Hi a thatmi chung ah hin, mino kum 15-29 kar hi a tam bik an si. A ruang pakhatkhat ruang ah, hi mino pawl hi fawi tein an i that ko ti a si. A liamcia kum 20 lio ahcun, USA ah mahthahnak hi a tlawm ngai nain, a karh chin lengmang i 25% bak a karh cang ti a si. A liamcia kum 10 chung tu ahcun, kum 10-17 kar hi aa thatmi hi tihnung taktak in a karh ti a si. Hi kum 10 chung ahcun aa thatmi hi an karh tuk caah, 70% in a karh tiah an ti.
Khuaruahhar ngai a simi cu, Lairam kan um lio ah mahthahnak a tuahmi ka thei setsai bal hna lo. Asinain Malaysia le USA kan phak hnu ahcun, Laimi mahthahnak a tuahmi an tlawm ti lo. Cucaah USA ummi Laimi zong ralrin kan herh. A ruang tampi um khomi lakah, nunnak ah kan lungre a theih i kan nunnak aa tet tuk caah a si khomi a si.
USA ah hin, nikhat ah minung 121 mahthahnak in an thi i, pa hi 93 an si. Mirang pa hi aa thatmi an tam khun ti a si. 2007 in 2015 kar ah hin, USA ah nu aa thatmi hi a let (2) in an karh ti a si. Kum 8-25 karlak minung hi, 8.8% hi mah tein an i that ti a si.
Mah thahnak hi a ruang tampi a um i, aa thatmi lak i 32% cu lungthin damlonak (depression) ruangah a si an ti. Depression hi theih a har tuk caah, thlawp mah lo le thlawp awk thalo in an um i, a donghnak ah an i that tawn ti a si. Chiatha khat aa ummi hna i thahnawnnak zong hi, a let (4) bak in a karh i, ralkap pension hi nikhat ah minung 20 tluk hi, USA ah an i that ti a si. Ral ram ah harnak an tonmi le an ram an kir tik ah, harnak an tonmi a tam tuk caah an celh ti lo i, an i thahnak a si tiah an ti.
Vawleicung ah mahthahnak a tam bik nak ram cu, (1) Lithunia; (2) Russia; (3) Guyana; (4) South Korea le (5) Belarus an si. Khuaruahhar ngai a simi cu Lithunia, Russia, Belarus hna hi hlanlio Soviet Union timi USSR kha an an si. South Korea zong hi, an ram a thancho hnu in aa thatmi an tam chin lengmang nak a si i, mahthahnak le sehlei thanchonak hi aa peh ko tiah mifim pawl nih an ti.
A cunglei ram (5) hna hi mahthahnak a sannak bik ram an si nain, tambik aa thatmi ram cu an si lem lo. 2019 cazin ning in zoh tikah, mahthahnak tambik a tuahmi ram (7) hna le aa thatmi zat cu hi tin a si. Hihi World Popuation Review ah zoh khawh a si.
Ram Min Aa thatmi milu
1. India 220,481
2. Tuluk 138,482
3. Russia 45,178
4. Japan 23,532
5. Nigeria 18,608
6. Brazil 13,616
7. South Korea 13,765
Korea ka hawipa nih a rak chim i, "Korea cu nupi fate cawm khawhlo hna hi kan tih tuk le rian hna an van phuah hna i, an lungre a theih nawn ahcun chungkhar pa bik hi mahthahnak tuah an hmang ee" tiah a rak ti bal. Pam le harsat zong ah aa thatmi an tam ngai ti a si. Japan zong hi an ram ah mahthahnak a tam. Hihi an ram ah technology a san tukmi, nunning a san tukmi le a cheu cu hawikawmhnak (social) ruang ah a si an ti.
Mah thahnak hi a ruang tampi a um i, a cheu cu lungthin damlonak ruangah a si bik. A cheu cu mi nih serhsat (bully) an celh lo ruangah a si. A cheu cu harnak le damlonak an ton caah an celh ti lo i an i that. A cheu cu sifah ruang ah a si. A cheu cu zudin saei ruangah a si. A cheu cu ritnak sii tongh ruangah a si. A cheu cu ngaknu tlangval i co lo ruang hna ah a si. USA ah tleirawl pawl tambik thahnak a ruang pakhat cu, "bully" timi ruangah a si an ti. A cheu cu ngaknu tlangval i duh tuk ruang le i colo ruangte hna ah an i that tawn hna ti a si.
Mah thahnak hi vawleicung khuazakip ah a zor lei phek siloin a karh lei phek a si. A ruang bik cu theih khawh a si lo. Ram rum zong ah tampi a chuak i ram sifak zong ah a tlawmte ko. Nitlaklei ah mahthahnak a san cemnak ram cu, Belgium a si i, minung 100,000 ah 20.7 an i that ti a si. Cu ram hna cu ram rum ngai le a nung kho ngaimi ram an si ko. Cucaah mahthahnak hi ram a nuamh le naumhlo he zong aa pehtlai lo tiah ruah a si.
