Aizawl Khualipi: "Mizoram Hong Kong"

Aizawl cu Mizoram khualipi asi. Area 176.4 sq meng akau. Minung 291,822 (2011) an um. Keimah zong voi tam ngaite Aizawl ka phan. Hmunhma a bit caah inn sang ngai in an sak hna. Lam pahnih awr in an sakmi inn hna cu an sang ngaingai. Ka kal lio ahcun, dawt 13 tiang hi a sang bik an si. Tlang a san caah le a chen caah, inn dawt 13 hna cu, Aizawl caahcun an sang ko. Cubantuk inn    
sang cu tam ngai Aizawl khua ah a um i alang in zoh ahcun, Hong Kong khua bantuk asi. Cucaah, Aizawl cu, "Mizoram Hong Kong" tiah min ka sak.



                                             Aizawl khualipi dawh

Ahmun in cun aa tet ngai. Lam zong an bi. A lang in zoh ahcun khua dawh taktak asi. Abik in mei a that caah zan ah aa dawh khun tuk. Motor le minung an i tet tuk caah a chung um cu a nuam tuk lem lo. Tlangcung khua ahcun khua ropui taktak pakhat asi. Tlangcung khua ka hmuh vialte lakah, khua ropui bik asi tiah ka ruah. Kawlram i tlangcung khua lian timi Taungyi, Phaan, Lasio, Mokok, Maymyo te hna ka phan hna nain, Aizawl tluk in an i dawh lem lo.

Lai le Mizo cu unau kan si caah, hi bantuk in kan miphun hawi hna umnak khua a thancho le a ropui tik ah, Kawlram lei ummi an unau zong kan i lawm ve. Aizawl nih Laimi zong kan min a kan thatter ve ko. Mandalay ka um lio ah, Mandalay ka hawi le pawl hi, Mizoram a thanchonak, a sannak le Aizawl thanchonak hna hi, uangthlar ngai in ka rak chimh tawn hna. Radio Station le Zoo umnak kong tiang in ka rak chimh tawn hna. A ruang cu hna cu Mandalay ah an um lo caah asi.

 
                                          Zandai tangah Aizawl khualipi

Hmunhma a bit caah inn aa tet. Inn dot a sang. Minung an chah caah khualak hi, motor, motor cycle, minung in khat ngacha. Rinni zanlei dawr thluan chawh cu a nuam taktak. Cun December thla chung hi a nuam khun. December ahcun Christmas lai asi caah, music thatha an chuah i, lung a leng tuk. Kawlram hna ah tlung than kho ning law cu, Aizawl cu va tlawnta ka duh tuk hringhran. Zeitluk in dah a than cang hnga ka ti tawn.

Aizawl hi miphun an tling ngai. Mizoram miphun kip an um pin ah, Manipur, Kala, Tripura mi, India ram miphun kip, Kawl, Lai le Kachin le Rakhine tiang in an um ve. Cucaah Mizomi hna nih, "Mizoram khualipi cu Aizawl asi; Mizo khualipi cu Champhai asi" an ti. Chim duhmi cu, Aizawl cu miphun aa cawh tuk cang an ti duhnak le Champhai cu vai le miphun dang an um lo. Mizo deuh lawngte an si ti duhnak asi.
                       

             Hong Kong bantuk as ko                 


                       Zoh cim lo asimi


    Mizoram tourism nih chuahmi hmanthlak ropui


            Ramdang vanhai lo innlo an si ve ko



         A niamnak ah hmunhma an rem deuh.



                 Zoh cim lo in aa dawhmi khua asi





Tlang-sir ah inn dawt sangmi thap tamtuk in sak tikah tih anung






Chengbalang ah thap tam tuk in sak tik ah a rit tuk cang


                  Zoh cimlo khua pakhat asi


                       Aizawl khua atanglei khuakam


                                    Aizawl Khualai

Tihnung Asimi

Aizawl khua hi tlangpar le chengbalang ah a ummi khua asi caah, dawhnak tampi a ngei nain khatlei ah tih a nunnak tampi a um ve. Ruah sau tuk asur ahcun vawlei a cet lai i, chikkhat ah tampi a min sual lai ti phan a um ngaingai. Acheu inn cu vawlei a min ciami vawlei vawr cungah sakmi an um. A cheu cu lungpang tangah, a cheu lungpang cungah an sak hna i, minh ahcun a tlang ning in a cim ngacha ding in an um. Tih a nung taktak. Innlo an rit tuk cang i, vawlei hi aa thawn sual lai timi phan awk ngai a si rih.

Cun thinphan deailo le tihnung bik asimi cu, "lihninh" a si. Mizoram le Lairam hi "platetactonic vawlei aa thawnnak ramri ah a ummi kan si caah, fak taktak in li a hnin khomi hmun ah kan um." 

Lihninh tihnunnak hi number 1,2,3,4,5 in an then i, a sangbik hi 5 asi. Mizoram le Lairam hi "5" ah kan um. Cucaah Aizawl khua kong ruah ah hin, khing a rit ngaingai ko. Zeicatiah an khua a chen tuk pin ah innlo an rit tuk. Chengbalang sathar umnak ding hmunhma tiang in inn an sak caah asi. Inn sak lo nak ding hmun bak ah inn an sak.

An cozah le engineering nih zeitindah an sakter duh hna hnga ti hi ka ruat lengmang. An engineering pawl nih, nifatin in Aizawl khua hi, research an tuah peng ahcun, mipi himnak a um deuh lai.

