Thawngpang Lem "Fake News" Ralrin A Herh

Atu chan i, "Thawngpang chan" (Information age) ti a si. "Thawngpang (news) hi zeitluk in dah a tam?" tiah cun, 2013 ah Tuluk lawng nih cauk a tlangpi (title) aa dangmi 440,000; USA nih 304,912 le vawleicung pumpi a zapite 2,200,000 an chuah. Laimi nih cun cauk phun in 10-20 hlei kan chuah kho lo. 2015 ah hin, BLOG lawng ah nikhat ah capar (article) million 2-4 kuakap an tial. 2015 December ah vawleicung minung 3.26 billion (40%) nih internet an hmang kho. Khuaruahhar in thawngpang a tam. Minung fa nih theih le hngalh cawk ding a si lo.

Hi "thawngpang chan" ah hin, a cheu cu "mipi nih biatak va thei ve hna seh" timi saduhthahnak bak lawng in catialmi an um ve. Cu hna nih cun biatak kha an theih khawh chung in an tial. Cucu lawng cu an i ruahchannmi a si. A cheu nih an ca thatnak asiloah an mah bu le party thatnak caah, thawngpang lem "fake news" kha heh an tial. An chim i an rel, Mipi an hlen hna. A theipar an chuah hlan ahcun, a tak le lem hi theih awk an fawi lo.

Atu "information age" ahcun, thawngpang thanh hi sipuazi tha tuk pakhat a si. Cucaah, mipi ca thatnak kha siloin mah sipuazi maw, mah tanhmi thil pakhatkhat thatnak caah, a tialmi tampi an um ve. Cucaah catialtu le thawngpang thanhtu hna nih, thawngpang hlat le mipi sinah zuar tam kha an i zuam. Mi nih an theih duhmi chim le chuah khawh kha an i tinhmi a si. Mi nih an uar men lai timi kip kha khawmhsuat an i zuam. Tangka hmuhnak ding caah, a dik he, diklo he, phuah cawkmi he, a phunphun in an tial. Rem nuam ngai a si i, "A taktak sisehlaw a tha tuk hnga?" ti awk a tlakmi cauk, "Thu-ta-shwe-sung" phun khi, nihin ni ah atam in a tam tuk.

Cucaah "thawngpang chan" ah hin, ralrin dingmi thil pahnih a um.

1. Pakhat cu "Thawngpang lem a si." Hihi lih tawnmi le phuah cawpmi a si. A taktak a lo ngai nain biatak a si lo. Mi thinlung ah hlennak a chuahter khotu a si. Biadik le biatak theih khawhlonak a chuahpi. Cucaah biakhiahnak aa palh kho.

2. A dang pakhat cu "khawika in dah aa thawk" (source) theihlomi a si. Hi zong hi phuah cawpmi an si. "An ti; an chim" timi a tam. A ho set nih "a mit in a hmuh i a hna in a theih" timi a um kho lo. Hi bia hi a thang duh ngaingai. Khuaruahhar thil tampi aa tel tawn i, mi nih an theih duh. Asinain "aa thawknak" theih khawh a si tawn lo. Hi nih hin, thil kan hmuhning le zumhnak hmanlo a chuahpi.

Laimi Krihfa tampi cu carel kan huam. Biaknak le politics zong kan duh. Kan chamhbaumi cu, thawngpang kan relmi hi zumh tlak a si maw silo timi cuai kan hlai kho lo. Khawika in dah hram (source) a rat timi kan zoh lo. Kan fian setsailomi le zumh tlak lo thawngpang zong kha, kan chim kan tial. Mipi hi a diklomi thawngpang tam tuk kan pek hna. Hihi a pawi tuk. USA ah siseh, Russia ah siseh, Kawlram tiang in biaknak lei he, politics he "thawngpang lem" (fake news) tam tuk a chuak cang i, mipi hi  a diklomi thawngpang kan pek sualnak hna hnga lo ralrin a hau.

Voi tampi TV kan theihmi hi, thawngpang taktak nain "ruahnak" (opinion) hi a tam deuh tawn. Cucaah an tanhmi hruaitu le party kong an ruahnak (opinion) kha thawngpang lakah an rawn chih lengmang i, voi tampi cu a taktak nakin a taktak a silomi thawngpang tu nih, kan thinlung kha a kan mer i a kan khuhnenh deuh. Cucaah kan zohmi TV channel hi zei dah a si? Biachimtu hna "ruahnak" (Opinion) khi zei dah a si timi khi theih le tlaih khawh a herh. Culoahcun biadik theih lo a fawi tuk.

Fake news ka philh khawh setsai lo mi tete ka van tial lai.

1987 ah Mandalay University ah a kum (3) ka rak kai. July thla hrawng a si. Kawlram cozah nih tangka an thah lai ti a rak si i, University sianghngakchia cu a hninh in kan rak rak i hnin. Kan thin a phang. Dawr tuahmi zong an rak lau. Thil zong ni 5-6 cu a man a kai pin ah zuar zong an rak ngamh lo. Cozah nih an rak i thawh i, "Hiti an chimmi hi thawngpang lem (fake news) a si. Zum hlah u. Hi bantuk in thawngpang lem a chuahtertu hi, Kawlram thohhlanzi nih an tlaih hna i, Yangon ah thawngah an thlak hna. Zei hmanh nan thin phang hlah u" tiah tadinca an rak chuah. Kyemon le Lohta Pyithu Nehsin ah an rak tial. Thawngpang lem nih Mandalay le Yangon lei lawng siloin Kawlram pumpi sipuazi tam tuk a rak zorter lai.

Cuticun mipi cu an hna a ngam than. Punghman tein an van cawlcang. Cozah nih atu le tu fake news zumh lo ding kha an rak tial. Hnangam tein mipi an um cang i, sipuazi kha a hung tha ziahmah. Tangka a thi lai timi kha Fake News ah an ruah dih hnu ah, September 5, 1997 ah "Kawlram tangka 25, 35 le 75 cu an van thah dup ko. Cu lio ah Kawlram phaisa dihlak i 75% hi a thi ti a si. Mipi cu a ai bak in an ai. A tah bak in an tap. University kip cu buainak in a rak khat. Cozah tu kha fake news chuahtu an rak si diam ai. Communist le socialist ram ah siseh, democracy ram zong ah siseh, Cozah zong hi zumh ding an si thlu lo.

Voikhat cu Laitlang ah "Russia ah hell mei an pemh" timi ca hna an rak chuah ve. Zumh tlak a si le si lo zong, catialtu zong nih tuak hlah. A reltu zong nih tuak hlah. Tongte thinphan in, Krihfa tampi an thin a rak phang. 2012 tiang zong ah Kawlram in a rami Evangelist pakhat nih a kan cawnpiak rih. Hi tuanbia zong hi khawika in dah hram (source) a rat timi theihlomi tuanbia pakhat a si.

2007 kum dih lai te ah a si. Laimi bochanmi pakhat nih, "Kawlram thawngpang na thei maw? Ser. General Than Shwe le General Maung Aye an i phuak tiah an chim" a ti. 2007 kuakap ah kha hruaitu pahnih kha an i phuak timi cu zumhtlak a si lo. "A si pek lai lo" tiah ka rak leh. Ni hnihthum raoh ah, "biavaivuan" (rumors) si an ti. Hi biavaivuan tih a nung taktak. Minung thinlung hlennak ah a tha bikmi a si. Chimtu nih an chim ko zongah, a theitu nih biatak a si le si lo theih khawhnak ding caah, ruahnak le theihngalh (knowledge) ngeih a herh. Hi bantuk thawngpang lem hi nihin ni ah a tam tuk.

Voikhat cu "Aye Chan May a thi" ti te hna;  "May Sweet a thi" ti te hna a rak si. Voikhat cu Lai nu hlasakthiam pakhat cu, video thalo aa thla ti te hna a rak chuak. Cu ca cu hmuh cang ka in, lih bak a si timi cu theih khawh colh a si. Zeibantuk thawngpang lem a chuah zong ah, a biapimi cu a ngaitu le reltu nih "a lem le a tak" thleidan thiam a hau.

Pastor, Evangelist le biaknak hruaitu zong kan i ralrin taktak a hau. Relmi kip, theihmi kip hna hi mipi sin chimrel ding an si lo. Zeicatiah lih tawnmi a tam tuk. Satan an hmuh ti bantuk; caan a dong lai tibantuk;  thianglawr a si cang lai tibantuik; Russia ah hell an pemh tibantuk; a nih a thi le aa laar tibantuk; Obama le Pope 666 an si lai tibantuk; sahrng number computer chip an in rawn hna lai tibantuk hi a tam tuk.  Cucaah biaknak phungchimtu pakhat nih phung a chim tik ah, "Bible cawnpiak ning a si maw silo" timi cuaithlai taktak a herh.

Tu chan ah hin, thawngpang lem hi a tam tuk caah, thawngpang dikmi theih a har ngai tawn. 2016 US Election hmanh ah thawngpang lem nih thimnak ah mipi tamtuk a vaivuanh hna ti a si. US mipi thinlung ttaite le vaivuan in an tuah hna ti a si. Cu ti an umnak a ruang bik cu, "social media" ruangah a si an ti. Social media cu mah duh paoh in tialmi a si. A cunglei in "editor" timi zohtu le kilvengtu an um lo. A dik le diko chektu an um lo.

American upa kum tling 62% nih hin, editors a um lomi "social media" in thawngpang hi an theih tiah Stanford University nih an chuahmi capar "Social Media & Fake News in 2016 Election" tiami ah an tial. Social media tam deuh cu "perh" chinmi a tam deuh caah, biatak theihnak ca an si tuk lo. Cuticun social media nih hin, minung thinlung hi vaivuan ngai in a umter hna.

Politics ah siseh, biaknak ah siseh bible chimmi a dik zuahmah ko rua. Cathiang nih hitin a ti:

Cawnpiaknak a hmanmi kha mi nih an ngaih duh lo i, anmah duhmi chimtu dingah cawnpiaktu an lak hna caan kha a phan lai. Biatak kha an kaltak lai i, minung tuanbia tu kha ngaih an duh deuh lai" (2 Tim 4:3)

Hi bible bia hi, vawleilei he thlarau lei he a tling ngaingai cang. Facebook, Instagram, Twitters, email le viber chan ahcun ningcang lo ngai in thil a kal tawn. Kan chan i, a lem (atuh) a tam tuk chan a si cang i, careltu hi lungfim tein khuatuak kan hau.

