Wednesday, April 22, 2015

Hakha Ah Cable Car Tuah Aherh


Laitlang hi amah kokek tein fingtlang dawh ngaingai ve ko. Duhsah tein, kan ram democracy ah aa tleng ziahmah i, tourist zong an ra ziahmah. Lamsul a that chin lengmang caah, Lairam zong "tourist" an ra chin lengmang ve cang lai. Hi tourist hna hi, tangka an hman khawh ngaingai caah, Lairam thanchonak caah, tangka hmuhnak pakhat asi te dingmi an si. 

Tourist tam deuh an phanhnak hnga ding caah, Lairam ah nuamhnak le hmuh nuam phunkip te hi ser ve a herh. Kokek aa dawhnak tiah ahcun, Lairam ah zoh ding thil a tlawm tuk. Rih Tibual, Khonutung, Kenneddy Tlangpar, Rungtlang, Bungtla Tisor le Zinghmuh Tlang hna dah ti lo cu, zoh phupha ngai kan ngei lo. Cucaah minung nih "tourist attractions" tam deuh in tuah kan herh. Cu lawng ahcun, Lairam ah tourist tam deuhdeuh an ra lai. 

Tourist tampi an rat ahcun, hotel le eidindawr thatha a chuak lai. Taxi, bus le zeidang riantuan ding tampi a karh lai. Khual an tam ahcun, eidin tampi a herh lai i, Lairam ah cinthlak, zuatkhalh le zeidang rian zong a karh chinchin lai. Cucaah "tourist attractions" tampi tuah a herh. Tourist ti tik ah, ramleng le ramchung tourist hi chim duhmi an si. Ramleng in tourist tampi an ra lai. India, Bangladesh in an ra lai. Kawlram chung khua tampi in an ra lai. Cucaah Lairam ah nuamhnak le zoh nuam tampi kan tuah ahcun, ramchung tourist zong tampi an ra lai. 

Hi bantuk thanchonak ding caah, Hakha ah hin, "Tourist center" te hna ngeih kan herh. Tourist duhmi thil tampi hlathlai le tuah a herh.  Hi tourist sawilemnak caah zohtlak kokek thil kan ngeih tuk lo caah, minung nih thil phundang deuh tete Lairam ah ser a herh. 

Cu chungah hmailei Hakha ah tuah hrimhrim a herh dingmi le a hlawk dingmi cu "Cable Car" asi. Cucu Rungtlang par in Khuathar a donghnak Falam lamchak tlangpar tiang "Cable Car" in hlat khawhnak tuah ding asi. Hi Cable Car hi, rawn nak in tlang sannak le cheng balang umnak ah a tha khun. A tuah zong a fawi i, a cit zong a nuam deuh. 

Hi Cable Car cu a san pe 100-300 karlak ah electric hri an zam lai i, minung nih bawm chung ah an thu lai i an i cit lai. Electric in kaltermi bawm asi. Hi cable car hi, Hakha khua cung i tuah ding ah, aa rem taktak. Hakha Mirum nih i bawm in tuah kho hna sehlaw, an miak te dingmi asi. A tuah hmasami cu an rum hrimhrim lai tiah ka ruah.

      Nitlaklei aa thawknak ding tlangpar asi

      Nichuahlei ah Rungtlang par in aa thawk lai

             Cable Car hi Hakha khua a cung in a kal lai. 

Cu cable hri cu, Rungtlang Par in aa thawk lai. Cun Pyidawtha in Dawrthar in Chon-Oo-Sii in Khuathar phak lai ralkap sakhan umnak Tlangbo in, Falam lamchak Tlang sangmi umnak tiang, pe 100-300 tluk sang in a kal lai. Hakha ah, minung kan chah tik ahcun, rumnak tling in tangka a lut kho lai. Nihin ni ahcun, "Zanmang" bantuk zong asi nain a taktak asi kho dingmi thil asi.  

Hi Cable Car a um ahcun, Rungtlang hi ke in kai a hau ti lai lo. Falam lamchak tlangpar cungah Bus in laknak an tuah lai. Bus nih minung a phurh hna lai. Asiloah private motor le motor cycle in kal asi lai i, cu nih cun thanchonak dang a chuahpi rih lai. 

  Hakha khua cung in hitin aa chawk lai

Cupinah Lairam zong minung kan karh chin lengmang lai. Tangka a tam chin lengmang lai i, Hakha khuachung minung zong nih an i cit chin lengmang lai. Ruahsur caan dah ti lo cu, thal le khuasik ahcun tangka tampi hmuh khawhnak asi lai. Thla 12 chung ah September in June thla canceu tiang cu, hman khawh asi lai. June, July le August belte cu ruah a tam ahcun dinhter asi hnga. 

Hi bantuk tete hin "Tourist attraction" kan tuah ahcun, Hakha khua caah thanchonak tampi a chuak kho lai. Minung thinlung nuamhnak zong a chuak lai. Vailamtah tung kan bunh than lai. Thlacamnak inn kan sak lai. Zan khuadei thlacam khawh asi lai. Hotel lian kan sak lai i, riah duhmi riahnak asi lai. Rungtlang tlangpar ah, nichuah-nitlak-chaklei-thlanglei khuacuanhnak khuacuanhnak innsang kan sak lai. Durbing kan chiah lai i, Mizoram lei le Kawl lei zohnak kan tuah lai. Cu hmanh ahcun tangka tam tuk a lut lai. 

Aho nih dah aa cit hnga tiah acheu nih an ruat men lai. Khual rami kip nih an i cit lai. Ngaknu tlangval nih an i cit lai. Church group le siangngakchia nih nuamhnak ah an i cit lai. Nupi thi le vangeimi zong nih an i cit lai. Nipini le zarh lai ni paoh ah an i cit lai. Zarhpini pumh dih tiang khar i, pumh dih in mui tiang on ahcun, tam tuk nih an cit than lai. Khawmpi, Christmas le Kum Thar lai ti bantuk ah hmuh ning a tam taktak lai. Voi tampi cit an duh peng lai i, aa cit ciami zong nih an i cit than lengmang ko lai. Cuticun sipuazi mit in zoh tikah a miak ding asi.

    Rungtlang cungah hitin hotel le innlo dawhdawh an sak ve lai

Cun "Cable Car nih science lei fimthiamnak zong thanchonak a chuahpi lai. Engineering rian sang an tlai lai. Siangngakchia caah thil phundang theih duhnak, thilthar serchuah duhnak le fimnak ah thanchoanak zong a chuahpi hna lai. Culawng silo in, Hakha khua zong a dawhter lai i, nunning zong a santer deuh lai. 

Vawleicung ram thangcho tampi cu, thil thar chuah duhnak le thil phundang tete tuahnak in, tangka hmunnak hi an kawl. Europe ram ah hi bantuk tampi a um. Tikhal tlang hna le Khuapi hmun tampi an tuah. Tlangsannak, Rili le tibual cung, nuamahnak park le khuachung innlo cungah an tuah i, khua cuanhnak ah an hman. Private company nih an tuah. Tax a lutmi in cozah nih tangka an rak hmuh ve. Private in cozah ca tiang a tha. Mi tampi caah pawcawmnak le rumnak ah a chuahpi. Tuluk ram hna zongah tourist sawilemnak caah, hi bantuk hi tampi an tuah. 

        Rungtlang cung in hitin an tum-kai ve lai

Hakha khua a thanchonak ding caah, Hakha mipi nih tangka hman le hloh a herh. Cu bantuk in tangka an hloh le hman lawng ah, Hakha khua ah tangka aa chawk lai i, sipuazi a nung lai. Cu bantuk tangka hlohnak ding caah, mipi nih tangka hlohnak ding hi, a lam kawl a herh. Thilthar ser a hau. Hi bantuk Cable Car te hna zong hi, tangka hlohnak lam pakhat asi lai i, hi cable car hi Hakha dawhtertu zong asi lai i, khua nuamhtertu le thanchotertu asi lai. Hakha khua zong nuamte in kan cuanh khawh lai i, mitlung duh a tling ngai ding asi hnga. 

Cucaah hi "Cable Car" hi aho nih dah Hakha khua ah tuah a thawk te lai? Kan chan chungah an tuah kho te hnga maw? ti hi ka ruat lengmang. Nikhatkhat ah cun, hi Cable Car hi, Hakha ah a um hrimhri te ko lai timi ruahchank he!!



Tuesday, April 14, 2015

Tuluk: Aa Hngilhmi Rulhreu

French Siangpahrang Napoleon Bounaparte cu raltuk a thiama taktakmi siangpahrang asi. Ral zong a tu taktak. Teitu zong asi i, asungmi zong a si. Raltuk a thiam le a thawn tuk caah, "Vawleicung minthang raltu-siangpahrang asi" tiah an ti phah. Raltuk lei ah a thluak a that tuk caah, amah Napoleon chan in, raltuk tikah minung tam hi biapi si lo in thiamnak (quality) tu hi biapi asinak a lang bik ti asi. Napoleon cu Europe ram vialte a ralkap kuttang ah a rak chiatu le a rak ei viartu pa asi.

Napoleon hi mifim taktak zong asi. Vawleicung tuanbia, map, thil sining le minung umtuning a zoh lengmang ah, hmailei ah thil zeidah a cang lai timi hi a rak hmu khotu pakhat asi. Amah hi Rev. Adoniram Judson te he an chan aa khat. 1803 hrawnghrang, French ram siangpahrang a rak si hlan deuh te ah asi. Vawleicung map a zoh i, a liamcia kum 200 tluk ah, tu chun ni ah China kong ah zeidah a cang te lai timi kha a rak chim khawh chung cang.

