Nihinni ram thangcho, ram fim, ram thawng le ram tha timi vialte hi fimcawnnak a sangmi ram lawngte an si. Tahchunhnak ah Asia ah a thangcho bikmi ram- Singapore, Japan, Taiwan, South Korea, Tuluk le India-hna hi, fimcawnnak a sang bikmi ram an si ve hna. Europe, Australia, Canada le USA te hna an thanchonak hrampi zong, fimcawnnak a thancho caah a si. Fimcawnnak a san tik ahcun minung nih dinfelnak an i tlaih cang. Cucaah a tawinak in chim ahcun,
“Fimthiamnak cu, ram le miphun thanchonak caah tawhfung asi” kan ti khawh.Cu tin a si caah, Lairam le Laimi kan thanchonak ding caah tawhfung zong fimnak a si. Kan ram ah leicung, leitang thilchuak um lo. Lamsul tha lo. Lo tuahnak hmunrawn tha a tlawm. Certual tuahnak hmanh kan i harh. Kan leilung a chia. Kan i cawmnak khim tirawl hmanh kan chuah kho lo. Cucaah kan ram le miphun thanchonak ruah tikah, zeidang bochan ding um lo. Fimcawnak lawnglawng hi bochan ding a si. Zumhnak ahcun Pathian hrampi kan chiah lai i, minung thanchonak caah cun "fimcawnak" hi kan miphun nih thanchonak hrampi ah chiah a herh.
Fimcawnnak a thancho ahcun ram le miphun a thangcho ve. Ram le miphun a thancho ahcun fimcawnnak a thangcho ve. Hi hna hi aa pehtlaimi an si. Thenrawi khawh an si lo. Khuaruahhar ngai asimi cu fimthiamnak a sannak ram le miphun hna ah hin, mipi in cozah tiang dinfelnak a tam deuh ti a si. Study an tuah i an hmuhmi cu, fimcawnnak le minung ziaza hi aa tlai an ti. Fimcawnnak ah a san deuhnak ram minung hna hi, a niamnak minung nak in an ding i an fel deuh ti asi. Ramchung ah sualnak fak (crime) zong a tlawm deuh i, ziknawh le eihmuar zong hi a tlawm deuh. Cun cozah riantuanmi le uktu lak zongah ziknawh le eihmuar hi a tlawm deuh ti asi.
Kawlram kan thancholonak zong hi, kan nunphung ah kan dinlo ca zong ah a si lai. Pakhat cu kan fimcawnnak (pinnyayi) a chiat tuk caah a si.
Psychologist pawl nih fimcawnnak le sualnak ngan pawl aa pehtlaihnak kong an tialmi ruah tik ah, khuaruahhar a si ko. USA ramchung state le khua vialte i a cangmi “crime” hi study an tuah. Cu i an hmuhmi cu, “Crime sannak bik khua le ramkulh hna hi a buaktlak in fimcawnnak a niam deuhnak hmun lawngte an si" timi an hmuh. Khua pakhat chung i sang hmanh ah hin, fimcawnnak a sannak le sianginn thatnak hmun ahcun, sualnak ngan-crime-hi a tlawn deuh” ti asi. USA ram pumpi thawngtla vialte an tuanbia an zoh tik hna ah, thawngtla tambik cu high school hmanh a dihlomi lawngte an si an ti. Sualnak fak a tuahmi tam deuh cu, an ngakchiat lio ah nulepa nih tha tein sianginn kaiterlomi an si tiah an ti. Cucaah kan fale hi sual hna hlah seh ti duh ahcun sianginn kai thapek a herh.
Hi thawngtla pawl hi an sualnak cu aa dang cio. A tambik cu innbaoh, fir, ritnak sii zuar le tonghtham, DUI/OVI, vuakden, tlaihhrem, mithah lainawn, mihlen tibantuk hna an si. Thihdan pekmi tam bik cu catang tang li tiang hmanh a phanlomi an tam ti asi. Cucaah fimthiamnak a thanchonak ramchung lila hmanh ah hin, sualnak hna hi pumpak fimcawnnak a niamsan he aa pehtlaimi asi tiah hlathlaitu hna nih an hmuh.
Cucaah USA ramchung hmanh ah, state tha le khua tha timi an tahnak cu, fimcawnnak sianginn an tha maw? An sang ah sualnak a tam maw? Misual an tam maw? Minung le thilri an himbawm maw? Sipuazi tha maw?” timi hi tahfung cem ah an hman. Innlo that sawhsawh hna in tahfung an chia lo. Cu ti asi caah, cu fimcawnnak zong cu amah lawng in a si kho hawi lo. Sianginn tha a herh. Sianginn tha ngeihnak ding caah, cu sianginn umnak sang/khua nih an hmanmi phungphai le ningcang (system) a biapi tuk fawn. Cu phungphai le system nih sianginn chiatthatnak kha a tlaih.