Prophet Jeremiah nih cun "Ka mi Israel hna hi theihhngalh (knoeledge) an ngeih lo caah an rawk" tiah a rak ti. Cucu Pathian theihhngalhnak zong aa tel chih i, vawleicung ah thil dik le diklo thleidan thiam a herhnak zong aa tel chih. Knowledge ngeih lo cu rawhnak taktak a si. Cun Mirang nih "Little knowledge is dangerous" (Theihhngalh tlawm tuk cu tih a nung) an timi khi a dik tuk. Theihhnalh tlawm tuk cu, pingpang suknak bak a si.

US ka phak hnu ah thawngpang lem "Fake news" nih zeitluk in dah USA a buaiter? Vawleipumpi  a buaiter? timi cu mithmuh bak a si. El awk a tha lo. Fake news hi a karh a rang tuk i, cucu tih a nun khunnak a si. Mi thinlung zong a hlang deuh fawn. Mi nih uar le huam ngai a si fawn. Biatak le thawngpang tak hi, mi nih chim le rel huam tuk a rak si lem lo. Iraq WMD kong zong ah, thawngpang lem hi tam tuk a rak chuak. Cucu ho sin in dah a rat? Cucu vawleicung uktu sang bik pakhat Pre, George W. Bush ka in a chuakmi a si.

2003 lio ah Pre. Bush nih "Iraq nih WMD (weapons of mass destruction) a ngeih. Cucu UN khammi a si. Hi hriamnam pawl hi paleng par in an par hlan ah kan hloh a hau" tiah lih, hrawkhrawl le thawngpang lem kha heh tiah a rak phuan. "Preemptive strike" timi ruahnak in kan kah tuan a hau tiah a rak ti. Cu lio ah Laimi tam tuk nih, Saddam cu an huat tuk caah, kap seh ti an duh i an rak tanh. Hillary Clinton, Pre. Trump le John Kerry tiang nih an rak tanh. Hi hna zong hi an chung ah biatak an rak um lo. Nihin ni ahcun a phunphun in an i phisin cang.

Cu lio ah Pre. Bush chimmi a diklo tiah a timi Laimi kan rak tlawm tuk. "Pre Bush chimmi hi a dik lo; zumh tlak a si lo. Lih le hrawkhrol a si. Iraqk a kah ahcun International Laws a buar a si. UN Charter Chapter VII: article 42 & 51 hi a buar" tiah ka rak ti tawn. Mi tampi nih an rak ka pawm lo. Biafak nawn in ca a ka letmi zong an rak um len. 2003 ah Iraq Invasion an van tuah taktak i, WMD cu pakhat hmanh an hmu lo. Pre. Bush chimmi cu pakhat hmanh a dik ti lo.

Pre. Bush nih Iraq a tuk ruang tu ah, minung thihlohnak le rawlralnak tam tuk a chuak. Minung tam tuk ralzaam ah an i chuah. American ralkap 4,500 renglo an thi. Iraq sining aa rawk ciammam i, ISIS tiang an chuak. Nihin ni ah kum 14 renglo a si cang nain Iraq buainak a dong kho rih lo. An khualipi BAGHDAD hmanh a dai kho rih lo. "Thawngpang lem" hi zeitluk in dah ti a rak nun?

ISIS ral hmanh hi dih sehlaw, Kurdistan paw nih independent an khelh than lai. Iraq hi fawi ah a dai ding a si rih lo. Hi vialte harnak, rawhnak, sunghnak, thihlohnak, hmapu le ralzaam buaibainak vialte hi, Pre. Bush nih thawngpang lem kha, thawngpang dik bantuk in a rak chimmi ruang ah a si.

Facebook chan ah hin, "thawngpang lem" a tam chinchin. "Mexico-US ramri vampang hna an chawn thluahmah cang" timi hna thawngpang lem a chuak. A taktak ahcun Pre. Trump nih a timi phun cu, an sa rih lo. Zei construction company nih dah tuanvo a lai lai?" ti hmanh an fiang rih lo. Kha bantuk khan "fake news" hi an chuak peng. Tuluk nih "N. Korea a kah lai?" ti te hna. North Korea cu Tuluk nih cun a kahnak ding lam a fawi lo.

Naite ah "Kawlram President U Htin Kyaw aa phuak lai i, Daw Aung San Suu Kyi he aa naihniammi ralbawizik (General hlun) nih a chawn lai" ti hna a si. Cu zong cu Facebook ah an tar i, a ho nih dah a tar tiah a hlat cuahmah lio a si. NLD cozah an thin a hung tuk. Social media chan ahcun, thawngpang lem (Fake news) hi rilicung i hnahchawl vuanh in an i vuan.

Minung hi, camera trick hmang in duhpoh in hmanthlak suai khawh le Adam Suite in taklawng in chiah khawh chan a si. Ningzak mualpho in tuah khawh chan a  si i, tih a nung ngaingaimi chan kan phan. A silomi zong movie tha lo aa thla ti in fake adult movie chuah piak khawh chan a si.

Politics le bang ahcun lih hi a tam tuk. Pathian a tihmi minung a si lo hnu cu, zeibantuk politician zong zumh awk an har. An mah pumpak le party thatnak ca lawngte deuh an tuan cio ko. American politicians zong an ding hlei lo. Kawlram politicians zong an ding hlei lo. Thawngpang an chim tikah "An chimmi le an lungchung muru aa dang. An riantuanmi an kaa in an chimmi a kong le an lungthli tummi cu aa dang. An lungput a dang; an chimmi a dang an tuahmi a dang peng, Cucaah News tampi cu fake news a tam tuk.

America ko hi, news hi an sipuazi a si caah, fake news a tam khun. Cu ram i khua kan sak tik ah, Laimi tampi hi "thawngpang taktak" nakin "thawngpang lem" tu in khim deuh kan i tim cang. Cucaah Facebook catialmi kip zong zumh dih ding an si lo. Biatak si dawh a si maw? Dik dawh a si maw? timi kha tuaktan a herh.

Culo ahcun biatak le biadik tu thei lo in, a lem le a diklomi tu tam deuh kan theih i, cucu kan i nunpi sual ahcun Laimi hi ka fim ding hnga tluk in kan fim kho lai lo. Kan than hgna ding tluk kan thang kho lai lo. USA kan um zong ah USA fimnak zong kan i lak kho taktak lai lo.

Cucaah Laimi nih biatak tam deuh theih kan duh ahcun "edidors" a ummi Newspaper le tha tein thawngpang an hlat i an tialmi ca pawl hi rel ah an tha. Library ah research phun deuh in chuahmi cauk le makazin hi tam deuh rel a tha. "References" tam deuhmi ummi an si i, khawika in dah "hram aa thawk" timi kha theihfian khawh deuh an si i, theihnak tam deuh i chap khawh a si.

Cucaah cozah kong, cozah policy kong, ramkip politics kong, raltuk kong le vawleicung kongkau theih duh ahcun a tanglei ca hna hi rel phu an si. Zeicatiah hi cauk le makazine hna hi million tam tuk nih relmi an si i, editors thatha an ngei hna. An tanh deuhmi cu an um ve ko nain zumhtlak cem an si. A caan ahcun an tial palhmi zong a um ve ko nain, an palhnak an theih ahcun "tha tein kan ti sual" tiah a chim ngammi an si fawn.

Edit umlomi online ca tam tuk rel ahcun, thawngpang kip lawng theih a si i, biatak theih cu a har ngaingai. Cucaah biatak tam deuh theih duh ahcun a tanglei ca pawl hi rel phu ngai an si:

1. Newsweek
2. Time
3. The Nations
4. National Geographic
5. PBS News (Education ca a si. A tha bak)
6. Reader's Digest
7.  AARP Bulletin (US cozah; tangka, social security, politics, chungkhar, sipuazi kong)
8. National Review
9. The Economist
10. AARP Magazine
12. Foreign Affairs
13. BBC News (Politics kong deuh a si i ralrin an herh pah ve)
14. VOA News (Politics kong deuh a si i, ralrin an herh pah ve)
15. Bloomberg Business Week

Biadonghnak

A biapimi cu hihi a si. Minung cu uarmi, tanhmi le duhmi aa dang cio. Mah le uarmi, tanhmi le duhmi hawih deuh catial a si cio. Cucaah ca reltu nih ca rel tik ah, "catialtu duhnak le tinhmi" (Sa-yi-tu ih aa-baw) khi theih fian a herh.

Aa tialmi ca hi, "thawngpang lem" (Fake news) an si maw? Ataktak" (fact) dah an si? A dik mi maw a tial lih dah a tial? Tuanbia taktak maw a si phuah cawpmi dah? Asiloah amah ruahnak (opinion) dah a tial? A tialmi hi zumh tlak an si maw? Asi kho lai maw? Va si sehlaw a tha tuk hnga timi bantuk ceu hna an si maw? Zeitindah kei nih ka ruah ve lai? timi hna hi careltu nih ruah le tuak ding an si. Catialtu nih cun a mah duhmi a tial ko lai. Asinain careltu nih na thinlung i thleh ve ding kha na rian a si. Na thinlung na thlehmi na palh ahcun na theipar chuakmi kha a chia kho i, na dik ahcun a tha kho ve ko!!!



-----------------------------------------------------------

Green Card & Citizenship Sawkmi Caah Theih Herhmi

Pathian dawtnak le thluachuahnak ruangah kan ti ko lai. Laimi tampi USA ah lam a phunphun le sining a phunphun in kan rak lut hna. A tam bik cu ralzaam in lutmi kan si. Cathiam he thiam lo he USA ah kan phan hna. USA phanh tik ah, system ngei tein sermi ram a si tik ah, an system chungah duhsah tein i khumh ceumau i, a hnu a donghnak ahcun an rammi siter ding tiang khi lam an kan sial piak cia. Mah nih dot khat hnu dot khat in tuah dingmi tuanvo kan ngei. 

USA cu tuah ding timi tuah lo ahcun thil fate ah ruahmi tete ruangah cai taktak in harnak ton khawh a si caah, refugees in USA nan rat ka te ah an in chimhmi hna "Rights and Responsibilities" timi "Nawl na ngeihmi le tuanvo" khi fian cikcek le tuah cikcek a hau. Cucu nan tlolh sual ahcun, khuaci muih khawh a si. 