Napoleon Bonaparte nih a chim tiah an ti mi cu, "China cu hngilhter ko u, zeicatiah Rulhreu aa thangh ahcun, vawlei vialte a hnninh dih lai" (Let China sleep, for when the Dragon awakes, she will shake the world) tiah a rak ti ti asi. Tuluk nih hin an tuanbia le nunphung ah Dragon (Rulhreu) hi an uar tukmi saram asi.

Napoleon bia hi acheu nih cun, hitin an chim. Napoleon nih map kha akut in a sawh i, "Tuluk ram kha a sawh i, "Hika ah Saram lianpi a it ko hih; ihter ko u, zeicatiah a hlauh ahcun, vawlei a hninh dih lai" tiah ati ti asi. Minthang ca, "Las Cases Memorial of St. Helena" timi ah, "China aa hlauh tik ahcun, vawlei a hninh lai" tiah aa tial.

Napoleon nih hin zei ruang ah dah hi bia sunglawi taktak hi a rak chim hnga? A ruang a um men lai.

Ruah tik ah, China ram fimthiamnak, raltuknak ca kong, Confucius fimnak kong, an nunphung, minung le an ram kong hi a rak theih chung caah asi lai. A ngaingai tiahcun Marco Polo (1254-1324) cu Tuluk ram ah a ke in a rak kal hmasatmi Nitlaklei mi asi. Tuluk ram ah kum 24 a um. A khual tlawnnak kong ca tampi a rak tial. China ram ropuinak kong zong tampi a rak tial.

Kum zabu 17 hnu in Tuluk ram eidin, pu-la, khengbel le thilri hna i, Silk Road timi in Europe ram ah an rak lut ngai. Europe mi hna nih Asian thilri abik in Tuluk thil hi an rak uar i an rak hman tuk cang. Cun kum zabu 18 nak hrawng in Jesuits missionary pawl (Amyot le Castiglione tiabtuntuk) hna hi, Qing uknak chan ah hin Tuluk ram ah an rak cawlcang ngaingai cang. An mah nih Tuluk ram kong hi, French le Latin ca in tampi an rak tial. Confusion ca hna tampi Jesuits missionary nih an leh. Abik in Amyot nih alehmi Sunzi raltuknak cauk le adang raltuknak ca pawl hi, Napoleon nih a rak rel caah asi lai tiah mifim mi hna nih an ruah.

Mao Zedong nih dothlennak a rak tuah lio ah, "aa hngilhmi Dragon" timi ruahnak cu, chun mang ah manh in, a mipi hna cu hitin bia a rak kamh hna: "Nitlaklei nih an ngeihmi paoh, Tuluk nih a ngeih dih lai" (All the West has, China will have) tiah arak ti.

Napoleon nih a liamcia kum 200 renglo lio ah a rak chimmi bia hi, nihin ni ah vawlei bengh i nganh khawh asi lo bantuk in a dik cang. Mao Zedong nih a rak chimmi zong, "a thi a chuah" ti tluk in an dik ve cang. Cu hna pahnih chimmi an dik timi cu kan zoh tuah lai.


                                 Tuluk Ram Map

Tuluk cu vawleicung ah ram lianngan bik pakhag asi. Area: 3,705,407 Squire meng a kau. Lianh ah 4 nak asi. Minung: 1,357,380,000 an um; tam ah pakhatnak asi. GDP (2014'World Bank)::9.2 trillion asi i vawleicung GDP san ah 2 nak asi.

China cu aa hngilhmi Rulhreu bantuk a rak si tatkak. Europe lei an rak fim le thancho tuk lio ah, a nih du dai zuar in a rak um. Europe lei nih duh paoh in an rak dehcawh. Bing hna heh tiah an ram ah an rak luhpi; ral an tuk i a sungh tikah a duh nalo in Hong Kong, Macao te hna kha, an rak hlan i, kum tam tuk an rak rak uk. Aphunphun in Tuluk a tha a dernak ding le sau deuh aa hngilhnak ding kha an rak ruah.

1940-45 ah Japan nih aa hngilhmi Rulhreu cu fak taktak in le hnang viar in a tuah than. Cu zong ahcun aa thang kho hlei lo. Mao Zedong a hruai hnu zong ah, Communist sivai thalo ari than hawi i, kum tamtuk aa sualsan than. Ramdang nih an rak dehdai caan asau tuk ruang ah le hnang viar in an tukden caah, a cai tuk aa hngilhnak in kum tam tuk aa hlau kho ti lo.

1971 tiang cu, USA le hawikawm ram hna nih, UNO hmanh ah luh an rak kham i, Taiwan tu kha Parmanent Member ah an rak chiah peng. WTO luh zong US le Nitlaklei ram nih an kham i, 2001 lawng ah a lut kho. Zeitluk in dah Tuluk hi an hren le cawlcang kho lo in an tuah timi cu, tuanbia zoh ah hmuh khawh asi. Tuluk caah lungfah lo awk a tha lo.

Hitin cawl kho lo le i thang kho lo in an tuah chung ah, America, Russia, Europe ram hna le Japan tibantuk hna cu, hmai tuk an rak kal cang. China cu mitkuh-sii pek mi bantuk in, hi kum chung vialte a rak i hngilh. Lim nih saa a lemh sual i a cawl khawh ti lo bantuk in, a it ko. Napoleon chim bang, "Hlau hlah u; nan hlauh ahcun vawlei vialter a ther dih lai" tiah a rak timi bang, ahohmanh nih aa hngilhnak in an rak hlau duh lo.

Tuluk Thanghnak

Kum tamtuk aa hngilhnak in, Deng Xiaoping 1970 hnu ceu ah aa hngilhnak in hlauh hram a van i thawk. Lamkip in aa hlau i, fimcawnnak in lentecelhnak tiang alamkip in aa thang cang. Olympic zong ah medal tambik hmuh ah pahnihnak kuakap ah a um peng cang. An ram uknak cu a mah hmun asi nain, an i hruai ning le sipuazi policy an van thlen. "Nitlaklei nih an ngeihmi vialte, Tuluk nih ngeih dih ding" timi Mao Zedong bia cu a dik. Nihin ni ahcun an ngeih lawng silo in, a chuahtu an si cang.

Nihin ni dirhmun zoh ahcun Tuluk hi phun tam tuk in aa thang i, a biapi bik in atanglei ah an i thanghnak a lang khun.

(a) Sipuazi Thanghnak

Deng Xiaoping nih, Communist uknak cu a thleng lo nain 1970 in a sipuazi kha democracy sipuazi (market economy) ah a thlen. An ram sipuazi kha 1970 in 2000 karah a let 4 in a cak deuh. Cuticun kum 30 chungah vawleicung economy ah super power ram ah aa chuah.

Tuluk sipuazi model nih a langhtermi cu, communist uknak in uk zong ah market economy timi hman ahcun rum khawh asi ve ko timi a langhter. Tuluk cu an siapuazi aa thangh cang caah, zeidang zong ah lentecelhnak tiang in aa thang dih.

2013 in China nih vawleicung sipuazi cah ah 2 nak asimi Japan cu a chawhkanh cang. Nihin ni an sipuazi hi 7.4% (2014) in a than caah, vawleicung sipuazi cak bik USA hi rang ngai in a dawi cang. USA sipuazi hi 2.2% (2014) in a thang. Hi tining tein Tuluk ram sipuazi hi a than peng ko ahcun, 2100 ah Tuluk ram nih USA hi a lonh lai tiah ruah asi. IMF nih an tuaknak ah Tuluk sipuazi hi 17.6 trillion man asi i, USA sipuazi hi 17.4 trillion asi tiah an ruah. US nih cun a kan chawhkanh kho lai lo tiah an ti ve i, zeidah an lawh te lai?

Tu chun thil sining van zoh u sih. Tuluk cu vawleicung super power ram asimi USA hmanh nih tangka billion $1239.1 billion (12/2014) ah a bat. Hihi second pakhat ah thawng tampi in akarhmi asi i, computer nih dah ti lo cun, minung thluak in dawi khawhmi asi ti lo.

Nihin thil sining zoh ahcun, Napoleon chimmi bia hi a dik taktak tiah kan ti khawh. Zeicatiah Tuluk nih sipuazi in vawleicung hi a khuh cuahmah. Asia, Africa a khuh lawng silo in Euripe le America hrimhrim hi, Tuluk thil chuak lawngte deuh an hmang cang. Zeicatiah miZeica dah Tuluk nih vawlei a khuhnenh cuahmah timi zoh a herh.

Vawleicung hi zoh tik ah, mirum nakin sifak kan tam deuh. Thil quality (thatnak) ah biapi a chiami nakin quantity (tamnak) ah biapi a chiami kan tam deuh. Cu tikah aman a fakmi thilri cawknak in deng deuh in cawk a duhmi kan tam deuh. Cucaah Tuluk nih cu thluak cu a tlaih khawh. Nitlaklei ram le Japan te hna nih, "quality" tha ngai in man fak ngai in an chuah lio ah, Tuluk cu "a mui aa dawh tung i, quality a that lem lo zong ah, a man aa dengmi mi zapi cawk khawhmi tu kha biapi ah a a chiah.