           Inn tampi cu tlang tangah an sak hna i tih a nung khun


Hi tluk cheng ah dawt 13 hna sak tikah hram feh awk a har



A chennak ahcun lei-min tih a nung tuk


    May 11, 2013 (Laipuitlang minmi)



         Laipuitlang minmi ruangah mi 10 an thi


Adummi zawn khi lianpipi in an minhnak zawn a si


An inn tung le hram hna hi an derthawm ngai i tih an nung tuk

Transportation

Mizoram hi a tungthluan zulh in high way a kal caah hi nih hin thil tampi thanchonak a pek hna. Aizawl hi atanglei bantuk in lam peh an si. Aizawl-Kososib-Vairengte lam; Aizawl-Imphal lam; Aizawl-Champhai lam; Aizawl-Hnahthial-Lunglei-Lawngtlai-Saiha lampi. Lawngtlai-Bungtlang-Parva lam a va peh. Kaladan Project aa lim tik ahcun Aizawl cu hmunpi taktak asi te lai.



                               Lengpui Airport


                        Lengpui Airport Terminal


                               Vanlawng aa dinh lio


                       Lengpui Airport ah vanlawng a tlami

Vanlawng tumnak pakhat Lengpui International Airport hi, Aizawl in KM 32 hlatnak ah a um. Cuka in Kolkata le IGuwahaty ah nifatin vanlawng a zuang; Imphal he zarh khat voi (3) a zuang. Air India le JetKonnect airlines pahnih Aizawl in an zuang. Hi airport hi Mizoram dirhmun cun amen lo taktakmi airport a si. Pe 8,200 fai tluk a sau caah, international airport sining a tling ko. 1995 in an sak i, 1998 ah an lim. Kum 2 le thla 3 chung ah an lim. India phaisa in Hi hmun hi Aizawl airport caah a rak thimtu hi, thluak a rak ngei taktak.

Khuadawm caan ahcun vanlawng tum aa harh ngai. Tlang nih a ceh pah caah, vanlawng tum tikah tihnunnak a um pah. Experience ngei deuh lawng nih tum khawh deuh dingmi a si. May 4, 2011 ah Vanlawng pakhat Cessana Caravan pakhat a tla. Pilot nih tumnak tha tein a hmuh deuh lo caah asi tiah an ti. Minung athilo an um lo.

Aizawl khua chung hi, bus tampi a um. Cozah bus le private bus  cit cawk lo in aum. Taxi hlan ding zong tampi a um i, hmunpi ngaingai a si. Khua chung lam hi, "One Way" in an tuahmi a tam ngai i, umkalnak a rem ngai.



                      Aizawl Khualak lam pakhat


                      Town Bus le Taxi dirmi hna



                      Aizawl  Bus Station

Pawcawmnak

Mi tambik an i cawmnak cu, pangpar zuar, anhringso le eidin zuar, dum tuah, cozah riantuan, kut riantuan le dawr tuah asi. Ralkap, palik tampi an um. Cozah zung tampi a um caah, cozah riantuan an tam ngaingai. Minung an chah caah sekhan le sizung riantuan zong in paw cawmmi an tam. Kawlram in thil an van phurhmi "commission" lak in aa cawmmi zong tampi an um. Market sathahnak in pawcawm zong an tam ngaingai. Taxi mawngh, motor siam, suimilam siam le computer lei thiamnak pawcawm zong tampi an um ve cang. Caw le vok tam deuh cu Kawlram lei in a lutmi an si.


                       Anhringso zuarnak


                                                Pangpar dawr



                  Khualai lamcung Bara Bazaar


           Sa Market ah sa phunkip an zuar

Fimcawnnak

Mizoram hi fimcawnnak a sang ngaingaimi ramkulh pakhat asi. Computer fimcawnnak zong ah an sang ngaingai cang. Aizawl zong khua pakhat lawng bak ah, college le University 14 le theological college pakhat an um. Sianginn cu an lianh tuk lo hmanh ah, tlangcung khua pakhat i mah zatzat college le university um cu a men lo taktak tinak asi. Cu sianghleirun hna cu:-

1. ACFAI University (BBA le MBA le BCA degree a pekmi)
2. Aizawl College.
3. Aizawl North College (Bungkawn college he an 2007 ah an komh)
4. Aizawl West College
5. Aizawl Theological College (Presbyterian sianginn)
6. College of Teachers Education
7. Hrangbana Collge
8. J. Thankima Collge
9. Mizoram Law College
10. Mizoram University
11. National Institute of Electronics and Information Technology
12. Pachhunga University Collge
13. Regional Institute of Paramedical and Nursing Collge
14. T. Romana Collge
15. Zirtiri Residential Collge



                       Hrangbana Collge, Chammari



                   Government Aizawl Collge

Hi college thatha hna kan unau ram ah a um tikah lawmh taktak ding asi. Hakha zong ah College um ve kan herh. Hi college thatha i va len le ca va chimh ve cu ka hiar ngaingai ko!

Mizoram University hi India cozah tangah a ummi asi. Course phunkip tling in cawnnak a si. Atanglei hi main campus inn pakhat asi.












                    Saya te pawl an umnak inn an si


                MU sianginn pakhat


              MU sianginn pakhat


           Pathian riantuantu tampi chuahtertu ATC
 

Cintlaknak (Agriculture)

Aizawl khua pawng hrawnghrang hi, cinthlaknak hmunhma a tam ngai. Tlawng tiva pawng ah eidin tampi an cin. Cinthlak in aa cawmmi an tam. Fu, rungtuban, banhla, sangphaw, zawngtah, thei phunphun, anhringso phunphun, pe phunphun, baa, aithing le hmathak tam ngai an cin. Aizawl ah a ahring he a car he an zuar hna. Facang lo a um nian, chim tlak an si lo. Leikuang zong tam a um lo.