Tahchunhnak ah, Refugees in a lutmi caahcun I-94 khi a thi timi cu a um lem lo. Asinain kum khat chungah Green Card tuah ding khi cozah policy a si caah, kum khat chung ah Green Card ah i thial lo ahcun harnak ton khawh a si.A cheu khua le state ahcun ID tuah zong a fawi ti lo i, rian hmuh zong a fawi ti lo. Laimi a cheukhat cu ka daithlang tuk i, kum 5-7 tiang hna Green Card lo in "a pawi lo" ti in a nung salammi hna kan um ko. Kan daithlang taktak. 

Cucaah a herh sual ah tiah hi ca hi ka tialmi a si. Hi ca hi Ohio State ummi sining hawih in address te hna le fee kong tialmi a si i, mah le khua le State umtuning kha aa dang cio kho ti zong van fiangter ka duh. 

Green Card caah a herhmi

1. Form I-485 phih ahau.

2. Form G-325 A phih a hau.

3. Passport hmanthlak 2. Hmanthlak hnulei ah A-Number khedan in tial ding

4. Doctor sin lakmi samhlo ding timi cakuat

5. I-94 Copy ahnu le hmai a hau

6. Green Card INS lei nih, min le chuah nithla hna an palh tawn caah, nan sawknak copy i chiah cio u. An palh sual ahcun, copy i aa palh lo ahcun man cawi a si lo. Copy na chiah lo ahcun remh than tik ah a man cawi a si. Cun Citizenship na sawk tik zongah na information aa khah a hauh caah a herhmi asi. 

7. Chungkhar nan si ahcun hmun khatte ah kuat khawh a si. A rih tuk sual ah, sataih in kuat ah a tha 

8. Form phihmi kha staple in ceh lo ding an duh lo.

9. USA ram chung ah DUI ruang ah maw, thil pakhatkhat ruangah thawng hna a tla balmi na si ahcun, na thawngtlaknak kha tha tein form ah tial chih ding le na luatnak le a donghnak na bia an caih i biakhiahnak kha tial chih hrimhrim ding (Speeding ticket tibantuk hna court chuahmi cu pawi ah chiah a si lo).

Kuatnak address a dang cio i, Ohio State ummi ca ahcun hi address ah kuat ding.

USCIS NEBRASKA SERVICE CENTER

P.O BOX 87485

LINCOLN, NE 68501

Citizenship sawkmi caah

U.S ram chung chuakmi a silomi ramdang in a lutmi paoh nih sawkmi citizenship cu "Naturalization citizenship" timi a si i, "Ramchungmi ah sernak" ti khi a si. Cucaah ramchung chuakmi tluk cun nawl nan ngei lo. Tahchunhnak ah, U.S ram chung chuakmi cu zeitluk sualnak fak le lih a chimnak an hmuh zong ah, "U.S in chuah le dawi awk a tha lo. Ramchungmi sinnak kha thah piak khawh a si lo." Cucu a nuhrinnak in a hmuhmi "right" a si. Asinain ramchungmi ah ser chawmmi cu, citizenship hmuhnak caah nan tialmi ca ah lihfaak nan chimnak an theih asiloah sualnak ngantuk nan tuah ahcun "revoke" an ti i, hrawh piak khawh than a si.

 Cucaah "Citizenship ka hmu cang le ti in, hnangam tuk le duh paoh in sualnak ka tuah lai" timi hi U.S ah ruah ding a si lo. Ngaihthiam khawhlomi sualnak le lichimnak na tuah sual ahcun "revoke" tuah piak khawh ka si timi kha theih peng a herh. Cucaah U.S ah hin dinfelnak tein nun hi, Citizenship hmumi hna "tuanvo" a si. 

U.S vawlei na lamh hmasat ni thawk in rel i kum (5) na tlin bak in Citizenship sawk khawh a si. Kum 5 nak na tlin hlan deuh in form cu cozah ah kuat khawh chung a si. Green Card na hmuh lo ahcun sawk khawh a si lo. Zeidah a lawh tiah ahcun, tangcheu awn lo ahcun tang khat kai khawh a si lo bantuk a si. USA ahcun a dot lonh (a-sinh-caw) in thil tuah a ngah lo caah a si. Cucaah Citizenship cu Green Card na ngeihlo hmanh ah approval a hmu ciami ca lawnglawng ah sawh khawhmi a si. 

Citizenship phin hi tih ding a si lo. Cathiammi cu an thiam rup in, a thiam lo mi cu thiam lo rup in bia hal a si ko. Cun mitha he ton fuh ahcun zei pipa an hal tuk hna lo. "White house is in Washington DC" ti hna an relter hna le an tialter hna i, cucu a si ko. Timhlamh le zuam belte cu a hau ve.

Interview zong ngaihlah ding le tih ding a si lo. Sual a si lo i, dantat le thawngthlak zong a um lo. Green Card in um peng ahcun thar chuah caan ah form phih than lengmang le tangka liam than lengmang a herh. A sung tuk. Cucaah Citizenship sawknak nawl a ngeimi paohpaoh nih cun sawk ding a si. Cun "nawl ngeihmi" (rights) zong aa dang tuk. Hnahnawh lurit zong aa dang tuk. 

Citizenship na sawk tik ah hihi tuah an hau.

1. Form N-400 phih ding

2. Cozah bawmhnak hmumi caah fee waiver tuah na duh ahcun I-912 phih hau. Phih thiammi te phihter ding.

3. Food stamp zungah benefit ngahmi ca lak hau.

4. Greencard copy hnuhmai kuat chih hau.

5. Passport pung 2 kuat chih hau

6. Citizen hmu ciami nih nan fale kum 18 tang kha benh nan duh hna ahcun N-600 phih a hau. Fee waiver tuah duh ahcun I-912 phih than hau ve.

7. 100 Questions kha tha tein i zoh cia a hau. Cathiammi le asylum cu an halmi hna a har deuh ti a si. Refugees in rami cu tam deuh cu a fawimi tete an hal ko hna.

8. Green Card na hmuh hnu ah, DUI ruangah maw, a dang thil pakhatkhat ruangah thawngthlaknak hna na huah sual ahcun, tha tein tial chih ding. HLENNAK le LIH BIA pakhat hmanh tial lo ding. Green Card i na chuah nithla le min le tuktak kha khah a herhmi tampi  a um caah ralring tein phit ding.

9. Citizenship cu an in hrawh piak lo ahcun tharchuah a hau ti lo. 

Citizenship form kuatnak ding address cu Ohio State ummi caahcun a tanglei ah a si:

USCIS

P.O BOX 21251

PHOENIX, AZ 85036 

Green Card le Citizenship sawk kho dingmi kan Laimi vialte Pathian nih nan lamthluan tluanter ko seh. 

------------------------------------------------------------------------------

Chinchiah.

1. Greencard renew tik ahcun refugee ca zong ah fee a um lai.

2. Citizenship sawk tik ah, cozah benefit hmulo mi ca ahcun fee kuat chih hau. Fee hi online in check a hau.

3. Kuatnak address hi umnak state nih a ngeih. Ohio caah kuatnak address hi nihin ni ca a si. An thlen sual ahcun an mah nih an hei lanhter thiamthiam ko lai. 

4. Green Card zong siseh, Citizenship ca zong siseh, Form ah tha tein minthut a hau. Minthut lomi ca cu a kir lai.

Lungretheihnak In Luatnak

Minung kip nih hin, "Vawleicung ah lungrethei bik ka si rua" tiah kan ruah cio tawn Nun chan ka ngei lo; nun hi zeidah a sullam a si? Ka nun hi pakpalawng a si" tiah kan ti theu tawn. Careltu nang zong ruat ve hmanh, nangmah le keimah lawng rungretheimi na si lo timi kha va philh hlah.

Vawleicung mi vialte hi, nikhat caan khat ahcun lungretheimi viar kan si hna. Uktu bawi zong an lungre a thei i, mifim le mirum, midawh le hlasak thiamthiam zong an lungre a thei. Siangpahrang zong an lungre a thei i, an ukmi hna zong nih an ngeih ve. A fim tuklomi mimolh chupchap nih lungretheih an ngei i, mifim scientist zong lungretheihnak an ngei. A ruang cu, "Minung cu nuhrinnak in lungretheihnak he hrin chih kan si. Lungretheihnak cu kokek chuahpimi thil a si."

Kum tling a si i a lungre a theilomi cu, "mihrut" lawng an si. Mihrut na si lo paoh ahcun lungretheihnak cu a tlawm le tam in na ngeih a hau. Lungretheihnak na ngeih lo ahcun, na hrut ngaingai ko cang tinak a si. 

Hihi va philh hlah. Mirang phungthluk ah, "Hruh hi a nuam" tiah an ti. Zeicatiah hruh ahcun lungre a thei ti lo. Thil tha le thil chia kong zong ruah awk a um lo. Zawtnak le damnak kong ah lungretheih awk a um lo. Zei tuah zong ah, tihnak le phannak kong zong ruah awk a um lo. Hmailei kongah an lungre a thei kho lo.

Mihrut cu a tu chan zumtu aa timi nih kan tih tukmi-"mangtam a tlung lai, lii aa hnin lai, caan a dong lai, khuacaan a chia lai, 666 a chuak lai, nan ban ah chip an ronh hna lai, Russia ah hell an pemh ee, thianglawr a um lai ee..ti phunphai zong tih awk zeihmanh an ngei lo. Hell tlak ding zong tih awk a um lo i, vancung kai ding zong ngaih awk a um hlei fawn lo. An caah Pathian zumh awk a um lo i, Satan va tih awk zong a um hlei lo." Zeicatiah zeihmanh an thei lo. Cucaah hruh hi a nuam ti a si ko. Cucaah, mifimnak in mihrut hi an i nuam deuh hrimhrim ti a si.

Cu bantuk zei thil paoh tlun zong ah, lungretheih ngeilo in aa nuammmi mihrut chung ah tel lo paoh ahcun lungretheihnak hi a um cia cang. Lungretheihnak in minung a simi paoh luat khawh a si lo. A tuar zia thiam le thiam lo lawng aa dangmi a si.

Ruah a herhmi cu hihi a si. "Zei bantuk thil kong hmanh i na lungre a theih lo ahcun cu mihrut cazin ah ka tel cang" ti kha theih a hau. Chim duhmi cu, minung a si i ruahnak le tuaknak a ngei zinpanmi cu, lungretheihnak ngeih a herh. Thluak a ngeimi minung si hnu paoh ahcun lungretheihnak cu nuhrinnak in aa tel chih cang. Cucaah minung caah lungretheihnak cu ngeih phung a si. Asinain cu lungretheihnak cu i sum khawhlo tik le ban khawh lo tik ah, minung nunnak ah harnak le rawhnak a chuahpi.