Market hi tha tein a zoh i thil zong market he aa tlakning in a ser. Vawleicung ah sipuazi marker kaubik asimi Asia ram ahcun, "quality nak in quantity" kha biapi deuh ah a chiami kan si. Cucah thil a ser tikah a fim tuk i, Asia le Africa zuar ding cu a chia deuh in a ser i, America, Europe le Australia lei ca ahcun tha deuh in a ser. America, EU ram hna le Japan tibantuk hna hi, a thatnak (quality) kha biapi ah an chiah i thil an ser tikah, thil chuahnak man a fak i zuarnak man a fak tuk cang. Sifak ram pawl nih cawk khawh asi ti lo. Cucaah tampi in dengte in cawk a duhmi kha vawlei ah kan tam deuh caah, vawleicung pumpi sipuazi kha a khuhnenh thluahmah ko.

Luklak ah amah nak in sipuazi thawng deuh asimi Gernamny le Japan a lonh hna i, USA lawng a tang cang. Atanglei hmanthlak nih hin, Tuluk le USA hi vawleicung ah zei zawn ah dah hruaitu an si timi alanghtertu hmanthlak an si. Hi hmanthlak ning in zoh tikah, vawleicung sipuazi ah Tuluk hi hruaitu asi cang i, ralkap lei ah USA hi hruaitu asi timi kha alang. Cucaah, hi tining tein a kal ahcun, 2100 hlan ah Tuluk nih USA hi sipuazi ah chawhkanh sehlaw theih lo asi cang.


   China nih vawlei sipuazi a hruai; US nih ralkal lei a hruai


(b) Technology Thanghnak

Tuluk cu nihin ni ah computer tambik a chuahtu ram asi i, minung an tam hrat caah cell phone le internet zong tambik a hmangmi ram pakhat asi. Moe Tse Tung chan tiangah nuclear hriamnam te hna an ngei ko nain, nitlaklei he epchun tikah an technology a niam ngai rih. Nihin ni ahcun, techonology lei zong ah, aa thang than cang. An fimnak zeitluk in dah a san cang timi tial cawk asi lo caah, tlawmte in a biapitnak te ka langhter duh.

Tuluk nih vancunglei kongkau ah, tampi hmai an kal ve cang. June 16, 2012 ah Shenzhou 9 timi misson in rocket cu van ah an thlah i, minung pathum an zuang; space walk zong an tuah khawh. Atu hi Russia he bawm in an technology zong santer an timh. Rocket in van ah a kaimi a ram thumnak cu an mah an si.

 Tiangong 2 timi vancung i datkhuainak ding (Space Lab) hi, a ra laimi 2016 ahcun vancung ah an thlah cang lai. Vancung orbit i aa hell hnu ah, minung mawnghmi Shenzhou 11 timi vancung i thilri phurtu roket nih a va zulh ve lai i, a va peh ve lai. Cuticun 2020 ahcun ton 60 a ritmi, Vancung Inn (Space Station) sak dih ding an i tim. Cu zong cu ram pakhat lawng nih van tuah ding cu a fawi lo nain, an tuah cuahmah cang.


           Shenshou 9 Mission Crews pawl rian an tuan lio  


           
                             Shenshou 9 Misson i aa citmi pawl



             2020 ah Lim dingmi China's Space Station

Tuluk nih hin, Thlapa kai ding hi an i tim. Kainak ca ding ah sehminung (robot) an thlah i, cu program cu Chang'e 1, 2, 3 tiin an then i, Chang'e 3 cu Decembe 14, 2013 ah tha te le dai tein thlapa ah a va tum kho. Hi tining tein a kal ahcun 2025-2030 ah hin Tuluk nih Thlapa ah minung an thlah khawh lai tiah ruah asi.

Jan 11, 2007 ah Tuluk nih vawlei in mei 537 a sannak (Orbit) i aa helmi an mah leilem (kyu-tuh) cu, second pakhat ah KM 8 rang in a zuan lio ah, vawlei in rawk lak an kah khawh. USA zong nih na hriamnam na testnak asi tiah a rak ti. Nihin ni ah cu tluk fimtiamnak an ngeih tikah, vawleicung sattelite vialte hi, Tuluk nih a kah khawh dih cang tinak asi i, America zong a himbawm hlei ti lo.

vehicles, monitor,military, carry, missiles

Cu lawng asi rih lo. "Spaceship" timi aw nak in a let tampi a rang deuhmi mawngtu umlo in a zuang khomi seh glider phun hi Tuluk nih an ser. Cucu suimilam pakhat ah men 9,170 in a zuang kho i, America sermi nakin a rang deuh ti asi. Aw nakin alet 10 deng a rang i, Tuluk ram in kah ahcun Washington DC hi minute 45 ah a phak lai. Cu niam ngai le rang tuk in a zuan caah US missile defense system nih hin a tlai manh lai lo ti asi. US zong nih hin aw nakin a let 13 cak in a zuangmi ser aa timh lio asi ve.

(c) Ralkap Lei Thanghnak

Tuluk ralkap thazaang hi vawleicung ah thawn ah (3) nak ah a um. Global Fire Power timi website ah hitin an tuak ning asi. A buaktlak in abiapi bikmi hriamnam lawng ka tial.

-Ralkap Taun liomi------------------------------2,333,000
-Ralkap chiah chungmi--------------------------2,300,000
-Vanlawng zapi (Fighter in Helicopter tiang)-      7,569
-Raltuknak Tilawng Phunkip------------------           853
-Tank  --------------------------------------------        9,150
-Raltuknak motor armour vahicle----------------    4,788
-Miakpi  ------------------------------------------------6,246
-Rocket aphunphun kahnak--------------------------1,770

Ramdang nih rak nihsawh tukmi le sau tuk an rak hngilhternak in atu hi thangh hram a van i thawk cang i, Tuluk cu ralkap le hriamnam lei zong ah "super power" ah aa chuah cang. Hriamnam chuahnak le ralkap lei ah tangka zeitluk tam dah a hman timi zoh tikah, US changtu cu amah asi cang. Atanglei ah Tuluk nih ralkap caah a hmanmi tangka zoh khawh asi. Atagnlei kehlei kap khi, Tuluk nih ralkap caah kum khat hnu kum khat a hmanhm a tam deuh chin lengmangmi a langhter; cavorhlei kap nih ramkip nih an hmanmi (2011) cazin a langhter.



             



             Pakhatnak Bik Tuluk Vanlawngphurtu tiilawng

China cu nihin ni ah ralkap atam bik ram pakhat asi. Hriamnam lei zong ah thazaang a thawng tuk cangmi "super power" ram pakhat ah a tla cang. A pakhatnak bik Vanlawngphurtu tilawng (aircraft carrier) zong an ngei. "Liaoning" tiagh min an pekmi vanlawngphurtu tilawng cu September 23, 2012 ah PLA kup ah an pek cang. Liaoning nakin a lian deuhmi le vanlawng tam deuh phur khomi, a dang vanlawngphurtu tilawng (2) an ser cuahmah lio hna i, 2020 le 2022 ah rilicung ah an chuak kho cang lai ti a si. Raltuknak tilawng dang tam tuk a ngei cang. Titangpil Tilawng zong tam ngaite a ngeih.



                   Tuluk nuclear bomzuang pawl


Tuluk cu atom bomb a ngeimi ram asi. Zeizat ciah dah a ngeih timi cu, cozah thuhnawhmi asi caah theih khawh asi lo. 2011 ah Georgetown University nih an tuaktannak ah nuclear bomb kuan (warhead) 3,000 tluk a ngeih lai tiah an ruah. KM 13,000 renglo a kal kho mi ICBM zong 55-65 a ngeih lai tiah an ruah. Biological hriamnam zong a ngeih rih.

Tank le miakpi tam tuk an ngeih pin ah, vanlawng zong tam tuk a ngei. Chanthar vanlawng phun 78 hi PLA nih an hman hna. Helicopter in, bomb thlatu le mawngtu um lo tiang an ngeih. An raltuknak vanlawng pakhat cu radar nih tlaih khawh lo ding in an sermi asi. Cu tluk tiangin ralkap le hriamnam lei ah a cah cang caah, Pacific Rilipi ah hin USA le Tuluk hi an tha aa ruang te lai ti asi. Aho nih dah Pacific Rilipi hi a uk khawh deuh te lai timi hi, ral lei mifim hna nih an cuanhmi asi.


      Vanlawngphurtu Tilawng kam ah raltuk an cawn lio


                      J-31 Stealth fighter (test ni Oct 31, 2012)


             Chengdu J-20 (test ni Jan 11, 2011)

Chengdu J-20 le J-31 hi Tuluk ram i ahnu bik chuahmi raltuknak vanlawng thabik an si. Hi hna pahnih hi an sining le thawnniing aa khat le khat lo hi, ramdang nih an thei kho rih lo. Hihi stealth technology veve in sermi an si. USA nih an ruahnak ahcun, hi vanlawng hna hi US raltuknak vanlawng Night Hawk (F-117) timi, Kosovo tuk lio an rak kahmi kha, Tuluk nih an va lak i, kha fimnak in J-20 le J-31 hi an sermi an si theu lai tiah an lunghrinh hna. Hi tluk in Tuluk hi vanlawng lei fim thiamnak zong ah, a sang cang i biatak tein aa thang cang.

(d) Ramri Kong Thanghnak

Sipuazi, technology, ralkap lei i aa thangh hnu ah, ramri kauhternak lei zong ah aa thang thuahmah cang. Cu hlan cu Pacific Rili le India Rili hna hi USA nih a uk dih. USA tilawng le vanlawng lawngte in a khat. Hi lio ah Tuluk cu a con. Rilipi hna khuhnenh khawhnak, thazaang a rak ngei lo. .