Aizawl khua pawnghrawng ramtang ah tlawrthing tampi an cin hna. Acheu cu tlawr in mirum ah aa chuah kho ding tampi an um. Cucu uar a um ngai. Cozah nih cinthlaknak hmunhma zong an tuah i, ramchungmi thlai cin an chimh hna; thlaikheu le thlaici an phawt hna. Mah te in aa todelhmi ramkulh si an i tinh. Leilung le dirhmun nih a pek lo caah, an cinmi hi an ram caah a za lem lo. India rampi chung ah tam deuh cu cawk a hau.

Zuatkhalh

Vawlei a bit caah zuatkhalh cu a tha tuk lem lo. Eidin tambik cu India rampi chung in bochan a si. Vok le ar tambik an zuat. Meheh le caw zong an zuat nain an khuaram caah cun an i zaa lo.


Aizawl Theihtlei Dang Hmunhma

Aizawl hi tlangcung khua ropui taktak pakhat asi caah, zoh ding le phanh ding hmun tampi a um. College le University pin ah atanglei hmunhma hna hi zoh nuammi hmunhma an si. Aizawl na phak tung i atanglei hmunhma hna hi na phanh lo ahcun Aizawl phanh lo tluk a si.

1.Pu Laldenga Thlan

Pu Deng thlanlung catial asi. Aizawl ka phanh hmasat lio ah, ka va zoh hmasatmi hmunhma asi. Upat le hmaizah awk a tlak taktakmi tlangcung pasaltha a si.  Alungphun cungah "Mizoram Hnam Pa" tiah ca an tialmi nih Lalenga hi zei bantuk pasaltha dah asi timi a langhter.

2. Aizawl Sizung Minthang

Aizawl ah a lian ngaingaimi sizung (2) an um. Civil Hospital le Durtlang Hospital an si. Durtlang sizung hi a min a thang khun. Presbyterian Krihfabu nih an tuahmi asi.





                            Durtlang Sizung

3. Vanapa Hall


Aizawl i hall lian bik le minthang bik a si. Thil pipa a herhmi paoh tambik an tuahnak hmun a si. Kan ngakchiat lio tein kan theih lengmangmi hall asi. Hmuh ka duh ngai nain ka rak hmu manh lo.

4. KV Paradise



Hika hmunte hi len a nuam tuk dingmi asi. Mizoram a phanmi paoh nih zoh phu ding hmun asi.

5. Millennium Centre




Inn ropui ngai a si. Kum 100 puai philhlonak inn a si. Pathian le biaknak ah aa lawmmi ram an si caah, an thanchonak zong asi i, Mizoram centenary cu min a rak thang ngaingai. Khuang ropui zong an ser i, cu khuang zong cu min thang ngaingaimi asi.


6. Aizawl Mini Zoo & Botanical Garden







Aizawl ah zoo an ngeih khawhmi zong hi thangthat awk a tlakmi asi. Botanical Garden zong an ngei i, Lairam hna ahcun kan chun mang hmanh ah kan manh khawh rih lomi asi. Mizoram saram aphunphun te an zuat ve hna.

7. Durtlang 


                         Minthangmi Durtlang 


                                  Durtlang lei an cikmi




Zohchunhmi

1. Hmanthlak hi www.bing.com in lakmi an si.
2. Achung cabia hna hi, online source kip tein lakmi an si.
3. Keimah pumpak in ka hmuhmi hmunhma tampi kong ka tialmi asi.
3.

Voksa Ei Ding Asi Maw?

Biahmaithi: Mi tampi nih voksa kan ei cuahmah bu ah a tha lo kan ti pah. A ei le kan ei pah fawn. Kan ei tikah a thaw ko nain kan thinlung in tihhunak le lungsi hnangamnak ngei setsai lo le lunghmuih tuk lem lo in kan ei. Cucu eitu caah thiltha a rak si ruam lo. Cucaah kan i sum tung lo ahcun, lungnuam te le lunghmuih tein ei kha thil tha asi. Cucun voksa kha mi chimnak paoh zumh riangmang in, lungsi lo ngai in na ei lo nak ding caah, hi ca na rel ahcun na fiang bak ko lai.

Voksa Tambik Chuahtu le Eitu

Vawleicung pumpi ah voksa tambik a chuahmi le ramdang ah tambik a zuarmi hna cu, Tuluk, E.U (ram 25), USA, Brazil le Canada an si. Vietnam le Russia zong an i tel ve. Ram 7 chung ah an i tel ve. Hi ram hna hna hi, vawleicung ah a fimbik le rumbik ram an si ko hna.

USA nih hin, ramchung ah tam tuk an zuar pinah, ramleng ah tam tuk an kuat. Kum khat ah pawng billion 4 fai lengmang, ramdang ah an zuar. USA nih voksa tambik a zuarnak ram hna cu Japan, Mexico, Hong Kong, Tuluk le Russia an si. Cun Europe ram zong ah tam tuk an zuar hna. Vawleicung ram fim bik le ram rumbik USA nih, vawleicung ah a fimbik le a rumbikmi ram ah, voksa ti cawk lo in a hei zorh hna le an rak cawk i, an rak ei ve ko. Hi hna nih hin voksa kong cu an fian tuk bu tein an cawk le an eimi asi ve theu lai.