Cucaah Jesuh nih "ei le din, hni le puan kong le phanh rih lo mi thaizing kong ah lungretheih lo ding kha a kan cawnpiaknak a si."

"Khuazei in dah ka ei awk ka rawl cu ka hmuh lai, ka din awk cu ka hmuh lai, ka hnipuan cu ka hmuh lai" ti in lungrethei in va um hlah u....vancung khua i a ummi nan Pa nih hi vialte nan herh hna ti cu a hngalh ko (Matt 6:31,32)

Jesuh chan thawk in, nihin ni tiang ah lungretheihnak a um ko. Jesuh chan lungretheihnak le a tu chan lungretheihnak hi an hram cu aa lo dih ko. A tlawm deuh le tam deuh lawngte a si.

Asinain Jesuh chan ahcun, tu chan i "bill" kan timi hi a rak um lo ti tluk a si. Ngunkhuai dah ti lo cu. Tu chan ahcun "bill" (pek ding leiba) hi a tam in a tam kho tuk. USA sining tuak tik ahcun, inn bill, motor bill, meiti rawnnak, loan cawimi cham ding, gas bill, insurance bill, telephone bill, internet bill, cell phone bill, life insurance bill, sizung bill, tuition le credit card bills- tibantuk pek ding leiba ti cawk lo a si. Hi bills vialte hi, Jesuh chan ahcun a rak um lo i, an lungretheihnak hi tu channak in tampi a rak zia deuh ko. An lungretheih cemmi cu, "eidin, hnipuan le innlo" kong lawng a rak si.

Hi bills vialte hi rak i chap ve hna sehlaw, Jesuh zong nih hin a zultu paw le Judah pawl hi, "bills le loan" kong ah nan lungrethei hlah u tiah a rak ti ve ko hna hnga. Tu chan American sining he epchun ahcun, Jesuh chan Palestinian minung an lungretheihnak hi chim phu tuk a rak si lo. Cu tuktak hmanh ahcun an lungre a rak thei tuk i, Jesuh nih lungretheihlonak kong a rak cawnpiaknak hna a si.

Zei si hmanh ha, Jesuh chan in nihin ni tiang lungretheihnak hi a ruang tampi in a ra i, mi vialte nih a tambik kan lungretheihnak cu thil (4) ruang ah a si.

(1) Zei dah kan eidin lai? Zeitindah kan i cawm lai timi "rian, tangka, pawcawmnak" kong
(2) Zei dah kan i hruk-aih lai? A herhmi a lengphaw thil kongkau.
(3) Thaizing ah zeitindah kan si lai? Si rih lomi le phak rihlomi kong lungretheih chung?
(4) Ngandamlonak kongkau nih a chuahpimi. Ka zual lai maw? Ka thi sual lai maw?

Hi hna hi mi tam bik kan lungretheihmi an si. America, Europe le Australia timi ram rum le ram thawng zong ah lungretheihnak in an luat hlei lo. An luat lo lawng siloin a zual in a zual deuh. Cucaah lungretheih (stress) kong hi biatak tein tangka tam taktak dih in, an hlathlai peng. Zei nih dah a chuahter? Zei nih dah a zualter? Zeitin kan tuah dah a that lai? timi hi an tuak peng.

Zeicatiah lungretheih zawtnak ruangah nuva aa thenmi, chungkhar a kuai aa rawkmi, mah le mah aa thatmi, midang thahnawnnak a tuahmi le zeidang damlonak tam tuk a chuahpi caah a si. Cun chungkhar le cozah caah sunghnak zong tam tuk hringhran hi a chuahpi caah a si.

Lungretheihnak (stress) kongah American Psychological Association, World Health Organization (WHO), National Institute of Mental Health le American Institute of Stress tibantuk nih research an tuah i, ca an khawmhsuat i cu an hmuhmi chung in hi tin an tial. Hi an hlatnak ram hna hi, ram thangcho, ram fim le ram rum lawngte ah a si i, cu dirhmun zoh in minung hi lungretheimi an rak tam tuk tinak a si. Cucaah "Na lungre a theih ahcun keimah lawng ka si lo. Hi hna chung ah aa tel ve mi pakhat ka si ve ko" timi kha ruat law, zeitindah ka damter lai tiah damnak tu kawl ding a si.

An hmuhmi le chimmi cu hihi a si:

* America ah lungretheihnak kong an hlat tikah, upa kum tlingmi hi an lungretheihnak kha a sang deuh chin lengmang i, nikum ah khan a sang deuh chin an ti.

* Bia an halmi hna 75% nih kan hnu thla ah khan kan lungretheihnak a karh deuh i, zatceu tluk nih cun a liamcia kum ah kan lungretheihnak a karh deuh tiah an ti.

* Minung 75 ah 1 cu lungretheihnak ruangah ningcang lo taktak in umnak an ton.

* U.S ngakchia tang 9-12 karlak caah lungretheihnak hi an ngandamnak kongah an lungretheih bik mi pakhat a si i, tha tein i zohkhenh lo ahcun caan sau caah ngandamlonak fakpi a chuahpi lai an ti.

* Riantuanmi minung 80% nih cun riantuan lio ah lungretheihnak kan tong tiah an ti i, zatceu tluk nih cun kan lungretheihnak kongah midang nih bawmh kan herh ee an ti. 42% nih cun kan riantuanpi hawi le zong bawmh an hau ve tiah an ti.

* Riantuannak i lungretheih hi a karh deuh chin lengmang i, vawleicung ram rumbik ram pawl i riantuanmi 10 ah 6 nih cun kan lungretheihnak hi a karh chin lengmang tiah an ti. Tuluk hi riantuan lio i riantuanmi lungretheihnak a sangbik ram an si i, 86% cu lungretheihnak an tuar ti a si.

* Australian rammi 91% nih cun riantuannak kong ah hmun khatkhat ahcun lungretheihnak kan tuar tiah an ti. 50% nih cun an nunnak thil pakhatkhat kong ahcun kan lungre a thei taktak tiah an ti.

* Australia ram minung riantuanmi hna a buaktlak in tuak tikah, minung pakhat hi kum khat chung ah ni 3.2 hi lungretheih ruangah rian an bau ti a si. Cu rian an baumi ruangah Australia economy hi $14.2 billion tluk sunghnak a chuahpi ti a si.

* United Kingdom ram i 2007/08 i riantuanmi 442,000 kuakap nih cun, an riantuannak i lungretheihnak ruangah a kan zawtter ko tiah an ti ti a si.

* Riantuannak i a chuakmi lungretheihnak ruangah, abuaktlak in tuak tikah UK ram ah kum khat ah riantuan ni 13.7 million an sung i, ￡28.3 billion sunghnak a chuak ti a si.

* WHO lungrawh damlonak (depression) hi vawleipumpi minung damlonak hrampi pakhat a si tiah an ti.

* WHO nih vawleipumpi i lungrawh damlonak ngeimi 25% lawng hi tha tein thlawpmi an si an ti.


A cunglei research tuahmi thil sining taktak (facts) zoh tikah, lungrawh damlonak le lungretheihnak hi, miphun kip, biaknak kip, mirum sifak, mifim mihrut, muidawh muichia danglo in, mikip ngeihmi a si timi hmuh khawh a si. Mirum le mifim ram timi Europe le America hmanh ah, hrial khawh a si lo timi hmuh khawh a si. Cucaah Laimi zong ramkip ah kan i thek tikah, lungretheihnak in luatnak hi kan i zuam le hi zawtnak kan ngeihlonak ding in khamnak lam kawl hi, pumpak, chungkhar le Krihfabu hrimhrim in zuam cio a herh.

-----------------------------------------------------------------

Biadonghnak

Vawleicung ram sining kan zoh tikah, ram rum le ram fim ko ah lungretheihnak a rak sang deuh i, a rak faak deuh. "Fimnak cu a tam deuh paoh ah lungretheihnak cu tam deuh ngeih a si ve ko" (Phungchimtu 1:18) a timi hi a tling. Mifim ram kan timi, Japan, Tuluk, Europe, Australia, India le America te hna hi lungretheihnak a rak sang ngaingai.

Khuaruahhar ngai a simi cu, vawleicung ah aa nuambik timi ram hna zong hi, ram rum bik an rak si lem lo. Gross Domestic Happiness (GDH) an tuak tikah, ram aa nuam bik timi hna hi, ram fim le ram rum bik hna an rak si lo. Biaknak aa tlaih i fimnak le thiamnak a thangcho tuk lo mi ram Bhutan ram te hna an rak si ko. Cucaah fimnak, rumnak, thanchonak hna nih hin, "lungretheihnak" hi a rak zorter lo i, nuamhnak taktak zong hi a rak chuahpi lem lo ti kha hmuh khawh a si.

Cucaah khawika ram na um hmanh ah, "Tangka nih nuamhnak a caw kho lo" timi hi va philh hlah. Hi vawlei hi caan tawite kan umnak "Temporary world" a si timi kha ruat law, hi vawlei ah hi sau kan um lai lo ti kha ruat in, Cathiang nih a kan cawpiak bantuk in, "Nan lungre i theihter hlah u...zei hmanh fahnak i pek ter hlah u...saupi nan no ti lai lo.." (Phungchim 11:10) kha i laak i, lungthin daite in kan um ding a herh.

Hi vawlei kan um chung paoh le kan lung a fim chung paoh cu, lungretheihnak kan ngei ko lai. Pawngkamg thil tampi ruangah kan lungre a thei ko lai. Cucu mining sining ah hrin chihmi a si.
Asinain a biapimi Jesuh bia hi a si.

 "Keimah daihnak cu kan pek hna...Lungrethei le vansangau in um hlah u; nan thin zong phang hlah u. Kan kaltak bal hna lai lo..." (John 14:27). 

Na lungre a theih caan paoh ah, Jesuh bia hi va philh hlah. Amah cu kan thilrit vialte a kan chawngtu kan Bawipa a si. Jesuh bia cu, na lungretheih damnak caah si tha bik a si lai i na caah damnak le "Lungretheihnak in luatnak" a si lai!!