Liamcia caan tuanbia zoh ah, Europe, America le Japan hna nih rak nehsawhmi ram an simi kha a philh lo. Rul ngengpi aa lemh sualmi bang, a rak i hngilh lio i, aa thangh lo nak ding in khua an rak khan pengmi kha, an tuahsernak a ruah ah, a lung a fak cang. A van i hlauh tikle thazaang a ngeih tikah, Napoleon bia bang, "Vawleipi a thirter ko cang." Cucu zeitindah asi?

Cucu nihin ni ahcun, Tuluk nih Pacific Rilipi hi uk ding aa tim ve cang. Cucu USA, Japan le an hawikawm ram pawl caah, thawngchia ngaingai asi. Tuluk nih, "Ka sunghmi asi tiah a ruahmi ramri vialte" kha thazaang in lak than a timh cang hna.

Kum tampi Japan nih an rak uk cangmi tikulh "Shenkaku" (Japan min) zong "Ka ram asi" tiah Tuluk nih a van ti ve cang. Rili tilawng le vanlawng zong an thlah. Hi tikulh pawng hrawng hi, natural gas tampi le leitang thilchuak dang tampi a um theu lai tiah an ruah caah, Japan, Taiwan le Tuluk an i cuh. Tuluk nih a herh le hriamnam in kan lak lai tiah an ti caah, hi tikulh kong zong ah Tuluk le Japan kahnak a chuak sual te lai maw timi phan a um ngai.



                              Cuhmi Tikulh Hna



                     An i cuhmi tikulh umnak


Acunglei an i cuhmi tikulh hna hi Tuluk nih Diaoyu an ti i, Japan nih Senkaku an ti. An tuanbia asau ngai. Hlan ah Tuluk ram asi tiah Tuluk nih an ti. Japan uknak tangah USA nih an rak chiah caah, Japan kut ah a um. Tuluk ram he cun aa naih deuh nain, Tuluk a rak hngilh lio ah, Japan kut ah a um mi si sehlaw a dawh. Hihi nihin ni tiang minung an um lo. Hi tikulh ruangah Japan-Tuluk pehtlaihnak zong a rawk ngaingai.


            Japan-Tuluk ti raklak zong an i su deng tawn


                          Diaoyu (Senkuku) Tikulh Pawl

Tuluk ram thanchonak caah a herh bikmi cu meiti le gas an si. Seh riantuannak caah siseh, innchungkhar hman ding, innlo saknak, lamsul sernak le zeidang construction rian vialte caah aherhbikmi engergy (meiti le gas) hmuh khawh ding zong hi Tuluk caah a biapi taktakmi asi. Cucaah gas tampi a chuak lai tiah ruahmi hi tikulh hna zong hi an i cuh lawng si lo in, South China Sea i a umi Paracel Islands le Spratly Islands hna zong Tuluk nih ka ram asi tiah ati ve cang. Vietnam, Tuluk, Taiwan, Philippines, Malaysia le Brunei ram (6) nih kan ram asi tiah an ti cio. Hi tikulh hrawng hi, natural gas tampi a chuahnak asi caah, vawleitang thilchuak a herh taktakmi Tuluk ram nih hin, hi tikulh hi thlah a zaal lo. UNO zong nih ramri kong ah an tlangtlak kho hna lo.


              Paracels Tikulh Tuluk meiti cawhnak sehzung


 Tuluk meiti khur vengtu tilawng nih Vietnam tilawng a kah lio

Paracel Islands ah Tuluk nih Zhongjiannan Project timi min in, amah nawl in July, 2014 ah meiti a kawl i a cawh caah, Vietnam cozah nih fak pin in a dohkalh nain Tuluk nih zei ah a rel piak lo. Meiti cawhnak pawng i a rami Vietnam rili cawngtu tilawng zong Tuluk tilawng nih an kham pin ah Vietnam ngaitlai tilawng zong ti-miakpi an kah caah, Tuluk le Vietnam kar ah buainak nganpi a rak chuak. he zong fak pi in buainak an rak ngei. Vietnam ah fak tuk in lamzulhnak zong an ngeih caah, Tuluk miphun vialte an ram ah an kirter dih bal hna.


                                 Tuluk nih ka ram a timi area 


            Tuluk tilawng nih Vietnam tilawng ticik in a kah lio

Hi tikulh hna hi hmailei i uk khawhnak ding caah cun ralkap hriamnam thawn a herh. Tilawng dinhnak, meiti rawnnak, ralkap dinhnak le raltuknak vanlawngtual a herh. Cucaah Fiery Cross Reef timi Spratly tikulh hna nitlaklei kap ah a ummi, "Johnson South Reef" timi zawn ah, meter 3,000 (meng 2) tluk akaumi tikulh an ser chawm. Cucu "Minung serchawmmi tikulh" tiah min an sak. Riliti a puanhnak asi i, vawlei an chilh chawm. Tili tang lung lianlian an lak i, rili theset tampi an dawp i, tukulh cungah cun an rawn i, tikulh cu an chilh.

Philippines: China Building an Airstrip in Disputed Spratlys
      Johnson South Reef. An chilh hlan hmathlak

Cu tikulh ahcun pe 650-950 a saumi vanlawng tumnak an ser khawh lai tiah an ti. Tilawng dinhnak zong an ser cuahmah. Hna hi aruah hlan ah, hika hmun hi China tiralkap sakhan ah a tla te ding a si. Hi tikulh tuahnak kong ah, US le acunglei ram aa cuhmi ram (5) nih an dohlen nain Tuluk nih ka ram asi tiah ati i, a hnapet hmanh in a ngai ti lo. Kum zeimawzat ahcun hi tikulh kuakap vialet hi a ram ah a chiah than te lai timi cu, hmuh chung khawh ding asi cang. Hi thil nih USA le tikulh aa cuhmi hna ram caah, thinphannak nganpi a chuahpi cang.


                        Tuluk Serchawmmi Tikulh

Tii lei zongah ramri a kauh bantuk in thli lei zongah ramri a kauh than. Cucaah 2014 ah China Air Defense Identification Zone (ADIZ) timi a van tuah i, US, Japan, S. Korea nih tampi an doh. US le bang nih cun bomb thlatu vanlawng zong cu ramri thar a tuahmi ah a rak zuanter hramhram. Cu a tuahmi zone ruang ah, Japan, S. Korea le adang ramkip passenger airline pawl caah hnahnawhnak tampi a rak chuak. A ruang cu hi area a zuang duhmi paoh cu, Tuluk cozah sin ah nawlpeknak nan hal hmasat lai ti asi caah asi. Cuticun Tuluk nih hin tii lei he vanlei he a ramri hi akauh thluahmah i, inn pa chakthlang ram hna nih zei ti ngam asi ti lo.


           A senmi in aa kulhmi area hi ADIZ ah a tuahmi area asi

(e) Vawleicung Huap In Thanghnak

Vawlei tuanbia zoh tikah kum zabu 20 nak hi cu, America nih a lamkip in vawlei a hruai lio kum zabu ti khawh asi. Asinain kum zabu 21 nak a rak luh tik ahcun US nih vawlei a hruainak thazaang duhsah tein a zawr i Tuluk nih vawlei hi sipuazi, phaisa, thanchonak le ralkap lei in hruai zuahmah aa tim. Cu hlan ah a phak khawhlmi hmunhma ah aphan i, ram kip kha a bawm hna i, an power kha a karhter ziahmah.

Asia, Africa le S. America ah Tuluk riantuannak hi a karh chin lengmang. Cucu USA aa nuamh lo cemmi le a thin a phan cemmi asi. Tuluk le USA hi ramdang rian an tuan tikah, an kalning aa dang. USA cu ramdang i rian pakhatkhat a va tuan tik ah, an ram minung tam aa ken hna lo. Tuluk cu a ram minung tam tuk aa ken hna i, an umnak ram paoh ah, Tuluk nehnang le cikor kaltak an hmang. Cucu an awngmin ngaingai fawn. Hihi an pipu chan ruahnak asi.

Cucaah Tuluk cu an kalnak paoh ah, thachiat ngeilo in an um i, an umnak ram kha tei an i zuam peng. Cucaah Tuluk ram leng a simi ram zongah nawl an ngei tuk. Tahchunhnak ah Malaysia zong Tuluk a tam bik an si lo nain Malaysia sipuazi au an uk ko. Indonesia i Tuluk miphun cu ram chung minung dihlak i 3% lawng an si nain, Indonesia business 70% an uk ti asi. Singapore zong cu Tuluk ram asi ko. Cutibantuk thiamthiam in Kawlram zong ahcun a tawmtawm in an lut i, Mandalay le bang cu "Tuluk khualipi" tiah an ti phah cang. New Zealand, Australia, Philippines, Thailand, Cambodia, Vietname le a kenkip ah an karh. USA tiang in Chinatown tampi a um.

Tuluk nih vawleicung huap in thanhngak a ngeihmi lak ah, Nigaragua Canal project hi a ropui cemmi pakhat asi. Hihi American innka hramte ti tluk in USA he aa naih. Cun hi canal hi an cawh khawh i an hman khawh ahcun, US nih a rak cawh i 1999 ah Panama cozah kut ah a pekmi Panama Canal hi a tei te lai tiah ruah asi. Hi Nigaragua Canal hi Tuluk mirum Wang Jing nih $50 billion dih in ka tuah lai tiah ati i, atu an cawh cuahmah lio asi. Hong Kong Nigaragua Canal Project Invesment company nih tuanvo an lak i, 2019 ah kan lim lai tiah an ti.


