cu cerh le tivahna ah an cang lai.

Lairam Tii Kan Tamter Kho Lai Maw?

Lairam ah vanruah tam deuh surnak cu kan tuah kho lai lo nain, a cunglei thil (4) hna hi kan tuah ahcun, Lairam ah tiichuak a tam deuh hrimhrim lai.

Tahchunhnak ah, Thantlang kan zoh lai. Thantlang tilaknak tlang-Vamkham Tlang-vialte khi cangdonh leikuang bantuk in a dotdot in tanphei in kan cawh lai. Cu hmun ahcun thingkung le ram kan cin lai. Mei duah lo in kan um lai i ram kan hmawnter lai. Vanruah surmi kha, tilu in chengbalang ah luang ti lo in, cangdonh leikuang le thinkung hram ah an lut lai i vawlei chungah an taang lai. Vawlei a daam lai i, thingram a hmawng lai i a hninghno lai. Tlangcung vawlei chungah tii tampi aa khong lai. Cucu cerh le tivate hna ah an cang lai. Minung thazaang in tangka dihlo in tuah khawh a si. Hakha Thar hna zong ah hi bantuk tuah ahcun vawlei a feh deuh pin ah a hninghno deuh ngaingai lai.

Image result for Hakha Thar
Hi a carmi khua hi hninhnoter a herh (Rf. Chinland Post)
Hiware Bazar nih an tuahmi hi cozah nih an bawm hna lo. An mah thazaang tein an tuah. Laimi zong nih kan ram caah riantuan le thadit kan huam ahcun kan tuah khawh ve. Cozah lawng bochan lo in, mah le khua cio in lungrual tein thazaang chuah cio ahcun, kan tuah khawhmi thil a si.

Laimi hi khua kan ruah lo, timhlamhnak kan ngeih lo i kan i zuam lo le kan ram hi kan zoh sawhsawh ko ahcun, dintii caah tiva le cerh umnak kip, kan dawi cawk te lai lo. Zeicatiah tii kan laknak tiva le cerh hna hi, kan zohkhenh hna lo ahcun, hi hnu kum 20/30 ahcun kan tihna tampi cu, an car kho men.

Tii cu minung nunnak caah a herhbikmi pakhat a si. Kan ngandamnak le ram thanchonak caah tii tampi a herh. Cucaah Lairam cozah le mipi hna nih, thaizing kha hngaklo in Lairam ah tii a tamnak hnga ding caah khulrang tein riantuan thawk a herh.

Hiware Bazar bantuk in kan i zuam ahcun, Laitlang cu a let tam tuk in tii a tha lai. Lairam ah tii a that ahcun kan ram in millionaires le billionaires tiang an chuak kho ve ko lai. Cucaah "Lairam tii a tamnak ding caah" zeidah kan tuah ve lai timi hi Chin State Cozah le mipi nih ruah taktak a herh cang!

--------------------------------------------------------------------------------------------

Chinchiah

1. Israel ram nih zeitindah vanruah an hman ning a si timi theih duh ahcun, Water Harvesting in Negev timi kha google ah zoh law tampi a lang ko lai.

2. Hiware Bazar nih rian an tuannak kong, "The Water Miracle Village" kong hi atanglei Youtube ah zoh khawh  a si.

https://www.youtube.com/watch?v=9hmkgn0nBgk



No comments:

Post a Comment

Hmurhuh Huh Lo Ruangah February Ahcun 500,000 An Thi Kho

Covid-19 zawtnak U.S a phanh ka tein CDC doctors le scientists le NIAID (National Institute of Allergy and Infectious Diseases) director Dr....