An mah USA ram chung zongah tam tuk an zuar. USA ram minung pakhat nih voka hi kum fatin pawng 61 an ei ti asi. Cucu an milu (318.90 million) in van karh ahcun, USA chungah pawng million 19,452.9 an zuar tinak asi. Cucaah US sipuazi a thattertu sa pakhat asi. Tambik zuarmi cu arsa le cawsa an si. Avan changtu cu voksa a si. USA ah minung nih tambik pathumnak an eimi tirawl cu voksa a si ko. Ziah voksa hi thikainak asi ti an thei hnga lo maw? Ei ding asi lo ti an thei hnga lo maw? Mifim bik ram pei an si ko cu ti hi ruah lo awk a tha lo.

Cucaah acunglei voksa tambik chuahtu le eitu hna ram dirhmun zoh tikah, hitin kan chim khawh. Hi ram hna hi, (1) Mifim bik le mi thiam bik an si; (2) A rum bikmi ram an si; (3) Ngandamnak kong a thei bik le ngandamnak biapi ah a chia bikmi an si; (4) Eimi tirawl kong tambik a thlathlaitu le a kong a theitu ram pawl an si; (5) Voksa a zuar bik, a ei bik le voksa kong a thei bik an ram an si.

Cucaah biahal awk nganpi pakhat cu, "Ziah hi bantuk ram fim le ram rum hna nih voksa hi zatzat an zuar le an ei ko ah, kan nih Laimi kum khat ah voi 3/4 lawng a eimi nih kan tih awk le hrial awk asi hnga maw?" timi ruah hrimhrim a herh.

Hi hna ram sining zoh in kan chim ahcun, "Hi tluk a fimmi le thil theimi ram nih an ei ve ko ahcun Laimi zong nih ei ve ding asi ko lo hme maw?" ti hi ruah ahau. Zei nih dah ei lo ding in a kan kham? Zawtnak maw? Fihnak maw? Ralchiatnak maw? Thil dikte in theih lo nak nih maw? Zeisette dah dawntu asi? Nang an dawntu zeidah asi?" timi ruah a herh.

Biaknak le Voksa

Voksa ei a kan kham bikmi le kham hmasattu cu biaknak a si. Zawtnak le thikai hna an si lo. Biaknak kan timi cu zeibantuk biaknak asi hmanh ah, "power" thawnnak a ngeimi asi. Chan tam tuk minung nih zulh, tuah le nunpi asi tikah, thinlung le thisen ah a cam i aa seh chih. Cu thinlung, ruahnak le thisen i aa seh chih hnu ahcun, cucu minung nih lonh le pah a har tuk cang.

Cucaah Bible le Koran timi Muslim cathiang te hna ah voksa ei lonak kong cawnpiak asi tikah, Judah miphun, Judah biaknak a biami le Muslim taktak nih cun an ei duh ti lo. Va ei hna sehlaw zeiti hmanh zong in an um lem hnga lo nain, an thinlung, thisen le ruahnak ah a luh lo tikahcun a duh zong an duh ti lo. A fih zong an fih cang. Culawng silo in voksa a eimi hmanh kha an nih mithmuh ahcun, fihnung le teifiak kan si cang.

Bible hmun tampi ah voksa ei lo ding kan hmuh. Ahmaisat bik kan hmuhnak cu, Leviticus 11:1-23 ah hin, ei ding le ei lo dingmi saram kong kan hmuh. Hi chung ah, voksa eilonak ding kong cu Le. 11:7,8 ah kan hmuh. "Vok cu a tin a te nain rawlret a khai lo caah a thiang lomi ah chiah asi. A ruak tongh hmanh thloh a si." Hi pin ah voksa ei lonak ding kong cu voi tam tuk a chim rih. Judah philosopher Maimonides le bang nih cun, "voksa ei te hna, voksa zuarnak market le innlo te hna cu, a thurhnawm tuk; zunput nak hmanh in a thurhnawm deuh" tiah a rak ti. Hi caah Moses chan in nihin ni tiang Judah biaknak ummi hna nih cun voksa an fihnak asi.

Cuve bantuk in, Muslim zong nih fihnungmi sa ah an chiah (Quran, Al-Baqara 2:173). Mandalay college kan lio ah, kan bawipa cu Muslim bali pawnte Muslim pa inn an hlang i an rak um. Inn an hlan lio ah, voksa chumh lo ding le ei lo ding in biakamnak an rak tuah. Kan hawipa pa cu voksa cu an haw tuk cang i a thli tein an va cawk i, an chumh lengmang. Voi tampi an ei ko. Voikhat cu an chumh lio ah "Zeidah nan chumh?" tiah duak tiah an bel a van kau. Voksa pi cu a hmuh i a lau tuk. Asik hna i, "Naite hi cazuanter ka tuahmi a zuang kho bak lo. Nanmah nih ka inn ah voksa nan ei ruang ah asi" tiah a rak ti hna. Cu tluk cun Muslim nih cun voksa nih vanchiatnak a kan phurh ti tluk ah an ruah.

Krihfami tu nih cun voksa hi kan hrial tuk lo. Sabbath le Seventh-day Adventist, Ethiopian Orthodox Church hna zong nih an duh ve lo. A thianglomi sa ah an chiah. Coptic Orthodox Church of Alexandria cu a cheu nih an ei, a cheu ei lo an si. Mizoram Sabbath an lo. Zeicatiah Mizoram Sabbath cu "Voksa ei Sabbath le Voksa ei lo Sabbath an um caah asi."

Jesuh nih voksa ei le ei lo nak kong ka khat hmanh a chim lo. Eidin kong ah a chim mi belte cu, "Minung cu a ka chung i a lutmi nih a thurter lo" (Matt 15:11) ti lawng asi.