                 Nigaragua Canal le Panama Canal Map

Tuluk ram hi, high speed tlanglawng lam ser lei zong ah vawleicung ah a cak bikmi ram asi. An ram chung lawng silo in vawleicung ram 40 hrawng aa pehmi high speed tlanglawng lam ser ding hi, Tuluk nih tuanvo a lak cuahmah. Atu lio ah ram 38 nih Tuluk he tlanglawng lam ser ti ding in hnatlaknak an ngei cang. Hi high speed tlanglawng lam nih, "vawleicung sipuazi, nunning, politics le thanchonak dangdang tampi a chuahpi lai ti asi." Tuluk nih hi ram 40 kuakap hna zong hi, tampi a khuhnenh te hna lai timi a fiang ko cang.

Hi lam kong he pehtlai in, Africa nichuahlei ram ah Tuluk nih tlanglawng lam cawh ding timhtuahnak an ngei cang. Ram tam ngai a tawl kho dingmi tlanglawng lam a si lai. Tlanglawng lam hi a sau ngai ding a si i, Kenya, Ethiopia, South Sudan, Uganda, Rwanda, Burundi hna a pehtu ding asi. A cheu lam cu Mirang nih liamcia kum 100 lio i an rak cawhmi asi. Cucu an remh lai i a thar chuah lai.

High Speed tlanglawng lam asi lai i, suimilam pakhat ah meng 75 in a tli lai. Tangka $3.8 billion a dih ding asi i, 90% cu Tuluk nih an chuah lai. Adang hi tlanglawng nih a palnak ram pawl nih an chuah lai. Tlanglawng lam sertu hi Tuluk company asi lai. Hi lam ah hin, thilri hi deng deuh le rang deuh in a tlun kal cang lai caah, mipi caah fawi deuh in nunnak a chuahpi lai tiah an ruah.

Map showing the route of the new East African railway
                         Africa rail road project (Ref. BBC)




                  Tuluk ram in Europe tlanglawng lam thar

Hi bantuk in Africa nichuahlei ram hna ah tlanglawng lam a tuah piak hna tikah, cu ram cu duhsah tein a khuhnenh te lai timi hi Nitlaklei ram nih an phan ngaimi asi.

Nihin ni ah, Asia-Europe-Middle East le Africa a pehmi "global high speed rail network" timi tlanglawng lam hi cawh an tim.Hi lam hi meng 58,000 a sau lai. Cucu Tulukram tlanglawng lamnak in a let 8.5 a sau deuh ti asi. Hi lam hi 2030 ahcun 60% (meng 40,000) an lim lai tiah an ti.

Amah Tuluk ram chunglawng ah hin, Tuluk ram chung lawng ah high speed tlanglawng lam hi KM 34,600 hi an lim lai. Tuluk cozah nih, ramdang ah KM 34,700 sau high speed tlanglawng lam cawh ding hi, ramdang cozah he hnatlaknak an ngei cang. Cu chungah KM 26,3000 hi cu, "Silk Road Economic Belt" timi le "21 st Century Maritime Silk Road" timi project chung an si lai.


         China ram high speed tlanglawng lam pakhat

Hi China high speed tlanglawng lam a sertu company hna nih an tlaih dingmi tlanglawng lam hi meng 43,000 tluk a sau lai. Hi lam in an hmuh te dingmi tangka hi US$2.4 htillion asi lai. Cu chungah cun tlanglawng an sermi in an miak dingmi hi US$160-240 billion asi lai.

Tuluk nih hin thlanglei ramri tiang lawng High Speed tlanglawng lam hi cawh ding timi siloin Kawlram, Laos, Thailand, Cambodia, Vietnam, Malaysia in Singapore tiang cawh ding hi timhlmahnak a ngei. Cuticun China hi vawleicung sipuazi aa tonnak center ah ser cuahmah a timh.


       South-East Asia zong hitin peh ding an timh



(f) Bank Investment Lei Thanghnak

Asia-Europe le Africa ram vialte a peh kho tu ding High Speed Tlanglawng lam tuah ding an van timh tikah Tuluk cu ruahnak dang an van ngei than. "Tangka hram chuah in riantuannak" (investment) lei caah. Hi an i tinhmi vawleicung huap in lamsul ser khawhnak ding caah, investment a herh ti kha an theih.

Cucaah October 24, 2014 in amin a thang taktakmi Asian Infrastructure Investment Bank (AIIB) cu US$ 50 billion a hram ah chia in an dirh than. Ahnu ah billion 100 an ti than. Beijing, China ah headquarter an chiah. Nihin ni ah ram (50) member an si cang i, ram (8) nih an sawk lio. US hawikawm ram pawl zong US nih hi bank hi peh lo ding a forh hna nain, an duh lo i an i peh dih nawn cang. Hi bank i aa tinhmi cu Asia ram chung i, lamsul tuahnak caah aherhmi tangka caah hramchuahnak (investment) tuahnak caah asi.

Hihi a lianh tuk caah USA hruaimi IMF, World Bank le Japan hruaimi Asian Development Bank (ADB) hna a zuamcawh khotu bik bank asi lai tiah an ruah. Asian ram an zapite ngacha le Asian ramleng ram ngan deuh hna zong nih AIIB ah member an lut cang. USA, Japan le Canada hna belte an lut rih lo. North Korea le Taiwan cu an sawk nain an cohlang hna lo. AIIB hi a miak lai timi kha an hmuh tuk caah, Europe ram rumrum hna-Gernamny, Uk, France, Spain, Norway hna- member ah an lut cang (Kawlram le Lairam lamsul cawhnak ca tiang in, hmailei ahcun tangka cawi khawh a si ve kho men).


                                       AIIB Headquarter

(g) Energy Lei Thanghnak

Tuluk lawnglawng hi USA a zuamcawh khotu ram dirhmunah nihin ni ah adirmi ram asi. Energy (Meiti le gas) hman zong ah USA changtu asi. Ramchung thanchonak caah a herhmi meiti le gas hi an ram caah a za in a ngeih lo caah, ramdang ah cawk a hau. Africa ram i tlanglawng lam a tuahmi te hna zong, hmailei ah Africa ram thil chuak kha uk a dih ve caah asi.

Nihin ni ah ram thanchonak caah aherhmi meiti le gas hna zong Tuluk ram ah tiluan in luang ding in a tuah cuahmah. May 2014 ah, Russia he kum 30 chungah $ 400 billion gas cawknak ding cachoh an tuah cang. Russia cozah companh Gazprom le China CNPC nih tuanvo an lak lai.  Gaa pipe line vawleicung gas pipeline ah asau bik ding asi i, KM 3,968 a sau ding asi. Tuluk nih hin 2014 ah gas hi 170 billion cubic meters a hman i 2020 ahcun 420 billion cubic meters a hman lai ti asi. Russia zong EU lei in Tuluk lei ah a sipuazi a mer caah,


                            Russia in China gas pine line 


Tuluk nih hin, Kawlram Bangal Rili in meiti le gas a cawh i Tuluk ram tiang gas pipeline in an tuah. Hi ruangah Tuluk ram zong Kawlram ralkap cozah he rian nan tuanti timi ruang ah, ram kip nih an rak mawhchiat nain, amah sipuazi caah a herh ve mi asi tikah, a tuah thiamthiam ko.

                 Kawlram in China gas pipe line



Biafunnak

Liamcia kum 200 lio ah Napoleon Bonaparte nih "China cu aa hngilhmi rulhreu asi; i hngilh rih ko seh; thang hlah u; nan thangh ahcun vawleipi hi a ther dih lai" tiah a rak timi hi nihin ni ahcun a dik taktak timi cu, a cunglei ca hna zoh lung a fiang ko lai.

Sipuazi in siseh, technology lei siseh, vancunglei fimnak siseh, ralkap thawn ah siseh, lamsul lei ah siseh, bank le ramri kauhnak lei zong ah, kham khawh ding in a um ti lo. Cuti asi caah, America le Nitlaklei ram pawl hna zong Tuluk a than tukmi le hmailei ah Tuluk nih vawlei alamkip in a khuhnenh sual te lai maw tiah a ther in an ther ko cang.

Napoleon chimmi a dik takak. Tuluk cu aa hngilhnak in aa thang taktak cang i, vawlei cu a ther ko cang!!!!!

------------------------------------------------------------------
Zohchimi Ca Hna

1. Report: China building 'airstrip capable' island in disputed watersttp://www.cnn.com/2014/11/24/world/asia/china-south-china-sea/

2. Chinese Aircraft Carrier Program.  http://en.wikipedia.org/wiki/Chinese_aircraft_carrier_programme

3. China finds signs of oil in disputed Paracels Islands
http://www.cnn.com/2014/07/16/world/asia/china-paracel-islands-drilling-completed/

4.  http://www.bbc.com/news/magazine-30483762

5. China Military Strength. http://www.globalfirepower.com/country-military-strength-detail.asp?country_id=china

5. Map pawl hi www.google.com in lakmi an si. 

6. Profile: China. http://www.loc.gov/rr/business/asia/CentralAsia/china.html

7.  China plan building 40,000 miles of high speed rail road
http://www.4thmedia.org/2015/02/china-spending-to-build-40000-miles-of-global-high-speed-rail-compared-to-obamacare-or-us-war-costs/

Friday, April 10, 2015

Nun Thleng Khotu Adoniram Judson Capar

Adoniram Judson hi mifim cathiam asi aa theihnak ah, catial zong a rak thiam taktak. A zumhnak thlen hram aa thawknak atanglei capar a tialmi hi, "Mi nunnak thleng kho tu capar" asi tiah ka ruah caah, ka lehmi asi.  Amah Judson nih a tialmi asi i, an tial ning tein ka leh. An innchungkhar ah a pa he bia ruahnak in a capar tial a thawk.