------------------------------

http://www.gostress.com/stress-facts/

Columbus Ah Gospel Concert Sunglawi

Columbus khualai

Columbus ah tuahmi concert hi ECBC Building Fundraising caah ECBYF hruainak in tuahmi a si. Concert cu April 22, 2017 ah sunglawi taktak in Stiles Elementary School, Columbus ah kan tuah. ECBC Krihfabu chungtel hi 750 hrawng kan si i, minung 600 kuakap nih concert an zoh kho. Kan caah Concert Sunglawi taktak a si.

Thawknak ah Saya Van Nun Tluang nih thla a kan campiak. Praise and Worship hruainak in nuam taktak in minutes 15 caan kan hmang hmasat. Concert chung ah lawmhnak biatawi catialtu keimah le Upa Sang Kung nih chimnak kan ngeih.

Tutan Concert aa phundannak le sunlawinak khun cu Mizoram in hlasakthiam minthang Vanlalsailoa aa telmi le Laimi mino hlasakthiam mithang hna-Emily Ngun Hlei Sung, Esther Van Hnem Sung le Rem Rem-nih a kan telpimi a si. Columbus khua ah, hi bantuk hlasakthiam minthangmi hna nih, Gospel concert an tuah te lai timi cu, ruah awk a har ngaingai i, Pathian khuakhan taktak ah kan ruat.

Hi concert rami vialte cu, upa in ngakchia tiang lunglawm thanuam tein kan i tel hna i, cu ko cu a miak tuk. Tangka nih cawk khawhmi a si lo tiah kan ruah i, kan Krihfabu caah philh awk thalomi Concert Sunglawi taktak a si. Kan i lunghmuih taktak.

Concert hruaitu hna Sansan le Pa Iap

Concert chung ah hlasatu ah Pu Vanlalsailo nih a kan telpi khawh. Amah hi West Phaileng, Aizawl District in a si. Presbyterian Krihfabu chungtel a si i, USA hi voi hnihnak a rat a si. Khua kip ah thawngtha a chim pah in, hla in Pathian riantuan pahmi a si. Mizoram ah tang 12 tiang a kai hnu ah, Pathian riantuantu hi biapi deuh ah a ruah caah sianginn a chuak i, bia le hla in Pathian thawngtha chim ah hmun kip a tlawngmi a si. Amah bantuk in, Thawngtha chim zong a thiam i, hlasak zong a thiam i, hawikomh zong a thiammi pa hi, Lairam le Mizoram ah tam an chuak lai lo tiah ka ruah. Mi za ngaingai a si.

West Phaileng (Ref. Exploremytrip.com)

Mizo gospel hlasakthiam minthang Vanlalsailoa

West Phaileng (Ref. Exploremytrip.com)

Concert thawknak Praise & Worship

Nu Emily Ngun Hlei Sung le Esther Van Hnem Sung cu Indianapolis ummi an si. Laimi nih Youtube le video in hmuh lengmangmi an si. Atu lio Laimi hlasak thiammi ah minthang bikmi chungah aa telmi an si. ECBC concert ah a kan telpi khawh caah kan i lawmh lawng siloin kan i lunghmuih tatak. Kum tampi hlasa kho rih dingmi Laimi mino an si i, an mah an rat khawh caah lawmhnak in kan khat. An hlasakmi ngaih kan chim hrim lo. Gospel Concert a tuahmi nih cun, hi hna pahnih hi sawm ding hrimhrim an si. A kan nuamhpi tuk hringhran.

ECBC nih Krihfabu chung in hlasakthiam Nu Rem Rem (Tluang Zi Par) le Pa Bawi Hu Lian zong nih an telpi hna. An nih pahnih hi ECBYF ah member chungtel an si. Nu Rem Rem cu Columbus ah college kai lio. Pathian nih hlasak thiam pahnih kan Krihfabu ah a kan pek i, an mah zong nih concert an sunlawiter khun. Mah bantuk hlasakthiammi ECBC ah chungtel kan ngeih hna caah, kan i lawm ngaingai. Pathian min kan thangthat.

Ka lawmh ngaimi pakhat cu Emily Ngun Hlei Sung a chuahnak khua cu, Tuipang khua a si. Cu khua in a chuak i a kenkip ah a thangmi nih, hi tluk in Laihla a sak khawhmi cu khuaruahhar a si. Tuipang khua cu kei zong 1993 ah ka rak phan bal i, khua nuam ngai a si. An khuakam ah lakphak tam ngaite an cin.

Cun Esther Van Hnem Sung zong cu Thantlang peng khua fate, Hmunthar in a chuakmi a si i, cu khua fate in mah tluk hlasakthiam hna an rak chuahmi cu khuaruahhar a si. Pathian khuakhan a si ko. Hmunthar cu a rawn tuk i, khuadawh tuk a si. Khuapi ah ser hna sehlaw zeitluk in dah a that hnga ka ti tawnmi khua a si. Hi khua fate in hlasakthiam Esther Van Hnem Sung zong a chuak ve.

Cu lawng siloin Rem Rem hi, a chuahnak le thannak cu Lunglei a si i, a hnu Burma an um ve. Mizo holh in a holh pengmi a si nain, Laiholh hi khulrang taktak in a thiam lawng silo in, Laihla duh tawk in a sak khawhmi cu khuaruahhar a si. Pathian thilpek a si ko ka ti. Cun Bawi Hu Lian cu Khampat khuami minote a si. Khampat cu miphun kip cawhna a si i, Laiholh hmanh an thiam hnga hme maw ti awk a si ko nain, Laihla dawh taktak a sak khawh tik ah, khuaruahhar a si ve. Khampat hi Mizo nih kan i thawhkehnak an timi khua a si i, Khampat ummi Bungpui zong hi a min a thang taktak. Nihin ni ahcun a cheuchum cu a tlu cang.

Vanlalsailoa a chuahnak khua West Phaileng dah ti lo cu, hlasatu pawl an chuahnak khua vialte hi ka phanh dihmi hna an si i, a liamcia caan kum tam nawl a kal cangmi ka van ruah ah, Columbus hna i hi tluk Concert Sunglawi kan ngeihmi van ruah ahcun, "Bawipa Pathian na tuahmi thil vialte hi ka ruah tikah ka lung nih a phan lo..." kan timi hla kha a tling theu tawn ko.

Cucaah tutan Columbus Concert cu a ropui tuk. Zeicatiah tutan concert nih a langhtermi cu, "Globalization ruahnak" kha a dik timi a langhter. Zeicatiah hlasakthiam Vanlalsailo cu West Phaileng khua chuak a si i, Emily Ngu Hlei Sung cu Tuipang chuak a si i, Esther cu Thantlang Peng chuak a si i, Rem Rem cu Lunglei chuak a si i, Bawi Hu Lian cu Khampat chuak a si i, cu a kenkip chuakmi Laimi hna cu, vawleicung ram ropui bik USA ah concert an tuahti hna. A tumtu pawl cu Laitlang khua kip chuak an si hna. An tummi thilri cu USA, Tuluk le Thailand chuak an si hna. A zohtu cu Kawlram khua tampi in a chuakmi an si. Cu Globalization idea cu, Ohio khualipi Columbus ah a cangmi a si.

Emily Ngun Hlei Sung

Emily chuahnak "Tuipang Khua, Saiha District, Mizoram

Esther Van Hnem Sung

ECBC mino hlasatu Rem Rem

Rem Rem chuahnak Lunglei khua

Bawi Hu Lian

Bawi Hu Lian chuahnak Khampat khua

Music tumtu hna cu Pu Duh Bawi Bik, Pu Bawi Biak Thawng, Pu Ngun Tling, Michael, John le Samuel Thawng an si. Sound zohkhenhtu ah Pu Bawi Tha Hu le a nau le an si. Michael le John nih a kan telpi khawh i, kan concert an hlnhlaiter khun. Tu zan concert cu a tum tu pawl hi, an thiam tuk i, ngaih a nuam tuk hringhran.

Concert lio music tumtu pawl

ECBC biakinn hmun hi acre 15 renglo a si. Columbus nitlaklei Galloway timi sang ah a um. Hakha certual kaoh certual pahnih kan fale caah kan tuah piak hna. Kan fale nih USA hi an ram taktak ah an ruah i, lungthin daite le hnangam tein Pathian an thangthatnak ding caah le an taksa, an thinlung, an thlarau aa lawmh i, a lamkip in an thanchonak ding caah, nulepa hna nih zumhnak nganpi he, certual pahnih zong kan tuahpiak nak hna a si. Ca an thiam lawng silo in, lentecelhnak lei le lentecelhnak zong ah thangcho hna seh timi kah saduhthahnak a si. Hmailei ahcun hi ka hmun ah hin, Galloway sang minung tampi nih an i tel khawh ve mi, "concert le festival" (puai phunphun) zong tuah kho ve te u sih law tiah saduh kan that.

ECBC Biakinn caah project suaimi cu $ 6.65 million a si. Biakinn le Sunday School ngakchia khan pawl le Office lawng sak ding a si rih. Biakinn hi todan saumi man ding a si i, a zapite minung 609 tlumnak ding in ruah a si. Motor parking space 205 a um lai. A vaam hi a hmailei cu "synthesis stone" timi siam chawmmi lung a si lai i, a vampang cu "metal" (thir) a si lai. Metal hi "cosmetic" (aleng in nalh) khawh a si. Tlanglei kap vampang hi metal asi ve lai. A tu i langhtermi cu cosmetic tuah ah hitin a si lai timi langhtermi a si. Atanglei hmanthlak hna hi, a taktak siloin computer in tuahmi an si. Hmailei ahcun a tlanglei kap hi cu minung karh ahcun kauh khawh ding a si.

Kan Krihfabu dirhmun in tuak tikah $3.65 million cu a tam ngai. Cucaah Building Fundraising Concert zong sponsor tuahtu Pu Ngun Tling bawmhnak in tuah a si i, a cungah kan lung aa lawm hringhran. Building concert tuahmi nih minung thinlung le ruahnak a thawnter. Kan i nuam taktak. Tangka in cawk khawhlomi lawmhnak le thlarau lei miaknak kan hmuh.

Laimi nih an awzai lawng theih lengmangmi hna hlasakthiam Emily Ngun Hlei Sung, Esther Van Hnem Sung le Evan Vanlalsailoa kan hmuh hna caah, lung aa hmuih khun. Kan i nuam ngaingai i, a dih tiang ho hmanh chuak lo in, khat phikphet in kan thu hna. Khual zong a kan telpi mi an um hna i, kan tam ngaingai. Concert zohtu vialte an i lawm i an i lunghmuih tuk cio hna.

Concert cu 9:30 PM ah, Pu Kam Bik nih thlacamnak in, lungrual tein kan ban.