Tahchunhnak ah, "vawleicung ah aa nuam bikmi ram kan si" tiah aa timi Bhutan cu mahthahnak hi a rak sang ngai ve ko. Minung 100,000 ah 11.4 an i that ti a si. Hi ram hi, a buaktlak in Gross National Happiness (GNP) a sang cemmi ram a si.
Mahthahnak hi, ram sifah le har he zong aa pehtlai lem lo ti a si than. Vawleicung ah ral aa tu bikmi ram pakhat Afghanistan ram cu minung 100,000 ah 4.7% lawng mah tein aa thatmi an si. Iraq cu 3% lawng an i that Syria cu 1.9% lawng an i that. Cucu khuaruahhar ngai a si tiah mifim nih an ti. Hi ram thum i aa thatmi hna hi, lungthin zawtnak ruangah maw a si? Damlo ruang ah dah a si timi cu a fiang lo. Ram tampi ahcun lungthin damlo ruang le zawtfah tuk caah mahthahnak an tuah bik ti a si.
Laimi zong hi, kan tuanbia zoh tikah Lairam ahcun ka si a fak i, kan harsa tuk ko nain mahthahnak hi a tlawm taktak. Ralkap cozah chiakha tang hmanh ah mahthahnak hi a tuahmi an um set lo. Asinain nihin ni ahcun Laitlang le Yangon tibantuk ah a ummi Laimi chungah mahthahnak hi a tam deuh chin lengmang cang.
Cun Malaysia kan van kal i, mahthahnak zong a karh deuh pin ah mithah lainawn zong a karh deuh ngai. Ram thumnak US, Europe, Australia le a dang ram tam nawn ah, Laimi zong mahthahnak in a thimi an tlawm ti lo. Laitlang le Kawlram nakin a let 10 in a tam deuh lai tiah ka ruat.
Cu lak zong ahcun, Laimi minotete aa thatmi an tam chin lengmang cang. Naite ah mi pakhat nih a chim i, "Laimi mino keimah le keimah thah ka tim" a timi minung 20 tluk nih an chimmi bia ka theih tiah a ti. Cucu ruah ah, thil pakhatkhat cu ramdang Laimi kan sining ah, aa palhmi a um ko. Kan kalning a diklomi a um ko rua tiah ka ruat. Zei dah kan baumi a si? Zeidah kan tlolhmi a si timi ruah lo awk a tha ti lo. A tu naite zong ah khua pakhat ah, Laimi mahhthahnak in kan thi than ko.
Cucaah Laimi hi zeica dah ramdang ah aa thatmi kan tam chin lengmang hnga timi hi, Laimi chanthar mino deuh nih hlathlainak tuah a herh ko cang. Hruaitu te zong nih ramdang Laimi kan buaimi zeidah a si timi hi biatak tein ruah le tuak kan herh. Kan buainak (piahtana) ngan bik hi zei dah a si? Pathian kan theihlo ruangah a si maw? Zudin ruang ah a si maw? Tangka ruang ah a si maw? Nuleva lunghmuh thiamlo ruangah a si maw? Fale ruang hna a si maw? Laitlang lei chungkhar ruang hna a si maw?" timi kap tampi in ruah le zoh a herh.
A cheu Lairam chungkhar cu, ramdang ummi hi "khingrihnak" tam tuk an pek hna i, hi zong hi Lailei chungkhar nih kan i ralrin a herh taktak cang. Ramdang ummi kan fale an tlamtling maw tling lo timi zong ruat lo in, tangka cah thlawrh in cah i nuva buai lak tuahmi chungkhar zong kan tam tuk. Hihi Lailei nulepa le ulenau nih ralrin a herh cang. Laimi hi kan chungkhar buainak (problem) a tam tuk. Hihi kan miphun caah khingrihngak zong tampi a chuahter cang.
US lawng silo in, Laitlang le Yangon zongah Laimi mahthahnak a tuahmi kan tam deuh chin lengmangmi zong biatak tein ruah le hlathlai le a phi kawl a herh cang. Voi tampi cu lungsi hnangamnak a umlo caah caah mahthahnak hna hi hi a chuakmi a si. Cucaah chaw le innlo thanchonak nih lungsi hnangamnak a chuahpi kho lo timi fian a herh bak cang.
Minung cu kan i lo cio lo. Kan piahtana zong aa lo cio lai lo. Mahthahnak tuah tik zongah a ruang aa lo cio lai lo. Asinain a tam bik cu "lungthin nuamhlonak" ruang deuh ah a si caah, Laimi mi tampi an i thahnak a hram kan theih khawh ahcun Laimi tam deuh kan him kho men. Cucaah kan khua, kan
--------------------------
Zohchihmi ca
1. Suicide Rate By Country 2019
http://worldpopulationreview.com/countries/suicide-rate-by-country/
No comments:
Post a Comment