                         Judson chuahnak Plymouth Khua
------------------------------------------------

Zanriah kan ei dih hnu ah, tappi meiphu chung ah fung saupi ka sawh cuahmah. Ka nu cu, cabuai a thianh lio a si. Naute Mary cu aa thuinak ah aa hawh len ko. Cu awte cu ka hnakkhaw chungah a thlum tuk in ka thei; zeicatiah zan tampi a khuh le tah thawng ka theih caah asi.

Ka pa nih cun a pakuak a zuk. " Sianginn ah Virgil tiah an in ti ka theih?"

"Asi. Ka Pa. An zapi tein an ti, zeicatiah ca ka tuahmi a ran tuk lehpek caah asi!"

Judson pa cu lamnai ummi todan aa thuimi cungah a thu i, hitin a fapa cu a leh:

"Ka fapa, na thluak hi tha tein training na pek ahcun nikhat khat cu, mi lianngan na si te ko lai. Captain Morton's School of Navigation" ah luhter kan duh ko. Cucu zeitindah na ruah?"

Thangpi in au ka duh! Ka pa nih cun a bia cu a nolh lengmang i cu "navivation" sianginn ahcun a ka khumh. Cu sianginn cu kan inn umnak, Plymouth, Massachusetts, in lam naite ah a um. Cu sianginn ahcun nika umkalning, afri an umkal ning le rilipi cung map hna zeitindah zoh ning asi timi kha ka cawn. Nikhat khat cu vawlei lamhlatpi ah tilawng in kal kha ka chunmang asi.

                             Judson chuahnak inn

Pathian Sin In Zam

September 13, 1796 ah ka ihnak innkhar cu, an van kingh. Akingtu cu ka pa asi.

"Mary asi ko" tiah ati i, ka pa cu a hmai a dang dih. Amah zong cu a zawt pah caah asi. "Nute a thi cang ee." Cu ti a van chim tikah, ka pa nih ka paw ah ka thawng sehlaw ti tluk in ka van theih. Chikkhatte ah ka nih naite i sermon a chimmi ka van ruat than. Cu sermon ahcun, "ngakchia te zong hi Krihfa si an duh ahcun bia an i khiak kho asiloah hell ah kal an i thim le bia an i khiak kho ko."

A thawngtha chimmi kha ka hnakkhaw chungah a lut kho lo. Cu lio ahcun, a chimmi hi a dik lo tiah ka ruah. Atu le bang ahcun, ka a sermon nih ka ka thin a ka hunter. Ka pa a zumhnak cungah ka thin a hung tuk hringhran i, Pathian kha ka hlawt. Sualnak zeihmanh a ngeilo mi, ka nau ngakchia nute hell ah a thla kho dingmi, ka pa chimmi Pathian he khan, zeihmanh tuahti ka duh lo.

Pathian A Umlo Timi Ah Cannak

Kum 16 ka si tikah, Rhode Island Collge ah ka lut. Cuka ahcun Jacob Eames timi cu ka hawi tha bik pa asi. Amah nih mifimthiam le mirum tampi an i telnak, nuamhnak hmun (party) ah kal a ka sawm lengmang. Ka pa nih cucu thei sehlaw cu, inn ah a ka kirter lai i, vawlei ah a ka tengh hnga.

"Adoniram, Pathian nih hin minung hi a kan ruah/siaherh taktak ko tiah na ruat maw?" tiah Jacob nih cun nikhat zanleisang ah a ka hal.

"Ka hngal lo" tiah lungthiang tein ka leh.

"Keimah cu Pathian zummi (Deist) ka s ko" tiah Jacob nih cun, uangthlar ngai in a ka ti. "Kei cu Pathian hi lamhlatpi ah a um ko tiah ka zumh, asinain Amah cu minung hi a kan saih-win-sa lem lo. Cucaah zei ca ah dah kan va biak lai?" tiah a ti.

1806 lio i ka sianginn kai hawi tampi cu "Deist" an si (fianternak zoh). Pathian cu a um ko tiah an ti zungzal nain, cu Pathian nih cun a kan saih-win-sa lem lo tiah an ti zungzal."

"Ka thei lo" tiah ka leh than. "Asiahcun saih-win-sa deuhmi thil dang kongkau tu chim u sih. Sianginn na dih hnu ah zeidah ka si lai tiah na ruah?" tiah ka ti.

"Keimah cu United States senator pakhat ka si lai i, President zong ka si te kho men" tiah Jacob nih cun a ka leh. "Asinain a pakhatnak ah New York khuapi ah ka kal hmasat lai i, ka va nuam hma sat lai" tiah a ka leh.

Jacob nih, "minung nunnak a duhmi ka hmuh tikah, ka ni." Jacob cu thil pakhatkhat tuah i zuam ding hi a tih hrimhrim lo.

Sianginn kan dih i degree kan lak hnu ah, ca chim ding in ka tlung than.Playmouth khua ah ka tlung than. Inn ka phak tikah, ka nu le pa he remlonak a karh deuh, a karh deuh chin lengmang. A donghnak ah keimah zong "Deist" ka si tiah ka chim hna. Ka nu cu ka tahter i, cucu ka lung a nuamh lo ngaimi asi. Asinain ka he, cu zan cu bia kan i el.


                           Judson college a kainak

Jesuh Sin Kirnak

Ka nu le pa an duhnak ka el hna i, tlawmpal nuamh ruah ah New York Khuapi ahcun ka kal. Ka hawikawm hlun Jacob cu ka kawl lengmang nain ka hmu kho lo. Ahohmanh nih a kong an thei lo. Tuang hakmi ah thla khat chung ka ih hnu le nikhat ah hrangsang (oatmeal) voi thum lengmang ka ei hnu ah, a za cang tiah ka ti. New York ka chuahtak i, ka rang cu ka cit i, khua khat hnu khua khat in ka kal i, "Jacob Eames hi zeidah a cang hnga?" tiah ka ruat lengmang.

Zan khat cu khualinn (inn) pakhat ah ka tang. Asinain a khan lawngmi a um lo tiah an ka ti. Zeibantuk riahnak paoh ah ka riahter ko u, tiah khualinn (inn) ngeitu cu ka nawl hnu ah, a thi dengmangmi pa he ihnak khan hrawm ti ding in an ka senh i, cuka ahcun ka riak.

Khualinn ngeitu nih, khan laicerte in puan a zar i a khan cu a dan. Asinain a thi dengmangmi pa hrum-ai thawng cu zankhuadei ka theih. A hrum-ai thawng ka theih ah, "thih a tih tukmi a lo."

A thaizing zingkate ah, khualinn ngeitu pa cu, "Ka pawng khan i a ummi pa cu zeidah a lawh?" tiah ka hal.

"Tu zing zingka te ah khan a thi cang" tiah a ka leh.

"Aho dah asi?" tiah ka hal.

"Mifim ngaingai tlangval no te asi tiah ka theih" tiah khualinn ngeitu pa nih a ka leh. "Amin cu Jacob Eames ti asi."

Cu bia ka theih tikah, akikmi nih ka kengruang ruh vialte a van ka hrawn thluahmah i ka thaw fakpi in ka chuah. Jacob Eames ka kawlnak ah New York Khuapi vialte ka cul dih. Keimah he pe 10 a hlatnak puanzar pakhat phen te ah zeitindah a rak thih khawh ee?

Jacob thihnak nih  ka ngaih a ka chiatter taktak lawng siloin khua a ka ruahter. Jacob a chimmi kha a hman ko hnga maw? Pathian hi lamhlatpi ah maw a um taktak ko i, a kan zohkhenh taktak lo maw asi ko hnga? ....Cu biahalnak hna aphi cu theih hrimhrim ka herh cang ti ka theih.

Cucaah inn ah ka tlung than i, Andover Seminary ah ka lut i, cuka ahcun kan professor (saya) pa he Bible kongkau ah bia kan i el tawn.

Adonghnak ah, Bible cu a taktak asi i dawtnak Pathian hi a um ko i, minung hi a kan dawt ko timi kha ka hung fiang. Cuticun ka nunnak hi AMAH caah pek ding in ka pum ka pe! Ngakchia te a thimi zong hell ah a tla ko lai timi ka pa zumhnak tu cu ka hrawm kho hlei rih lo, asinain ka pa he Bible kong tam deuh cu kan hmuh ning aa khat.


       Andover Theological Seminary (US ah a hlun bik asi)

Bumra Ah Auhnak

Nikhat cu library ah cauk pakhat ka hmuh i, cu cauk ahcun British officer pakhat 1795 ah Burma ram ah an kalter mi pa kong ka hmuh. Burma ram kong an tialmi ka relmi ah, minung hna nih milem an bia timi ka theih tikah, ka caah khuaruahhar tuk asi i ka lungthin a ka lak ngai.

Cucun hmailei ka caan aa thawk cang tiah ka ruat. Burma ram minung hna hi Jesuh kong ka chimh hna lai tiah ka ti.

February 18, 1812 ah missionary si ding in ordaine an ka pek cangka in, ka nupi tharte Ann he, America ummi kan chungkhar le hawikawm vialte kan kaltak hna i tilawng in lamhlatnak ah lei ah kan kal. Ka hawi le chung in minung (4) cu kan sinah misionaries ah an cang ve i, a ngaingai tiahcun, "American i a pakhatnak bik missionaries timi ah kan cang." Kan hawi le cu India i an kal tikah, kei le Ann cu Kawlram lei tu ah kan thinglung a um; cuka ahcun Burma miphun cu Jesuh kong chimh ding kha kan i ruahchan.