Concert dih ah mino le hlasatu hna 

Hi concert tlamtlin khawhnak ding caah tuanvo latu ECBYF hruaitu Pu Cung Hup, Pa Tluang Za Iap, ECBYF upate dihlaka le ECBYF ngaknu tlangval dihlak cungah kan i lawm. Hlasatu le sponsor tuahtu vialte cungah lunglawmhnak kan chim kho lo. Pathian nih thluachuah pe cio ko hna seh tiin thlaza kan campiak hna.

Hi concert hi, ECBC Krihfabu tuanbia ah philh khawhlo dingmi concert a si. Taksa, thinlung le thlarau in hlawknak tam tuk kan hmu. Kum khat chung kan lungretheihnak le khingrihnak vialte concert ah kan thumh dih i, Bawipa kan thangthat.

Nikhat caan khat ahcun, Pathian thluachuahnak thawng in ECBC biakinn zong a dir taktak te ko lai timi ruahchannak kan ngei. Zeicatiah "Antam ci mu tia zumhnak ngeih hmanh ah, tlang nan thial khawh ko lai" tiah kan Bawipa Jesuh nih a kan kamh. Cucaah zumhnak fate kan ngeih ahcun, biakinn zong sak khawh a si i, Hall lianlian zong sak khawh a si ko. A biapi le a herhmi cu zumhnak lianpi a si lem lo. "Antam ci mu tia zumhnak fate ngeih a za ko."

A rauh hlan ah, Hall zong a dir than te ko lai timi ruahchannak le zumh ngamnak ngei bu in.................!!!

Pangpar hngaktu volunteer pawl

Concert Volunteer cheukhat

A zohtu hna thut bu hmanh in an i nuam tuk

A zohtu hna thut bu hmanh in cawl lo in an um kho lo

Vanlalsailoa hlasak lio

Vantha bik laksawng hmutu Pi Ngun Men laksawng lak lio

Sanctuary hi Oct 3, 2017 ah an lum lai

Sanctuary a thlanglei le a hnulei vam

Sanctuary a thlanglei kap. Hi ka area hi kauh te ding in reserve a si

Concert Advertisement sermi

-----------------------------------------------------------------------

Chinchiah

1. Tuipang le Hmunthar khua hmanthlak hi ka hmu kho lo i, ka tar kho lo. A ngeimi nan um sual ahcun haivunglian@gmail.com ah zaangfah tein ka kua u law ka lawm ko hnga.

2.  Biakinn sak cuahmah lio a si caah, ka tialmi ca hna hi, tlam a tling lo ngai lai i, remh le chap than a si te lai.

3. Music tumtu cu an tam deuh caah an khua kong ka tial kho hna lo.

4. Tuipang khua hmanthlak hi Beizakhai Bawi nih a ka kuat khawh i, a cungah lawmhnak tampi ka ngei. Ka rak phak lio he cun aa dang tuk cang. A thangcho tuk cang ti ka hmuh i ka lawm ngaingai.

Lungrawh Damlonak (Depression)

Lungrawh damlonak (depression) hi tih a nung taktakmi damlonak pakhat a si. Thlawp zong a har taktakmi a si. Hihi thil fate in thil nganpi ruangah a chuak kho. Lungrawh damlonak hi, phun tampi a um. Aa thawknak cu lungretheihnak (stress) in aa thawkmi a si bik ti a si.

Stress aa thawknak

A ruang phun tampi in a chuak kho. Zawtfahnak faak ton ruangah, tangka harsat ruangah, chungkhar sau tuk damlo ruangah, khawnden ruang ah, thihloh ruangah, innchungkhar i theihthiam lo ruangah, nu le va pehtlaihnak thatlo ruangah, thenrawi ruangah, rian phuah ruangah, thinhun tuk ruang ah ti in a phunphun ruangah a chuak kho. Lungput that lo ruang le thluak le thisen ah dah (chemistry) hman lo ruang le tihphannak ngeih ruang ah a chuakmi a si.

Lungretheihnak a zual tik ah damnak lam tuah khawh lo ahcun "lungrawh zawtnak" (depression) ah a lan kho. Lungrawh damlonak ngeih hnu ahcun, hnu kir than a fawi ti lo. Sii le zeidang in sang taktak in thlawp a hau tawn. Cu hmanh ahcun 100% dam a har tawn. Cu lungrawh damlonak aa thawknak hi, "lungretheihnak" (stress) in a si. Pa nakin nu nih hi zawtnak hi an ngei kho deuh ti a si.

Minung zeizat nih dah an ngeih?

Nihin ni ah, sehlei fimthiamnak, rumnak, nuamhnak le thanchonak a karh bantuk in minung lungretheihnak zong a karh ve. Sehlei fimthiamnak (technology) nih thil tha tampi a chuahpi nain, buainak le lungretheihnak zong tampi a chuahpi ve. Seh riantuannak a thanchonak ram paoh ah lungretheih a zual chin lengmang ti a si.

Seh riantuannak a thanchonak ram, Japan, S. Korea, Tuluk, Europe le USA zong ah lungretheihnak hi a karh chin lengmang. Thil phun tampi ruangah a si. A caan ahcun tangka le sipuazi ruangah hin lungretheih hi a sang khun an ti. CBSnews.com ah an tialmi hitin a si:

2007 ah lungretheihnak USA ah a sang ngaingai i minung lungretheihnak a sannak hi 6.2 a si. 2014 ah lungretheihnak vialte i 64% cu tangka ruangah a si; 60% cu rian ruang ah a si; 47% cu chungkhar tuanvo ruang ah a si; 46% cu ngandamlonak ruangah a si. 

American Psychological Association (APA) tuaknak ah USA ah lungretheihnak hi a karh chin lengmang i point (10) in tuak tikah, 2014 ahcun 4.9 a si i 2015 ahcun 5.1 a si an ti. Minung 3,361 sinah lungretheihnak kong survey an tuah. Cu an hmuhmi ahcun, "nifatin in mi nih nihsawh thlanglamhnak kan tong" tiah an ti. USA ah midang nihsawh le thlanglamhnak ton te hna hi, lungretheihnak chuahpitu thil an rak si tiah an ti.

UK ah minung 10,000 sinah hlathlatinak an tuah i minung 4 ah 1 nih cun minung ka si ti lo tibantuk tiang lungretheihnak hi kan tong peng tiah an ti. Cu chungah zatuak ah 44% nih cun lungretheihnak hi kan tuar an ti. 44% chungah 28% nih cun a kum in kan tuar tiah an ti. 

Vawleipumpi ah lungrawh zawtnak taktak ngeimi hi 2012 ah million 350 an um tiah WHO nih an an ti. Cu chung ahcun USA bak ah upa kum tling lungrawh zawtnak ngeimi hi million 16 an si i, USA minung dihlak i 6.9% an si tiah an ti.

Lungrawh zawtnak hi a phunphun in a lang i, thinphannak te hna, tihnak te hna zong a zual tuk tik ahcun, lungrawh damlonak ah an i chuah kho ve.

National Institute of Mental Health (USA) nih USA ram chungah lungretheihnak le lungrawh damlonak phunphai ngeimi an tuak tikah hitin an si:

*Thinphan damlonak (anxiety disorder) hi USA ah thluak zawtnak (mental illness) mi tambik nih an tuarmi a si i, US ah kum 18 cung minung 40,000,000 nih an ngeihmi damlonak a si an ti. Cucu US ram minung dihlak i 18% a si.

* Thinphan damlonak hi thlawp khawh a si nain, thum-chuah-hnih lawng an thlawp hna

* Thinphan damlonak thlawpnak caah US ah $42 billion renglo a dih i, thluak zawtnak (mental illness) caah i an dihmi dihlak $148 billion chung i thum-chuah-khat a si.

* Thinphan damlonak a ngeimi hna cu lungthin rawkmi (psychiatric disorder) hna nakin a let 3 in a let nga tiang doctors sin ah an kal deuh i, a let 6 in sizung ah an um duh deuh.

* Hi thinphan damlonak hi cikor in a kal kho; tluak i dah (chemistry) umtuning diklo ruang le pumpak sining le pumpak nih hmuhtonmi thil harsa ruangah a chuak khomi a si.


Lungretheih damlo aa thawknak

Lungretheih damlonak aa thawknak hi lenglei thilri ruangah silo in thinlung in aa thawkmi a si. Cucaah Jesuh nih "thilri, hnipuan, hrukaih le eidin te hna ngeih lo ruangah nan lungrethei le awlokchawng (worry) in um hlah u; Pathian tu kha bochan u" tiah Pathian riantuan aa thwkka te ah mipi a cawnpiak hna. Minung kan nunnak ah, lenglei thilri chawva eidinnak in "lungthin put" hi a biapi deuh mi a si (Matt. 6:24-34). Minung lungthin put hi biapi tuk ah Jesuh nih a chiah caah, Pathian riantuan aa thawkka ah, minung thinlung a biapitnak kong lawngte cawnpiaknak in a ministry hi a rak thawk (Matt. 5-7).

Greek mifim Epictetus timi pa nih "stress" kong ah hitin a ti. "Minung hi an hmuhmi thil nih (an thinlung) hna a hnawh hna lo; thil an hmuhning tu nih hna a hnawh hna" (People are disturbed not by a thing, but by their perception of a thing) tiah a ti.

Cucu a dik tuk. Ni fatin hmuhmi thilri, chawva, chiatnak le thatnak, ngaihchiatnak le lawmhnak, rumnak le sifahnak, damnak le zawtfahnak vialte hna ruangah "stress" hi a chuak kho. Thilri mitthitnak hmanh in a chuak kho. Cucu a chuahtertu cu "hmuhmi thil" ruangah siloin kan thinlung in cu thilri cu zeitin dah kan hmuh i, kan pawm i, kan thinlung nih zeitin dah a cohlan timi tu khi a biapi deuhmi a si.

Tahchunhnak ah, kan zawtfah le sizung um tikah, kan mah zawtfah le tuarnak hlah maw a fakbik tiah kan ruah ahcun, lungrawk khawh a si. Asinain kan mahnak faak a tuarmi tampi an um rih ko timi kan ruah ahcun, nem tein tuar khawh a si. Cucaah lungretheihnak timi hi, kan khuaruahnak (perception) le thil kan hmuh ning kan lungput ruangah tu ah a si deuh.