Cucaah Lairam le Lai miphun (Chin) hi kan thancho khawhnak ding caah, fimcawnnak phungphai tha kan herh. System tha kan herh. Fimcawnnak tha kan pek lo ahcun, mino hna an nunzia aa rawk lai i, Lairam ah zudin saei, riantuan huamlonak, vuakdennak, buaibainak, firnak le ningcanglo nunnak a karh kho chinchin. Ritnak si-ai zong a karh lai. Hmailei ahcun ganster le damiah tiang tampi khawh asi. Cucaah Chin Sate cozah le mipi nulepa nih, fale caah fimcawnnak hi biapi cem ah chiah a herh. Kan fale khan ca an thiam ahcun, Pathian an thei deuhfawn lai. Dinfelnak an tanh lai i, cu ti cun kan ram le miphun a thangcho kho lai.
Ruah ding le tuah ding anherhmi a um ve. Ram le miphun thanchonak hi cozah uknak he aa tlai.
Fimcawnnak ah kan tlamtlinnak ding caah sianginn tha kan herh. Sianginn tha kan ngeih khawhnak ding caah cozah uktu tha kan herh. Cozah uktu tha kan ngeih khawhnak ding caah ram hruainak phunghram tha (constitution) kan herh. Cu lawng ahcun fimcawnnak ningcang tha (good education system) kan ngei kho lai. Cu lawng ahcun ramchungmi dihlak nih “fimcawnnak tha ah kan lut kho dih lai. Cu tik ahcun mirum, sifak le bawi le sal timi um lo in, ruang deuh in fimcawnnak tha kan ngei kho lai.”
Nihin ni Kawlram kan zoh ahcun U Nu chan in NLD chan tiang ah fimcawnnak a chiakha tuk. Socialist chan zong ah a chia tuk. Ralkap chan ah a zual chinchin. USDP le NLD chan zongah, a innlo le computer ahcun a van thang ngai nain, a muru le chungril cu amah ning asi. Aa thlengmi le sining aa tharchuahmi a um lo.
Cucaah, cozah sianginn cu zapi zaran le sifak santlailo kainak lawng an si cang. Cu sianginn cun cathiam sang chuah khawh ding a fawi ti lo. Cozah sianginn rinhcanh awk an that lo caah, a leng private sianginn chiah lawngah tanghra awnnak le line tha hmuhnak lam a um cang. Boarding school chiah lo ahcun kan fale hna sianginn kai lo tluk an si cang.
Zeicatiah sianginn an kai tung i an awn lo ahcun kai lo tluk a si. Cucaah tanghra tang hi cu cozah nih free in a tuah i, sifak santlailo zong nih line tha in awn khawhnak ding tiang in, fimcawnnak phungphai le system a ser hrimhrim a herh. Cucu a ser khawh hlan chung paoh cu, Kawlram fimcawnnak a sang kho lai lo. Fimcawnnak a san hlan chung paoh cu Kawlram zong a than hnga tluk a thangcho bal lai lo.
Kawlram ah cozah sianginn le private aa thlau tuknak cu, Mahlaing Sianginn nih a langhter. A tanglei i Mahlaing Mithasu nih an tuahmi sianginn result zoh tikah, hihi democracy ram sining asi ko caah a thami le cawn awk tlak a si. Khuaruahhar zong a si. Minung 876 phit i 875 awn. Cu i mah zatzat “D” hmuh cu, khuaruahhar a si. Sayate le sianginn hruaitu upat tlak taktak an si. Zohchunh tlak taktak zong an si. Asinain Mahlaing Sianginn cu zapi zaran ca a si maw? Si naisai hlah. A bik in sifak santlai lo caah a si kho lo.
Hi Mahlaing Mithasu nih an tuahmi sianginn le cozah sianginn result aa thlau tukmi nih Kawlram fimcawnnak system chiatkhat ning, cozah sianginn thatlo ning le tlamtlinlonak thuk taktak in a langhter. Mahlaing Sianginn result zoh bak in, kan cozah santlaihlonak, dinlonak, corruption, sualnak hi a lang tuk. Mahlaing sianginn result nih, “Kawlram i fimcawnnak cu mi sifak le khuate vangnau caah a si lo. Mirum milian, ralbawi le uktu hna ca lawng asi” timi a langhter.