Burma kan phak hnu ah, Ann le keimah cu holh thar kan cawng. Thiamnak ah kum tam ngai a rau, asinain Bible dihlak kha Kawlca in ka leh. Azungzal tein Jesuh kong cu kan chimh ko hna nain, Jesuh cu ka Khamhtu asi timi minung pakhat nih a cohlannak ding caah kum 6 a rau hmasat (The End).


          Adoniram Judson


Biatlangkawm

Judson cu a dawtmi a hawipa a kawl lengmangmi, Jacob thihnak nih, Pathian lei ah a nunnak a merter. Caan sau tuk kawlmi hawikawm tha, puanzar phente i a rak um ko i, hrum-ai lengmang zong ah, a rak theih lo mi cu, Judson caah ngaih a chia taktak. Jacob zong nih a hawipa hi zeitluk in dek a rak ngaih ve hnga? Lam naite um ko zongah, an rak i thei kho lo. An i theih tik cu, thihnak nih ton khawh ti lo dingmi vawlei dang veve ah a chiah cang hna.

Adoniram Judson cu, Congregations Krihfabu a rak si. 1810 ah Andover Theological Seminary in degree a rak lak. Mission riantuan ding in India lei an kal pah ah, Baptist ah ah aa thleng i, Baptist missionary ah a cang. Kawlram i mission riantuan ding in a kal ah hin, kum 25 lawng asi. Amah hi America ram in ramdang ah, a pakhatnak bik thlahmi Protestant missionary pakhat a si. Kawlram ah kum 40 rian a tuan.

Adoniram le Ann Judson cu Kawlram an um lio ah harnak tampi an tong. Edin chiatkhat, nilin khua-al, zawtfahnak phunkip, cu hna nih cun an nunnak ah harnak tampi a pek hna. Khua caan a harsat caah an fale pahnih zong an thi. Judson cu thawng zong a tla. Ann zong amah lawngte harnak tampi a rak tong. Asinain 1850 i Adoniram Judson a thih tikah, Kawlram ah Krihfa 7,000 renglo an um cang i, Krihfabu 63 an um cang i, missionaries 163 Kawlram chungah an um. Kum 200 renglo hnu zong ah, Judson nih a lehmi bible cu nihin ni tiang an hman rih. Nihin ni ahcun Kawlram ah Krihfa million 4/5 tluk an um cang.


-----------------------------------------------

Lehmi Capar

1.  http://www.christianity.com/church/church-history/church-history-for-kids/adoniram-judson-first-missionary-from-the-united-states-11635044.html

2. Virgil timi cu Rome miphun biazai phuah thiam asi i, a min taktak cu Publius Vergilius Maro (70-19BC) minung asi. Mirang nih "Virgil" tiah an ti.

3. Mirang biafang ah, "Deist" timi cu Pathian cu an zumh ko nain, Pathian cu lamhlat pi ah a um; zeizong vialte a ser ko nain cu Pathian nih cun minung hi zeihmanh ah a kan rel in a kan ruat lem lo tiah an pawm. Pathian cu amah um te in a um i, a sermi thil vialte hna hi, an mah um tein "natural law" zulh in an nung ko timi a zummi hna an si.

Rev. Judson Philhlonak Lungtum?

Mandaly Univversity ka kai lio ah ka philh khawhlomi thil tampi a um. Cu lak ah, Judson Memorial lungphun hi, ka mittlam ah a cuang bik le a sunglawi bik pakhat ah ka ruah. Cu lungpi cu nihin ni ahcun hmuh ding a um ti lo. A tuanbia le hmantlak lawng a tang cang. Cu lungpi cu khawidah a um hnga? Hmuh than khawh a um te hnga maw?

Judson Memorial Baptist Church

Judson Philhlonak Lungtum kong ka ruah caan poah ah, Judson Memorial Baptist Church hi ruah lo awk a tha lo. Hi church hi 1913 ah an rak dirhmi asi tiah ca an tial. Cucu Judson Kawlram a phanh in kum 100 tlinnak kum a si.

Mandalay University ka kai lio ah, hin Lam 80 nak kam, Laphone Kyawng hmaite ah kan rak um. Kan umnak le Judson Memorial Baptist Church cu block 4 tluk lawng aa hlat. Cu biakinn ahcun kan ke in kan kal i, Zarhpini zing ah kan rak i pum tawn. Khua lai ah a um. Area tha ngai asi. An cawnpiaknak a tha; an i thithruainak a nuam. A pawng hrawng ah collage siangngakchia Krihfa tam ngai kan um caah, pumh a rak nuam ngai. Biaknn area zong a hninghno ngai i  hmun nuam ngai a rak si. Kha biakinn pumh lio te zong ngaih a um ngai.


   Judson Memorial Baptist Church

Hi Krihfabu cu Judson min chuankhan in min sakmi a si. Biathlam a uar ngaingaimi Krihfabu an si. An active ngai i, an sin pumh a nuam. Pathian an duh ngaingai. Hlasak le Sunday School cawnpiaknak a tha ngai. An i hruai ning phundang ngaite a si. Baptist dang he an i lo tuk lo. An biakinn pawng ah Bible Sianginn zong an ngei i, Kachin ram le Kawlrawn in a kaimi an tam ngai. Cawlcanghnak an ngeih caan paoh ah ka va kal ve tawn.

Khuate lai ra mi ka si. Cycle le ka ngei fawn lo. Hawi um setsai lo zong ah ka va kal tawn. Thlavai cu a kiang ngai. Laimi an rat lo caan ahcun tha a rak chia ngai tawn. Asinain an sin cawlcangh a nuamh caah, Laimi hawi pakhathnih aum paoh ahcun ka va kal ve tawn.

A thla ka chinchiah ti lo. 1985 kum ah asi. Nikhat cu, Judson Philhlonak Lungptum zoh pah in nikhat chung Inwa khua ah cawnpiaknak aum lai. Eidin nan mah tein i ring u law Bus cu bu nih kan hlan lai ti a si. Judson thawng an rak thlaknak hmunhma (inn cu a um ti lo) le Judson an hremnak inntual hrawng kan zoh hna lai i a lungphun zong kan zoh hna lai ti a si.

Cu an chim tikah ka ngaih tuk. Judson tuanbia cu kan rak theih lengmang mi asi caah, kal ka rak duh tuk ve i, ka rak kal ve. Laimi zong pakuahra kan rak i tel ve. Kachin le Kawl an rak tam ngai. Ngaknu tlangval deuh lawngte kan rak si. Bus 4/5 pi in kan rak kal.

Ava and Sagaing bridges.jpg
                                 Inwa Hlei Hlun le Thar

Inwa Khuahlun

Inwa cu Kawlram siangpahrang khua hna lak ah, khuahlun bik pakhat asi. Inwa khuahlun cu, Kawlram hlei minthang bik a rak simi, Inwa Hlei timi thlang deuh, Irrawaddy le Myitnge tivapi pahnih tonnak ah a um. Myitnge tiva cu hlan lio ah, Shan Ram le Tuluk ram he an i pehtlaihnak caah a biapi taktakmi tivapi asi. Hla zong rak phuah lengmangmi tiva dawh asi. Hmunhma a rem taktak mi khua asi. Tivapi pawng a um caah le tiram a hninhno caah a dai ngai. Leikuang a tam. Hmunhma dawh le nuam taktak a si. Hmunhma nih a pek i, Kawlram khualipi ding ah a rak i tlak ngai.


           Inwa khua (Ref. worldmapz.com)

Inwa
khua cu Myitnge tivapi kam ah um. Hmun nuam ngaingai asi. Siangpahrang Bagyidaw nih 1821 ah Kawlram khualipi kha Amarapura in Inwa ah a thial than.  Inwa cu khuapi hlun aa theihnak ah pura le innlo hlun tam ngai a um. Khuakulhnak zong ngan taktak a rak ngei i, acheu cu nihin ni tiang hmuh dinga um rih.

          Inwa khua kulhnak tlakrawh vampang atangmi

Mandalay in, Zing 10 Am in chun hnu 4:00 PM tiang Judson Philhlonak Lungtum pawng ahcun a kan cawnpiak. Saya pa nih cun, Judson tuanbia vialte a kan chimh. Kawlram a ratnak, an tlaihnak, thawng a tlaknak, an hremnak, thawng a tlak lio i bible a lehnak, an nu Anne Judon damlonak le thawng a tlakkar i a fanu te le a nupi an thihnak in, amah Judson zong Andaman Rili i a thihnak le tii chung i a ruak an thlaknak kong vialte a kan cawnpiak.

A ngaitu vialte kan mitthli a luang. Cawnpiaknak a dih in, kan dawng tein Judson Philhlonak Lungtum pi pawng ahcun hman kna i thla hna. Lungtumpi cu kan va muai. Judson tuanbia le a nupi Ann le afale temtuarnak vialte mitthlam ah an cuang thluahmah. Ngaih a chia tuk. Kawlram Krihfa cang hmasat cemmi, Maung Naw timi cu, Judson nih bible a rak lehmi a rak kilventu pa te zong Kawlram mi caah hero asi. A tuanbia vialte van ruah tik ah, upat awk a tlak tui hringhran.