Cucaah "thil hman ruah, thil biatak hngalh, a dikmi tanh le dirpi, lungthin chiakha ngeih lo, nunthat le nun tluantlam te hna hi, minung ngandamnak ah a biapi tukmi an si. Cucah Jesuh zong nih, lungthin khuaruahnak hi biapi tuk ah a chiah caah, Pathian riantuan aa thawkka bak ah, lungthin that a herhnak kong hi a cawnpiak hmasat hna. Cucu Matthew daal 5-7 kar vialte hi, lungthin le ziaza kong lawngte a si. Lungthin le ziaza a thami cu "stress" ngeih awk a rak har.

Lungretheih Damlonak sullam

Lungretheih timi hi a sullam an lehning aa khatmi te a um lem lo. Mi tam deuh nih an lehmi cu, "taksa, thluak siloah lungthin nuamhlonak le lungthin khingrihnak" khi a si tiah an ti. Lungretheihnak hi chiatnak a chuahpitu a si zungzal lo. A caan ahcun lungretheihnak nih thatnak, ruahnak tha le thar zong a chuahpi ve. Cucaah lungretheihnak (stress) hi a cheu cu "a thami lungretheihnak" (good stress/eustress) tiah an ti. Tahchunhnak ah, tlik zuam ah teitu ka silo sual lai ti phan te hna asiloah thimnak ah sungtu caah hngah a har tluk in teitu ca zongah hngah a har ve.

Nupi thit lai le va ngeih lai hmanh ah lungre a thei. Christmas le Kum Thar tuah lai hmanh ah lungre a thei. Cu hna cu a thami lungretheihnak an si. Kan fanu fapa high school an awn i college kai ding an si hmanh ah, tangka kan har nawn ahcun lungre a thei cang. Cucaah "lungretheihnak" (stress) hi a phun a tam tuk i, chim cawk ding a si lo. Cucaah a fawi nak cu, "a thami lungretheihnak a um i, a chiami lungretheihnak a um ve."

Lungretheih Phunphun

Lungetheihnak hi a phun tam tuk a um i, cu lungretheihnak nih taksa ah thil zeitindah a umter? Taksa chung i dat (metabolism) kha a mah kokek sining te phaknakah takta nih minutes zeizat dah a rauh tibantuk zohchunh in, lungretheihnak hi min tampi an then.

Lungretheih Zawtnak

Hihi "acute stress" tiah an ti. Hi lio ahcun, "Na doh lai i na tei lai maw? Na zaam lai dah?" ti phun in taksa a um. Lungre a van theihnak khi a sau lo. Minute 90 hrawng ahcun a dai i, taksa le thisen kha punghman in an um than kho. Lungthin a dam than kho.

Lungretheih Ngawrnak

Hihi "chronic stress" tiah an ti. Dam a har deuh cang. Nifatin te nunnak caah a buaimi thil nih a chuahter. Rian tlamtlinlo, ngakchia ruang, leiba le tangka lei chamhbau ruang ah a chuak tawn. Hi nih a chuahtermi hi, mi tampi nih biapi ah an ruat lo i, an daithlanh sual tawn. Asinain hihi caan sau tuk a rauh i, tha tein damnak kawl lo ahcun, minung taksa damlonak le zawtnak dohtu thisen (immune system) a zor i, minung kha zawtnak dangdang nih tlak khawh a si.

Athami Stress

Hihi Eustress an ti. Nifatin ah ton tawnmi, thitlaknak (marriage), fa ngeih, awngbali hmuh, catang awn, hawikawm thar he i tlawnkai, midang zanriah ei sawm le riankai tibantuk a si. A nuam ko nain lungretheihnak a um ve thiathiam.

Lungthin Vaivuanh

Hihi "Distress" an ti. Zei tuah hmanh lungthawh lo le lungthin vaivuanh khi a si. Khawnden, nuva then, upadi buar ruangah dantat, chungkhar damlo, tazacuai, tangka lei sifah, riantuannak ah midang he remlo, thachiatnak ngeih peng le zeihmanh ah lungtling lo in um peng khi a si. Hi nih hin chiatnaklei (negative) lawngte a chuahpi. Rian tlamtlinlo le rian phuah te hna nih, "lungthin vaivuanh" hi tampi a chuahpi.

American Minung Lungretheihnak 

Minung lungretheihak hi, pumpak in chungkhar in, bu le khua in, ram le sining hawih in aa dang kho ngai. Ral ram ahcun raltuk tuk ruangah minung an lungre a thei. Kokek rawhralnak a tam tuknak ahcun kokek rawhralnak-lihnin, tilian, thlichia, meitlang-tibantuk ruangah lungretheihnak a chuak ve. Cuticun aa thawknak thilbuai hi a ruang aa dang kho ngai cio

U.S minung an lungretheihnak bik a ruang hi phun (7) um ti a si:

1. Rian nenh tuk (Job pressure):

Minung hi seh bantuk in an i hmang. Caan hman tein phanh a hau. Tuan herh caan ah overtime tuan a hau. Rian um lo tikah tinter a si. Boss te nih rianhnek tuk; tuanpi hawi he remlo le bia el tibantuk ruang ah.

2. Tangka:

Bill pek ding a um peng lio ah, thlachiarte bill pek khawh lo. Rian that lo; hmuhmi tlawm; dihmi tam; sizung leiba tam tuk ngeih; medicaid hna hmuh lo i mah nih liammi a tam tuk ruang ah.

3. Ngandamlonak

US hi sekhan le sizung um man a fak tuk. Damlo tikah tangka a dih tuk. Cancer le damlonak tam tuk a um fawn. Dam lo tikah lungretheih a zual tuk.

4. Pehtlaihnak (Relationships) 

Nuva thenrawi; nuva thihtian; nuva bia el; hawikawm he i remlo le sikcak; hawikawm ngei lo in mah le lawng umnak ruang ah lungretheih tuk a si.

5. Eidin chiatkhat

Caffeine dat a tam tukmi le dur chiahmi eidin tam tuk ei te hna, a thlummi le a thau tam tukmi thil eidin tuk te hna le eidin chiatkhat tuk ruang

6. Thawngpang tamtuk (Media overload)

Fim chan a si. Sipuazi tuahtu hna nih, TV, video, internet, email le social media timi (face book, twitter, instagram) te hna tam tuk zohnak le relnak nih lungretheihnak a chuahpi.

A cunglei thil paruk hna hi USA ah minung tambik nih lungretheih an ngeihnak aa thawknak an si. Cucaah riantuan zia zong thiam a hau. Tangka duh tuk lo le ngeihmi hnihkhat hman zia thiam a hau. Dam tein kan umnak ding caah, eidin le kholhtawl zia thiam zong a herh. Nu le va, hawi le kawm hna zong rem tein um le pehtlaihnak tha te in sersiam a herh.

Cun eidin te hna zong ah, kan taksa caah a herhmi vitamin tling tein ei a hau (Laimi cu, kan eimi tirawl hi vitamin an tlawm tuk. Breakfast zong ei huaha lo in chunhnu tiang hna kan um. Cubantuk cu damlonak a si).

Cun social media timi "facebook te hna, email te hna, instagram le twitter te hna a hleihluan tuk in tongh lo a hau. Facebook a tawng tukmi cu, an lunglawmhnak a zor deuh ti a si. "Lunglawmhnak a zor" timi cu, "Lungretheihnak a karh" tinak khi a si. Cucaah social media tonghtham tuk lo a tha.

Lungretheih ruangah zeidah a chuak

Lungretheih damlonak hi tih a rak nung tuk. Hi thil nih pumpak le chungkhar le Krihfabu ah buainak tampi a chuahpi khawh.

1. Nu le thennak a chuahpi khawh.
2. Riantuan huam lonak le tangka hmuhlonak a chuahpi khawh
3. Pumpak zawt le mahthahnak tiang a chuahpi khawh
4. Sikvuaknak a chuahpi khawh
5. Lungthin reprai ngeihlonak a chuahpi khawh

Lungretheih damlonak a langhning

Lungretheih damlonak hi a phunphun in a lang. A cheu cu an tang a fak An mit a ku tuk. A cheu an i hngilh kho lo. A cheu rawl an duh tuk i a cheu cu an ka a thaw lo. A cheu cu an thin a phang. Motor le vanlawng cit an ngamh lo. Dat-hle-ka hmanh an i cit ngam lo. Mi an zuum hna lo. Mi an lunghrinh hna. Thilri bang lo in cawk an hmang. Caan hi biapi ah an chia lo. Gambling tuah an hmang. An lung a tur. Bia an chimmi hi an lu le taw an i hngal lo.

A caan ah lungfimmi an lo nain, a caan ah biavaivuan an chim. Aphi a chuak kho setsailomi thil tam tuk an ruat. Cucu a taktak a si rua tiah an ruah. Thil an i tinhmi an thlen lengmang. An thinlung a hmun lo. An ruahnak aa thleng lengmang. An huammi aa thleng. An huam lo mi ahcun an i hne duh lo. Thilri le rian simh an hmang. Zei thil tuahnak hmanh ah an punghman an si lo. An biachim le biakam an tlolh. Midang sual puh an hmang. Midang ngiar peng an hmang. Mi an rem hna lo. Thil an philh i an i chinchiah kho lo. Bia pingpang le a diklomi ruah le chim an hmang.

An khuaruahmi hi an mah nih cun a dik bak ah an ruah nain, midang ruahnak ah a dik kho lo. An ruahmi paoh a hman in an ruah peng. An palhnak an i thei kho lo. Midang ruahnak an la kho lo. Bia el an huam. Baan an thei lo. Thil pipa ah buai lo in thil fatete ah an buai huam peng. Cucaah an thluak a buai peng i, an thinlung aa din lo. Cucaah a donghnak ahcun, a diklomi khua an ruat an ruat i, a donghnak ah mah le mah harnak a pemi le chungkhar rawkmi tampi an um.

American Psychological Association nih lungretheihnak a ngeimi hna ahcun a tanglei sining hi tampi a um tiah a ti.

*Lufah, taksa renh le fah, hngawng le keng fah
*Pawfah le chungril nuamh lo
*Tangfah le lungtur ran
*Mitkuh khawh lo le i ngilh tuk peng
*Baat tuk
*Rawl ei kathawt lo asiloah rawl tam tuk ei
*Atu le tu khuasik phun in um
*Thil biatak tein ruah khawh lo (concentration/focus tuah khawh lo)
*Thil chinchiah khawh lo asiloah thil philh hman
*Thinphan tuk lehpek (jitters/nervousness)
* Thintawi le ingchiat le zai peng
* Lungthin daihlo
* Thinphan (anxiety)

Hi a cunglei thil hi minung nih ngeih phung a si. A tam tuk i punghman na si ti lo ahcun, lungretheih zawtnak ngeih timi phun a si kho cang.