Biakam Thar chung ah ca tambik tialtu, St. Paul ruahnak ahcun, "Eidin hi amah tein cun zeihmanh an thiang lomi a um lo" tiah a ruah. "Asinain a tiang lo tiah a ruat mi caah cun a thiang lo" ti tu in a ruah (Roman 14:14). Minung pumpak cio thinlung pawmning le thlehning kha biapi deuh ah a chiah. A sa ah thiannak le thianlonak a um in a ruat lo. Cucaah, "Na ei ah asiah na din a si ah, zei na tuahmi hmanh ah, Bawipa sunparnak caah si ko seh" (1 Cor. 10:31) tiah a ti. Pathian sunparnak caah le Pathian thei bu tein ei paoh ahcun, zeidah pawinak aum ti kha a chim duhmi sisehlaw a dawh.

Cucaah Krihfa tampi nih cun voksa hi pawi kan ti lonak asi. Krihfa hruaitu zong nih ei asi. Zapizaran zong nih ei asi ko. Kan hrial hlei hna lo. Cu ruang ah thlarau thazaang a dernak a um hlei lo. Thlarau thazaang dernak asi lo ahcun, "cultural food" (nunphung tirawl) pakhat sawhsawh khi asi ve ko.

Sawisel Cemmi Sa

Bible Biakam Hlun le Muslim cawnpiaknak nih voksa ei a kan thloh ruang ah, minung tampi cu lung-awtawm ngai in voksa kong kan um. Kan ei tik zong ah kan i lunghmuih lo. Kan sia a rem setsai loh. Ngandamnak lei in a tha lo van ti pah le thikaitertu asi an van ti ahcun kan duk a tla lo chin lengmang. Cucaah sa vialte lakah kan sawisel cemmi sa cu voksa asi nain, kan ei cemmi zong asi ve thiamthiam.

Voksa kong ka ruah fate ka ruahmi bia cu hihi asi. Mikip nih-

1. Sawi bikmi le ei bikmi cu voksa
2. Huat bikmi le duh bikmi cu voksa
3. Hrial bikmi le hrial khawh lo bik cu voksa
4. Nihsawh bikmi le uar bikmi cu voksa
5. Kong ceih bikmi le caihlo in um khawh lo bikmi cu voksa
6. Fih cemmi le ei cemmi cu voksa
7. Rem lo bikmi le hlam bikmi cu voksa
8. Vuai bikmi le hawk bikmi cu voksa
9. Herh lo bik ah ruahmi le herh bikmi cu voksa
10. Fih bikmi le ei bikmi cu voksa
11. Zoh niam cemmi le ei cemmi voksa

Vok nih hin, hi tluk kan sawisel mi le kan ei tungmi hi thei sehlaw, zeitluk in dah a ngaih a va chiat hnga ti khi ka ruat tawn. Vok hi ruah tikah zaangfak a si. Judah zong nih an huat. Muslim zong nih an huat. Krihfa cheukhat nih kan huat. A cheu nih kan sawisel pah kan ei pah fawn. Miphun dang zong nih kan nautat nain, kan ei cemmi le hman cemmi asi fawn. Kan sawisel tuk tung, kan ei tuk fawn le vok hi zaangfak asi lawng siloin, "Kei cu ahmai ka  khap ti lo." Cucaah vok kong ah hin, kan lungput hi thinh ahau. "A sawimi nih cun ei bak ve lo ding asi."

Laimi le Voksa

Laimi hi Mongoloid timi cithlah chung ummi kan si. Hi Mongoloid hi Mongolia ram ah hlan lio kum tampi ah khua a rak sami an si. Cuka in vawlei hmunkip ah an karh. Nihin ni ahcun, Nichuahlei Asia, Asia Ramlai, Nichuahtlanglei Asia, Siberia, Arctic timi vawlei a cunglei, Americas (Indian miphun) le Pacific Rilipi Tikulh cheukhat miphun le Thlanglei Asia cheukhat ah an um hna. Hi Mongoloid miphun hi voksa eimi miphun an rak si.

Asian ram chung ah, Muslim ah aa cang cangmi dah ti lo cu, Mongoloid cithlah paohpaoh cu voksa kan ei dih. Cu Mongoloid cithlah ahcun, Kawlram miphun dihlak kan itel. Cucaah Laimi zong hi, kan pipu chan in, voksa eimi kan rak si. Cucaah kan nunphung zoh tikah, kan chunhthahnak kipah voksa aa tel peng. Voksa lo in cun kan awrdi a riam kho lo. Nupithit tikah, minung i rem tikah, khualtlung mileng dawt tikah, puai lian he puai hme he zeibantuk puai paoh ah, vok thah lo cun tlam a tling lo. Vok thah tik zong ah, sum (5) asi lo ahcun, minthat pek asi lo. Voksa a duh bakmi miphun kan si caah, voksa ei ahcun, Tuluk miphun kan lo. Kan rak duh taktak ve. Mizo zong an duh taktak ve.

Nai cikua in Lairam ah thisenkai a karh ngai. A ruang tampi aum ko lai. Voksa nih thikai a zualter kan ti i, voksa sum ding heh tiah kan i cawnpiak. A tha ko. Asi cu asi taktak ko. Keimah zong ka hngal rialmal tawn ko. Voksa nih thikai a zualter timi cu a dikmi bia asi.