Cu lungtumpi cu hlanlio Inwa khuahlun ah a um. Hika lungpi pawng ahcun thinkung lian ngaingai pahnih thum an um. Hi hmun in a hlat lonak ah, Siangpahrang nih a rak sakmi tami ralvennak inn sang ngai a um. A sawn pah caah kan nih kal lio ahcun kai an rak siang lo.


     Siangpahrang ralvennak inn sang (Inwa khua)

An chimnak ah, Kawlram siangpahrang chan lio ah, cuka zawn cu Lema Yoon Akyin-Thawng timi "minung thih dantatnak pekmi hna thawng an rak thlaknak tawn nak hna thawnginn" umnak hmun asi. Hi thawng hi, thihnak dan tatmi hna caah an sermi thawnginn, tihnung taktakmi thawng a rak si.

Siangpahrang Bagyidaw (1819-1837) chan ah, Kawlram le Mirang avoikhatnak an van i kah tikah ah, Inwa ummi Mirang vialte kha an lunghrinh hna i, June 8, 1824 ah an rak tlaih hna. Cu an tlaihmi hna ahcun, Rev. Adoniram Judson, Dr. Brice, adang Mirang pa 3 le Greek pakhat an i tel.  Chun nitlak hi an kerek in thing in an ceh hna i, an bittaling in an rak thlai hna. Judson nih ca a tialmi ah, "Kan bittaling in a kan thlai i, kan liang in vawlei ah kan i din" tiah a ti. An vuakden pah hna. Rawl tha tein an pe hna lo. Nitlang hna ah an rak pho hna. Fikfa nih duh tawk in a seh rih hna. Cuticun hi thawnginn ah hin, May 1825 tiang, thla 11 an rak tla. Hi chung ah hin hremnak phun tam tuk an rak tuar.


 Judson te an hrem lio hna (Pwo Karen Baptist Compund; MBC)

Cu hnu ah Aung-Pin Le timi meng 10/11 tluk a hlatnak ah an rak thial than hna. An hrem ning hna a fah tuk caah le thazaang an ngeih ti lo caah Greek pa cu lampi ah a thi. Aung Pin Le ahcun fak chinchin in an rak hrem than hna. Cu ti cun harnak phun zakip a tong. Cu lio ah a fanu te le a nupi zong zawtnak in an rak thi than. Zumtu hna kalnak keneh hi a rak fawi lo.

Hi Judson Philhlonak Lungtum i an tialmi bible cang cu Biathlam 7:14 nak asi: "Hi mi hna hi hremnak nganpi a ingmi kha an si; Tuufa thi chungah an puan kha an suk i, an puan cu an var cang" timi kha a si. Krih zumtu hna hi, Judson bantuk in hremtuar ingmi an rak tam tuk. Cucu Jesuh cah tami biakam tlinnak asi: "Keimah a ka zummi cu hremnak zong a hmuh lai" ti kha asi ko.

Duhsah tein kan kal hna i, Judson philhlonak lungtum cung catial cu kan rel hna. A cheu sau deuh kan um. Mi an tian pah zialmal hnu ah keimah te lawng sau ial ka rel ta than. Ka diary ah note tete ka tial hna. Lungcung catial cu Biathlam chung a si. Ka van rel than.

Ca ka rel cuahmah lio ah ka thinlung a cawlcang. Ka nunnak ah khua tampi ka ruat. Judson nunnak le temtuarnak ka ruat i, "Zeidah Krih caah kei ka tuanvo asi ve?" timi a ka ruahter. Ka thinlung aa thleng. "Hi tluk lamhlat ummi Mirang bak nih an chuahkehnak ram kaltak in Kawlram mi sin ah mission rian a rak tuan ahcun, kei nih teh kan mah ramchungmi caah zei bantuk Bawipa rian dah ka tuan ve lai? timi biahalnak nganpi ka thinlung ah a chuak.


        Judson Memorial Stone   (Photo: Rev. Dr. C. Duh Kam)

Lungpi cung aa tialmi ca cu huamsam tein ka rel. Ka rel dih in, "Bawipa kei na caah zeidah ka tuah ve lai? Mirang hmanh nih an ram kaltak in kan ram caah rian an rak tuan va si kaw, kei tah Lairam le Lai miphun caah zeicah ka tuah ve lai? Kawlram caah zeidah ka tuah ve lai?" tiah ka lungthli tein bia ka hal. Thla ka cam pa. Hi lungpi pawngte ah hin Bawipa nih a ka auh tiah ka thinlung ah a um. Ngaihchia ngai in inn ah ka tlung. Ka tlun zan cun, khua tam tuk a ka ruahter.

Nihin ni tiang, hi lungpi hi ka mitthlam ah a cuang zungzal. Keimah lawng cu ka si lai lo. Hi lungtum a hmumi paoh cu, midang zong an mitthlam ah a cuang cio theu lai tiah ka ruat.

Judson Memorial Lungtum Umnak?

1988 ah Kawlram cu ralkap cozah nih an van uk. Kawlram cozah nih nitlaklei minung le Krihfa biaknak kha an huat. Cucaah Judson tuanbia zong hi a hloh in hloh dih an duh. Cucaah Krihfa kha lamkip in an namneh hna i, an rialdip hna. Kawlram ah Krihfa tuanbia a van luhpitu Rev. Adoniram Judson tuanbia zong cu hloh dih an i tim. Aung San Suu Kyi an huat tuk caah, Kawlram tuanbia le tangka ah Aung San tuanbia hloh an timh bantuk khi asi.

Judson tuanbia zong hloh an duh. Hi lungpi hi a lian taktak. Lungpi pawng ka um lio ah ka ruahmi cu, hi lungpi hi hi tluk rawn ah a ummi hi amah kokek ummi maw asi hnga? An chiah chawm mi dah? Chiah chawmmi asi ahcun, a ho nih dah hi tia lungpi hi ka hin an rak chiah hnga ti khi ka ruat. Hi lungtum ca hi, AD 1915 ah an tial in a lang. A tialtu le lungtum chiatu an tial lo caah ka thei ve lo. (Kawlram tlun tikah hlathlai ding in ka timhmu pakha asi).

Cucaah a ni le thla chim khawhlomi lio caan ah, Gen. Saw Maung chan ah, Judson Memorial Lungpi zong an rak hloh. Hi lungpi hi a lian taktak. Hi lungpi cu lak i, Irrawaddy Tivapi ah thlak an rak i tim hmasat. Asinain hlai tik zong ah phurh khawh ding kha asi lo caah, a tang cu an cawh i, a phum in an phum lawlaw. Cuticun Judson Philhlonak Lungtum pi cu a catial he, vawleitang ah an pil. Nikhat caan khat ah hlai le vawleicung ah chuah khawh than caan a um te hnga dek maw?

Judson ruak cu Andaman Rili ah an hlonh i, thlan zong a ngei lo. A ruak cu rili nih a vui. Judson thlan tiah zoh ding tuanbia a um lo. A taksa lawng si lo in, atu cu Judson Philhlonak Lungtumpi zong cu, vawlei ah an phum than cang. A ruak rili nih a vui bantuk in a tuanbia tawite an tialnak lungpi zong Inwa vawlei nih a dolh than i, a mui hmuh awk a um ti lo.

Judson pumsa cu rili nih dolh dih in, amah philhlonak lungtumpi zong cu INWA vawlei nih dolh dih ko hmanh sehlaw, Judson tuanbia cu Andaman Rili nih a phum khawh lo bantuk in, amah philhlonak lungtum tuanbia zong cu INWA vawlei nih a dolh kho ti lo.

Hi vawlei a hmunh chung vialte Judson tuanbia cu chim a dai kho ti lai lo i, chan khat hnu chan khat chim lengmang asi ko cang lai. Kawlram cozah nih, Krihfa huatnak ruangah, Judson Philhlonak Lungtumpi cu vawlei ah vui ko hna hmanh sehlaw, Judson thlarau le tuanbia cu an vawlei an vui kho lai lo i, hlo kho bal lai lo.

Bawi Krih saltha-Paul le Peter le Krih zumtu tampi hna zong, hi vawleicung an nunnak cu hrawk ko hna hmanh sehlaw, an tuanbia zeitik hmanh ah a rawk lo bantuk in, Adoniram Judson le amah philhlonak lungtumpi tuanbia hna zong, an tuanbia hrawh khawh an si ti lo i, chan vialte tiang an hmun zungzal ko cang lai!!!



Pwo Karen Baptist Compound ah a ummi Judson Philhlonak Lungphun lem
 (Yangon, Myanmar)

--------------------------------------------------------------------------

Chinchiah

1.  Judson Philhlonak Lungtum kong rel na duh ahcun, Jason G. Duesing tialmi "First Person: On Adoniram Judson Bicentennial: please go and dig" (Feb 13, 2012) ah rel khawh asi. http://www.bpnews.net/37173/first-person-on-adoniram-judson-bicentennial-please-go-and-dig

2. Judson le a hawile pawl thawng an thlaknak hna le an hremnak hna tuanbia hika ah rel chap ding a um. Hihi Adoniram Judson a fapa nih a tialmi ca asi. A tlangpi a tarmi hitin asi:-

Adoniram Judson's Imprisonment
from Chapter VII — Life in Ava and Oung-pen-la, 1823-1826
in Adoniram Judson: A Biography by his son Edward Judson.

 http://www.wholesomewords.org/missions/bjudsonch7.html

Hmurhuh Huh Lo Ruangah February Ahcun 500,000 An Thi Kho

Covid-19 zawtnak U.S a phanh ka tein CDC doctors le scientists le NIAID (National Institute of Allergy and Infectious Diseases) director Dr....