Fimcawnnak system thami ram ahcun, cozah sisnginn bak in vawleicung a sang bikmi university ah an duhmi degree paoh lak khawhnak tinvo (right) an ngei kho ve. Tahchunhnak ah, kan umnak Columbus ummi Westland High School cu a tha tuk timi si lo. Asinain aa zuammi le thiammi cu high school an dih bak in vawleicung sianginn tha bik ah aa telmi-Harvard, Yale, Princeton le a dang university thatha-ah line thatha ah an lut ko. Ni kum 2-3 chung le bang cu, Somali nih pakhatnak an hmuh i university sianginn thatha ah an lut ko.
Kan Laimi Elly Biak Chin Tial zong OSU timi sianginn lian taktak ah medical/sii lei ah a lut. Emily Vanpardawh zong Engineering ah a lut ve ko. American mirum fa le milian fa zong nih, an thiamnak nih a tlinh lo ahcun, cu hna an luh khawh lemlomi sianginn ah, ramdangmi kan fale zong line thatha ah luh khawhnak tinvo an ngei kho ve ko. Ram tha le cozah tha ram i fimcawnnak ahcun mirum sifak, bawi fa le chia fa, khuate le khuapi, miphun kar ah dannaknum lo.
Kan Kawlram le Lairam cu, cu bantuk si lo caah a pawi taktak. Kawlram fimcawnnak ahcun, sifak santlailo le tlangcungmi ngakchia caahcun covo kan ngeihmi a tlawm tuk. Sianginn tha le saya/sayama tha zong an um lo. Sayate zong tling tein a kan pe lo. A kan pek zong ah ca tha tein a kan chim lo. Ningcanglo in thil a kal viar. Hihi lungfak le ngaihchia tuk asi. Hi fimcawnnak system ruangah, tlangcungmi kan thancho khawhlonak le Kawl nih a kan tei peng nak a si. Tlangcungmi cu sibawi, engineer le ralbawi si khawhnak lam zong a har tuk. Ruah ah lung a faak tuk.
Cucaah sifak santlai lo le khuate vangnau ngakchia zong nih “fimcawnnak ah aa tlukmi tinvo” (equal opportunity in education) an ngeih hlan chung cu, Kawlram cozah hi cozah tha a si kho lo. Uktu tha an si kho lo. Kan ram zong a thang kho lai lo. Cu aa tlukmi tinvo ngakchia vialte nih an ngeih hlan chung cu, kan ram politics le policy aa thleng taktak rih lo timi fian a herh.
NLD zong tling than hmanh hna sehlaw, ngakchia vialte nih catang sang phak khawhnak system an tuah khawh hlan chung cu, cozah tha ti khawh an si hlei lo. Cucaah sianginn a thatnak ding ahcun, politics le policy ah thlennak (reform) tuah a herh. Kan mipi caah rian tlamtling kan tuan rih lo timi an i fian a herh. Kan ram fimcawnnak hi, mirum, milian le bawi hna ca lawng a si awk a si hrimhrim lo. Mahlaing Private sianginn bantuk ahcun zapi zaran kai khawh ding a si bak lo i, cucu a pawi taktakmi a si.
Lamsul than lawng a za lo. Innlo than lawng a za lo. Ngeihchiah thancho lawng a za lo. Cu vialte nak in kan herh deuhmi cu “sining” (system) le mino ngakchia fimnak ah thanter hi a si. Zeicatiah fimnak a than chihlomi thanchonak cu, caan sau a nguh bal lo. Tanakha le maikap thuh bantuk lawng si. Cucu vawleicung ram tampi ah hmuh khawh a si. Fimnak a thangcho lomi ram cu, development zei tluk tam um le rian nganpipi tuah zong ah, sau an hmun lo. An rawk than. An sifahnak in an luat kho taktak lo. An sifahnak chungah an i heel peng tawn.
Mahlaing sianginn result ka hmuh ahcun Kawl cozah cungah ka a lungfak taktak. Careltu nang tah zeitindah na thinlung um ve? Cozah fimcawnnak system aa thlen tunglo ahcun Lairam kan fale caah zeidah kan tuah lai? Sifak santlailo ngakchia le khuate vaangnau ngakchia nih catang sang phaknak ding caah, nang le kei nih zeidah kan tuah lai? Kan Lairam cozah nih tah zeidah nan tuah lai? Zeidah nan tuah awk si? Nan tuanvo nan i theih maw? Nan tuanvo nan tuan maw? Mipi sin in mee hmuh lawng a za maw? Mipi kan fale caah an herh taktakmi nan tuah piak hna maw?
 |
| Mahlaing Private High School |
-------------------------------
Note:
Hi ca hi, San Antonio in Bus in ka tlung i, Springfield le St. Louis karlak ka kal lio ah, ka tialmi a si.
No comments:
Post a Comment