U.S.A ramchung i lungretheihnak a ngeimi hna an zoh tik hna ah, 2014 ah lungretheihnak a ngeimi nih an ngeihmi damlonak hi a tanglei bantuk in a si:

thabaatnak	51 %
a ruang umlomi lufahnak	44 %
chungril nuamhlo	34 %
titsa fahnak le renghnak	30 %
rawl ei ka thawtlonak	23 %
hacang rialnak	17 %
nuleva ihti huamlonak	15 %
lungmihnak	13 %
Lungthin lei lungrawkmi cu atanglei lungthin damlonak an ngei
lungthin nuamlo in um peng le thinhun peng	50 %
thinphannak ngeih	45 %
thazaang ngeih lo	45 %
nuamh lo le ngaihchiat peng

Biafunnak

Lungrawh damlonak (Depression) hi tih a nung taktak. Hi capar tawite ahcun tling tein tial khawh ding a si lo. Hi damlonak hi thlawp a har tuk caah, kan ngeihlonak ding hi a biapi tuk. Cun hi damlonak hi ngeih sual zong phan a um tuk caah, "stress" ngeih cangka tein a rannak in biatak tein i zohkhenh le thlawpbul  a hau. Doctor zong piah a tha. Sii he, innpa chakthlang he, chungkhar he, Krihfabu he i bawmh cio a haumi a si. Pathian bia zong in cawnpiak a biapi taktak.

Hi damlonak hi mikip nih tuar khawh a si. Sibawi zong nih an tuar i, engineering zong nih an tuar i, Hollywood midawh milar zong nih an ton i, mirum le sifak zong nih ton khawh a si. Pastor le pastor fale zong nih an tonmi a si i, dam a har ngaingaimi a si caah, Krihfabu cio zong nih ministry pakhat ah chiah i biatak tein tuan a herhmi rian a si. Zeicatiah minung nunnak cu a sunglawi tuk i, minung pakhat nunnak khamh kha a biapi tukmi a si caah a si.

------------------------------------------------------------------------------

Chinchiah

1. Major Study Reveals that 44% of us suffer from long term stress-are you one of them
Nov 6, 2013.

http://www.huffingtonpost.co.uk

2. http://www.cbsnews.com/news/the-biggest-cause-of-stress-in-america-today/

3. www.adaa.org

                         

Zomi Theological College

Zomi Theological Collage (ZTC) tiah mi tampi nih theihmi bible sianginn hi Falam khua ah a um. Laimi nih kan ngeihmi sianginn ah sianginn hlun bik le tuanbia ngei hmasat bikmi sianginn a si. Cucaah, Lai miphun caah min a ngei ngaingaimi sianginn pakhat a si. ZTC hi Falam Cozah sizung umnak Vankautlang a sir lei, Falam-Kalaymyo motor lampi in lam chaklei ah a um. A umnak hmunhma hi a cheng ngai nain, hmunhma panhlau ngai a si caah, sianginn nuam ngaingai a si. Falam khua a dawhtertu, min a thantertu le khatlei in tangka zong tampi a luhtertu sianginn pakhat a si.

ZTC umnak Falam khua (Rf. thechinvoice.com)

ZTC cu nihin ni ah Chin Christian Institute of Theology (CCIT) tiah min an sak. Chin Christian University, Hakha; Tedim Theological College, Tedim; Bethel Theological Seminary, Tahan le Union Theological Seminary, Matupi he hna pehtlaihnak an ngei. 

CCIT nih a tanglei degree hna hi an pek hna:

*Master of Divinity ( k.3 program)

*Master of Missiology (k.2 program)

*Bachelor of Theology (k.4 program)

*Bachelor of Ministry (k.2 program)

*Bachelor of Religious Education (k.2 program)

ZTC Tuanbia Tawi

Missionary Chester Strait nih 1928 ah, Hakha khua ah Bible school cu a rak dirh. Ralpi II a thawk tikah, Japan nih Kawlram kha an rak lak caah Mirang tam deuh cu India ah an rak zaam i, Hakha Bible school zong cu an rak khar ve. 

Ralpi II a dih hnu 1947 ah Missionary Nelsons te nih Tiddim ah Bible sianginn cu a van on. Hakha Bible school zong cu Missionary Robert Johnshon te nih 1948 ah an van on ve. Tiddim Bible sianginn cu missionary cu "furlough" an kal caah, an kai kho lo i 1952 tiang kai lo in an um. 

1953 ah Tiddim Bible school cu an on than i, S.T. Hau Go kha principal ah an hman. Cu lio ahcun S.T. Haugo nih "Zomi Baptist Convention Bible School" tiah a mah nawl in min a rak sang i, pawm piak cu rak si rih lo. 

1954 ah cu bible sianginn cu Hakha ah an rak thial than i, Johnson nih sayagyi rian a rak tuan. 1965 ah a pakhatnak bik bible sianginn degree lami cu degree an rak pek hna. An certificate ah Johnson nih Chin Hills Bible School tiah certificate a rak tial hmasat. 

December, 1956 ah Zomi Baptist Convention Executive Committee nih cu bible sianginn cu Zomi Baptist Bible School tiah an rak ti. Tiddim le Hakha sianginn hna cu middle sianginn tiang an rak tuah hna.

Baptist Mission Secretary E.E. Sowards nih khan sianginn cu tanghra sianginn tiang tuah a rak duh deuh. Cucaah sianginn cu Hakha in District Headquarter umnak Falam khua ah 1959 ah an rak thial.

Cu lio i Sayagyi a rak tuanmi Rev. David Van Bik nih a min kha Zomi Baptist Theological School ah thlen ding in a rak ti i, 1960 kum ah cu min cu an rak bunh. Sayagyi a rak tuanmi Rev. Simon Pau Khan En nih min thlen ding in a rak ti than i 1974 ah Zomi Baptist Theological Seminary an rak ti i, Diploma Course an rak chimh hna. 

Cun Sayagyi Rev. Dr. Chum Awi nih Zomi Theological College tiah min thlen ding in ruahnak a rak chuah i 1983 ah a min thlen than a rak si. Cu kum in B.Th thawk colh a rak si. 1983-1991 tiang Burma Institute of Theology (BIT) kuttang ah a rak um i, B.Th degree zong cu BIT nih voi thum tiang an rak pek hna: 1988, 1990 le 1991 ah. Rev. Dr. Chum Awi chan ah, ZTC cu Kawlram ah min ngei ngaingaimi sianginn pakhat ah aa chuah. 

1982 ah hi bible sianginn cu Association for Theological Education in South East Asia (ATESEA) nih chungtel sianginn pakhat ah an rak cohlan. Kum 4 ah voikhat lengmang an rak leng hna i, an zoh lengmang hna hnu ah an lung a tlin caah, 1991 ah sianginn tling sinak kha ATESEA nih an rak pek.

Theihtlei Dangdang

an deuh Zomi Baptist Convention ti a rak si lio ah, Zomi Theological College (ZTC) hi a min a rak thang ngaingai. ZTC in a chuakmi cu ca zong an rak thiam ngai. ZTC in cathiam timi cu MIT zong ah cathiam an rak si ko. Pakhatnak in pathumnak tiang aa cuhmi zong an rak um lengmang. Cu thil nih ZTC hi "quality" a ngeimi sianginn pakhat a si ko timi a langhter.

Zomi Theological College

ZTC a min a rak thannak a dang pakhat cu, an saya te hi cathiam le min ngei deuhmi lawngte an rak si. Zumhnak ah dirhmun an ngei. An i tlaihmi fek tein an i tlaih. Hmuhtonmi (experience) tampi an ngei. An hnulei tuanbia an tha. Matupi in, Tiddim, Tonzong le Kalay Valley lei tiang hruaitu an i tel caah, hmuhtonmi a rak kau. Ruahnak dangdang a ngeimi tampi rian an tuanti kho i, cucu thiltha ngaingai a rak si. 

ZTC a min a thannak a ruang tampi a ummi lak ah, a ruang pakhat cu Lairam ah seminary le college te hna kan rak ngeih lo caah a si. ZTC te lawng hi Laimi nih kan rak ngeihmi biaknaklei fimcawnnak sianginn pical taktak cu a rak si. Cun Falam cu ZBC zungpi umnak zong a si caah, ZBC le ZTC cu kan Laimi caahcun kan cozah bantuk an rak si ko. Kan rak upat tuk hna. Rumra an rak ngei tuk.

ZTC hi atu ahcun a cak tuk ti lo nain, a dir kho peng ve i, lunglawmh awk ngaingai a si. ZTC nih hin kan Lai miphun caah thiltha tam tuk a kan tuahpiak. Siangngakchia thatha le pastor thatha a rak chuahtu sianginn a si. ZTC in a chuak i, MIT a kai hnu ah ramdang kalmi an tlawm ti lo. Cucaah ZTC hi Laimi kan tuanbia a rak phurtu sianginn pakhat a si i, upat hmaizah tlak taktak a si. Hi sianginn i cachimtu, hruaitu vialte hna le tangka in sianginn dirkamhtu hna hi, Laimi tuanbia phurtu an rak si ko hna. Upat hmaizah tlak taktak an si. 

ZTC cu nihin ni ah Chin Christian Institute of Theology (CCIT) tiah min aa thleng cang. Falam khua ah a um rih ko. Hi sianginn hi riantuantu tampi an i thleng. Min tampi aa thleng. Program tampi i thleng ko hmanh sehlaw, aa thleng kholomi cu Lai miphun a dawhtertu le Pathian riantuantu tampi a chuahtertu a sinak cu aa thleng hlei lo. Hmailei zong ah hi sianginn hi Pathian nih thluachuah pe sehlaw, Bawipa ram kauhtertu le Lai miphun a dawhtertu ah ser peng ko seh.

 ------------------------------
Cherhchanmi Ca

1. ZTC hmanthlak hi hi Delhi Burmse Christian Fellowship nih an tarmki chung in lak chinmi a si. Hi ka ah zoh khawh a si. http://dbcfmeifar.blogspot.com

2. "Zomi Theological College" in tialmi Wikipedia. 

3. Rev. Robert G. Johnson tialmi American Baptist Chin Missions Vol. I & II