Asinain ruah dingmi pakhat belte a um. Lairam thikai tam deuh khi, voksa ruang nakin "ngapih, ngachoh, cite, sadah, khaini, khuahsi, tikor le zulesa phun deuh ruangah an si lai" tiah mifim tampi nih an ruah cang. Zeicatiah Laimi nih Laitlang i kan eimi voksa cu chim tlak an rak si lo. Thi kaiter khotu ding tlak an rak si lo. A tlawm in a tlawm tuk lehpek. US minung pakhat nih kum khat ah voksa pawng 61 an ei ti a si. Laimi kan eimi khi cu, pawng khat i cheu nga cheukhat hrawng lawng khi kan ei lai. Cucaah kan voksa eimi khi thisenkai phu an rak si lo. Tih ding le thinphan ding phu an rak si hrimhrim lo. America, Malaysia le ramdang ummi hna kan ca tu ahcun, kan eimi hi thikai zualter tlak an si men ko lai.

Cucaah Lairam ah voksa hrialnak kong kan i cawnpiakmi hi kan luan tuk sual maw timi ruah awk ngai asi. Kan eidin chiat chinchap, vitamin bau chinchap, rianhrang tuan chinchap i, voksa ei hna thloh than hawi ahcun, thikai nakin thisen zor (iron deficiency) tu hi tihnung deuh ding a si. Kan miphun nunphung rawl asimi pakhat, kan hrial lai maw hrial lo timi cu a biapi taktak.

Voksa Kan Hrial Lai Maw? 

Hihi kan tial duh chan cemna a zawn asi. Voksa hi eiding asi maw si lo? Hi biahalnak hi lehnak a phi hman a um lem lai lo. Zeicatiah minung pumpak pakhat cio kan biaknak, nunphung le ngandamnak hawih in leh dingmi bia asi caah asi.

Tahchunhnak ah atanglei minung hna hi voksa kong ah, interview va tuah hna law, aphi cu hitin na hmuh lai.

1. Judah biaknak le Muslim pa cu va hal hna law, "Ei nemmam hlah. Sual asi. Kan cathiang nih a duh lo" tiah pet ko in an in leh lai.

2. Buddhist Biaknak pa cu va tuah law, "Ei ding asi ko. A pawi lo. Kan paya Gotama Myatsua Paya zong voksa a ei i pei a thih ko cu" an ti lai. An zeite a pawi lai lo. An pathian hmanh nih pei thilak in a ei ve ko cu an ti lai.

3. Confucius biaknak a biami Tuluk pa cu va hal law, "Ei ee. Kan nunphung sathaw bik pei asi cu" an in ti lai.

4. Japan, Korea le Hong Kong mifimfim khi va hal hna law, "Voksa na sawi tih. Na hrut tuk. Hi tluk a thawmi le thisen thattertu va si na lak ah. Kan fimnak le thluak thatnak hi voksa ruang pei asi cu" an in ti tlar lai.

5.  India Hindu pa khi va hal. "Voksa ei cu a pawi bak lo. Caw belte cu Holly Cow asi le ei lo ding asi. Kan pathian asi" an in ti ve lai i, cawsa ei an in thloh phah lai.

6. Malaysia Muslim vok zuami pa va hal law, "Keimah nih cun ka ei lo nain, Tuluk le Lai pawl caah ka zuat an ti lai." Thil sual asi ahcun zuat lo ding asi timi a ruat nemmam lai loh.

7. A thi a kaimi pa cu va hal law, "Ei nemmam hlah. Voksa cu thikai zualtertu asi. A tha bak lo. A fih bak in ka fih" an ti hrimhrim lai.

8. Minung ngandamnak kong a thei ngaimi doctor maw sii sayama maw va hal law, "Voksa cu a tha hrimhrim lo. Hrial ding asi" an ti lai nain, amah a hawi le doctors le nurse tampi cu, "Tuluk chumhmi voksa an ei tawn ko rih lai."

8. Sipuazi tuahmi restaurant pa cu va hal law, "Voksa cu kan sipuazi caah a biapi bik pei asi cu. Ei ding bak asi. Ziah America, Canada, Europe, Japan, Korea, Hong Kong le Singapore ram fimfim nih an ei mi cu ziah kan ei lai lo; hi ram hna nih a that lo an thei hnga lo maw? Na hruh bia chim hlah" tiah an ti lai. Lehnak hmanh na thei lai lo.

Cucaah atawinak in chim ahcun, "Voksa hi eiding maw asi ei lo ding dah?" timi biahalnak ah a biapi cemmi aphi cu, "Nangmah kha zeibantuk minung dah na si?" timi nih a phi cu a chim dingmia si. Muslim cawnpiaknak zul maw na si? Judah cawnpiaknak maw? Paul Cawnpiaknak dah? Asiloah Buddhist maw na si? Hindu maw? Asiloah Tuluk maw na si? Japan maw, Kawl maw? Asiloah Krifa ah Sabath maw na si? Seventh-day maw, Baptist dah?" timi nih na phi a langhter lai.

Laimi Nih Voksa Kan Hrial Lai Maw? 

Voksa hi Laimi nih cun hrial lo ding asi. Kan mah pumpak kan ngandamnak nih a rem lo le aa ziaklo ahcun zeitiawk a tha. Aa ziak ko ahcun, biaknak ruang ah maw? Mi nih a tha lo an timi ruangah amaw hril lo ding asi. A ruang cu voksa ah hin minung nih kan herhmi dat tampi a um a um caah asi. Lairam ka um lio ah voksa ah vitamin a um bak lo tiah cawnpiak kan rak si. USA ka phak hnu ah, voksa kong research an tuahmi tampi zoh tik ah, voksa ah atanglei dat hna hi tampi an hmuh. Cucaah a tanglei thil ruangah voksa hrial lo ding asi:-

(1). Vitamins tampi aa tel. Minung thazaang a fehfuannak ding caah kan herh bikmi dat "thiamine"    (B1) tampi aa tel. B1 cu thawnnak dat pakhat asi.

(2).  Minung kan taksa chung ummi "tissue" timi nawngnang tete aa rawkmi a ser than kho tu dat "Amino acid" tampi aa tel. Kan taksa chung ah thihri le titsa aa rawkmi paoh Amino acid nih a remh.

(3) Pork ah minung nih kan herh taktakmi "iron" (thir), dar, copper, phosphorus le canphio dat aa tel. HI lak ah Iron cu minung caah abiapi tukmi asi. Iran a der ahcun minung kha thisen der zawtnak ngeih khawh asi. Cucaah iron achambaumi nih voksa thin le lung hna ei deuh ding asi,

(4) Voksa thau hna nih, minung taksa chung ah a chuak kho lomi, a leng in ei a herhmi dat "thaunak dat" (fatty acids) a chuahter. Cu thil nih minung kha thazaang a thawnter.

(5) Voksa thau ei ahcun, khuasih a khan deuh. Ramkikmi caah a rak i tlak chinchin.

(6) Vok cu vawlei pumpi sipuazi thattertu asi. Lairam zong ah voksa tam deuh in ei le vok tam deuh in zuat a herh. Cuti kan tuah ahcun, kan sipuazi zong a cak deuh ve lai. Lairam ah vok tam taktak in zuat i, Kawlrawn le Mizoram tiang in kuat khawh ahcun, Lairam caah sipuazi tha taktak asi lai.

Biadonghnak:
Vok hi a hmuhmi thilkip a eim asi. Voksa chung ah hin, "trichina" timi rungrul fatete an um ve tawn. Cucaah voksa hring tongh tikah ralrin taktak a herh. Voksa kip ah a um tinak a si fawn lo. Cucaah voksa chumh tikah hmin tein chumh i rungrul thi lak in chumh hnu lawngah ei ding asi. America le Europe te hna ahcun cu bantuk rungrul cu a um maw um lo tiah tha tein an zoh hnu lawngah, marker ah an zuarmi asi caah, a tam deuh cu an thianghlim ko ti asi.

Vawleicung ram fimbik le ram thawng bik, USA le Russia, Japan, Tuluk, Korea, Canada le E.U ram nih heh tiah vok an zuat, an zuar, a sa an ei lio ah, kan kum khat ah vo thumli te lawng a eimi nih, voksa sum ding timi cu, ruah than ngai a hau. Hi vialte mifim ram nih an hrial lo le an ei ko ahcun, Laimi zong nih va hrial theng ding asi ve pek lai lo dah. A biapimi tu cu pumpak kan ngamdannak hawih tu in mah cio te nih ei le ei lo ding bia khiah cio ding asi.

Zohchunhmi Ca Hna

1. "Pork," World Book  2000.
2. Pork, Wikepadia
3. Pork, WebMD

Ebola Rungrul Umtuning

Ebola zawtnak hi "Alinhnak ram zawtnak" (tropical disease) phunkhat asi. Ebola rungrul an rak hmuh hmasat nak hi, 1976 ah a si. Atu lio South Sudan timi ram ah an rak hmuh hmasat. An rak hmuh hmasat nakin, kum 40 dengmang cang. Hi zawtnak ruang ah minung tampi an thi cang.

Khuaruahhar ngai asi mi cu, hi kum 40 chung ah hin, Ebola rungrul thah khawhnak sii hi an ser kho rih lo. Kakuaise zong an ser kho rih lo. A zawmi minung taksa le thisen tu nih rungrul hi tei khawh a si. Voihat a zaw i a dam cangmi cu kum (10) a khan ti a si. An taksa ah inkhawhnak an ngei.

Rungrul thahnak sii a um lo caah, an thlawpnak hna tambik cu, azawmi taksa ah vitamin le tii bauter lo tein um ter; thihri in tiihang ronh i minung thisen le thazaang thawnter hi biapi bik a si. An damlo chung ah an tak in tii zawrter lo ding kha biapi bik ah an chiah. Thi a chuakmi cu thipihnak an khan piak hna. Hi zawtnak tih a nunnak cu, chunglei in thichuahter a hmang ti asi.

Ebola zawtnak chonh khawhnak hna cu:-

1. Mizaw he naih tein um ruang
2. Mizaw cil, ek, zun, mitthli, kaa, kut tlaihnak tibantuk in rungrul i chonhnak
3. Mizaw kha kut in tonghtham ruang
4. Zawtnak a ngeimi thlan tongh ruang ah
5. Ebola in a thimi ruakvuinak ah thil pakhatkhat in chonh sualnak

Ebola zawtnak hi taksa chung i rungrul a luh hnu ni (21) chung ah an zaw. Acheu cu ni 10 tluk ah an zaw. Zawt cang hnu ahcun tluk colh asi. Khuaruahhar ngai asi mi cu, Liberia in Dallas ah a rak tlawngmi Eric Duncan nih a umnak inn cu a chonh hna lo nian, sizung i amah zohtu nurse (2) tu kha a chonh hna. Cucaah, zeitindah Ebola rungrul hi rian a tuan hnga timi doctor te an fiang kho tuk lo.

Eric Duncan cu, vanchiat ah October 8 ah a thi. A thih hlan ah a taklinh degree 103 a phan. A luak a luak tuk. A chung a fak i a thlet. Sau zong akuah manh lo. Thawngtha ngai asi mi cu, naih tein an um ko  nain a tluninn cu a chonh hna lo. Ni 21 chung innchung ah an erh hna nain, Ebola in an zaw lo. Nan thiang tiah an ti hna. Cucaah hi zawtnak hi Doctors te zong nih fiang ngai cun an thei kho tuk rih lo.Acheu zawn ah fawi tein an i chonh i a cheu fawi tein an i chonh fawn tung lo.

Ebola rungrul hi zeidang zawtnak rungrul an lo lo. An thih a har i an karhning a rang tuk. Cucah sau kuah lo in an thih tawnnak asi. Hi Ebola rungrul umtuning cu atanglei bantuk in an si. Mit nih a hmuh khawh lo caah, durbing in a let million in an ngantermi hmanthlak a tanglei ah hmuh khawh asi.


   Thisen chung ah a ummi Ebola virus an karh ning

Ebola rungrul hi an karh ning a rang taktak. An cak tuk fawn. A zawmi hi thisen a cah lo ahcun, sau nun khawh a si lo. Minung taksa chung ah khulrang tuk in an karh caah, eidin, tihang, vitamin tampi taksa i a um lawng ah tei khawh a si. Cucaah hi zawtnak hi tih a nun khunnak asi. Hi zawtnak a ngeimi cu an tak a lin; an chung a tlet hna; an luak an luak. Acheu cu chim awk a tha lo mi in an thi a chuak.


 Ebola zawtnak in a zaw a thimi. Hi zawtnak hi vun le chunglei in thi a chuak kho


Ebola virus cheukhat muisam cu hitin asi.


 Ebola virus cheukhat cu hitin asi

Ebola zawtnak hi, America zong ah an rak tih tuk. USA ah kum 17 ka um cang le hi chung ah tutan Ebola zawtnak tluk in USA a hninsaimi zawtnak a um rih lo. H1M1 nih khan a rak hninh pah nain, luklak ah a dai. Cu tluk cun mipi zong nih an rak tih lo. 2014 Ebola zawtnak cu an tih taktak.

Dallas i Eric Duncan a thlawptu nu kha, kan umnak chaklei Cleveland khua ah an chungkhar a rak tlawng hna. Vanglawng in Dallas ah a kir hnu ah, a zaw ti fiang tein an theih cangka in, Cleveland a chungkhar vialte inn ah an hren dih hna. Cun cu nu he aa pehtlaimi si hna seh, a va pehtlai chin thliahmah mi minung 150 tluk hi, atu lio ah Ohio ah an hren hna. Cu dirhmun zoh tik ah, Ebola hi an rak tih hringhran ko ti kha a lang. Ohio cozah nih cun, Ebola in in i khamhnak caah million 800 kan hman lai tiah an ti colh.

Mithi le Azawmi

October 22, 2014, WHO nih an chimnak ah, Guinea, Liberia le Sierra Leone ram hna hi fakbik in a tuarmi an si i, hi ram chung ah minung 9,936 hi zawtnak in an zaw cang i, hi chung ah 4,877 an thi cang tiah nihin ah an ti. Hi zawtnak hi an tei khawh lo asi i hitining tein a karh peng ahcun, December thla chuak ka ahcun, zarh khat ah minung 10,000 tluk in zawtnak a karh lai tiah WHO nih an ti. Cucaah Ebola zawtnak hi, West Africa ram ca lawng si lo in vawleicung pumpi buainak pakhat asi.


US ah Ebola in a thi hmasat cemmi Eric Duncan

           
          Nina Pham                          2nd nurse Ebola chonhmi
          (Dallas nurse Ebola chonhmi hna hna an si)

Midang caah nunnak pek in a thlawptu hna hi nurse pahnih hi upat awk an tlak taktak ve. An rian le tuanvo cu a si ko nain, an mah ca lawng ruat lo in, zohkhenh haumi hna a thlawptu "Samaria mitha" an si ve.


 Eric Duncan an thlawpnak Texas Health Presbyterian Hospital

Africa ram ahcun doctor le nurse le ngandamnak riantuantu an tlawm tuk. Cucah mizaw an tei hna lo. Nizan ah PBS News ah, "Mipa pakhat pa nih a fanu kum 18 asimi Ebola in a zawmi kha, ambulance in sizung pakhat hnu pakhat a kalpi. Zan khuadeu ngacha a kalpi nain, zei sizung hmanh nih an cohlang lo. A ruang cu kan khat tuk cang. Minung 50 umnak sizung ah 85 hna an um cang i, zeitihmanh in kan i ti kho ti lo tiah an ti i, an khirh ko hna. Inn ah a tinpi than i, cuticun a fanu te cu a thaizing zingka ah a thi" timi an chim.

Cu ve bantuk in, lampi sawhsawh ah tlangval pipi an thi i, nungak zong an thi ko hna. Miruak tampi cu tuan ah an char kho hna lo. Ni le a lin fawn i, rang tuk in an thut caah, tih a nung taktak. Atanglei i hmanthlak van zoh tikah, "Minung an lung a dong taktak" timi cu hmuh khawh an si ko. "Kei zong zeitik ah dah ka kal ve te lai?" ti hi an thinlung ah a um cio ko lai.


           Sii kahta hmasat lo in ruak an tawng ngam lo


Zawtnak a ngeimi kha zohtu hna nih bia an hal lio. "An tih taktak ko hi."

Ebola zawtnak hi, tih a nun tuk caah US cozah lawng silo in E.U cozah dihlak zong nih an i buaipi ngaingai. US nih cun kan tei ko lai tiah an ruah. Sizung kip ah i thlawpning training an pek hna. Africa lei in a rami minung paoh cu US ramchung airport panga lawng ah an tlunter hna i, mizaw hi a bawh bak in an bawh hna. Ebola doh ding in, Africa ah ramkip nih doctors le ralkap an thlah hna. Cu Ebola dohtu pawl an zawl sual ahcun zohkhenhnak ding caah, sizung zong an sak i, thlawpnak ding ready bak in an chiah dih.