Tuesday, April 14, 2015

Tuluk: Aa Hngilhmi Rulhreu

French Siangpahrang Napoleon Bounaparte cu raltuk a thiama taktakmi siangpahrang asi. Ral zong a tu taktak. Teitu zong asi i, asungmi zong a si. Raltuk a thiam le a thawn tuk caah, "Vawleicung minthang raltu-siangpahrang asi" tiah an ti phah. Raltuk lei ah a thluak a that tuk caah, amah Napoleon chan in, raltuk tikah minung tam hi biapi si lo in thiamnak (quality) tu hi biapi asinak a lang bik ti asi. Napoleon cu Europe ram vialte a ralkap kuttang ah a rak chiatu le a rak ei viartu pa asi.

Napoleon hi mifim taktak zong asi. Vawleicung tuanbia, map, thil sining le minung umtuning a zoh lengmang ah, hmailei ah thil zeidah a cang lai timi hi a rak hmu khotu pakhat asi. Amah hi Rev. Adoniram Judson te he an chan aa khat. 1803 hrawnghrang, French ram siangpahrang a rak si hlan deuh te ah asi. Vawleicung map a zoh i, a liamcia kum 200 tluk ah, tu chun ni ah China kong ah zeidah a cang te lai timi kha a rak chim khawh chung cang.

Napoleon Bonaparte nih a chim tiah an ti mi cu, "China cu hngilhter ko u, zeicatiah Rulhreu aa thangh ahcun, vawlei vialte a hnninh dih lai" (Let China sleep, for when the Dragon awakes, she will shake the world) tiah a rak ti ti asi. Tuluk nih hin an tuanbia le nunphung ah Dragon (Rulhreu) hi an uar tukmi saram asi.

Napoleon bia hi acheu nih cun, hitin an chim. Napoleon nih map kha akut in a sawh i, "Tuluk ram kha a sawh i, "Hika ah Saram lianpi a it ko hih; ihter ko u, zeicatiah a hlauh ahcun, vawlei a hninh dih lai" tiah ati ti asi. Minthang ca, "Las Cases Memorial of St. Helena" timi ah, "China aa hlauh tik ahcun, vawlei a hninh lai" tiah aa tial.

Napoleon nih hin zei ruang ah dah hi bia sunglawi taktak hi a rak chim hnga? A ruang a um men lai.

Ruah tik ah, China ram fimthiamnak, raltuknak ca kong, Confucius fimnak kong, an nunphung, minung le an ram kong hi a rak theih chung caah asi lai. A ngaingai tiahcun Marco Polo (1254-1324) cu Tuluk ram ah a ke in a rak kal hmasatmi Nitlaklei mi asi. Tuluk ram ah kum 24 a um. A khual tlawnnak kong ca tampi a rak tial. China ram ropuinak kong zong tampi a rak tial.

Kum zabu 17 hnu in Tuluk ram eidin, pu-la, khengbel le thilri hna i, Silk Road timi in Europe ram ah an rak lut ngai. Europe mi hna nih Asian thilri abik in Tuluk thil hi an rak uar i an rak hman tuk cang. Cun kum zabu 18 nak hrawng in Jesuits missionary pawl (Amyot le Castiglione tiabtuntuk) hna hi, Qing uknak chan ah hin Tuluk ram ah an rak cawlcang ngaingai cang. An mah nih Tuluk ram kong hi, French le Latin ca in tampi an rak tial. Confusion ca hna tampi Jesuits missionary nih an leh. Abik in Amyot nih alehmi Sunzi raltuknak cauk le adang raltuknak ca pawl hi, Napoleon nih a rak rel caah asi lai tiah mifim mi hna nih an ruah.

Mao Zedong nih dothlennak a rak tuah lio ah, "aa hngilhmi Dragon" timi ruahnak cu, chun mang ah manh in, a mipi hna cu hitin bia a rak kamh hna: "Nitlaklei nih an ngeihmi paoh, Tuluk nih a ngeih dih lai" (All the West has, China will have) tiah arak ti.

Napoleon nih a liamcia kum 200 renglo lio ah a rak chimmi bia hi, nihin ni ah vawlei bengh i nganh khawh asi lo bantuk in a dik cang. Mao Zedong nih a rak chimmi zong, "a thi a chuah" ti tluk in an dik ve cang. Cu hna pahnih chimmi an dik timi cu kan zoh tuah lai.


                                 Tuluk Ram Map

Tuluk cu vawleicung ah ram lianngan bik pakhag asi. Area: 3,705,407 Squire meng a kau. Lianh ah 4 nak asi. Minung: 1,357,380,000 an um; tam ah pakhatnak asi. GDP (2014'World Bank)::9.2 trillion asi i vawleicung GDP san ah 2 nak asi.

China cu aa hngilhmi Rulhreu bantuk a rak si tatkak. Europe lei an rak fim le thancho tuk lio ah, a nih du dai zuar in a rak um. Europe lei nih duh paoh in an rak dehcawh. Bing hna heh tiah an ram ah an rak luhpi; ral an tuk i a sungh tikah a duh nalo in Hong Kong, Macao te hna kha, an rak hlan i, kum tam tuk an rak rak uk. Aphunphun in Tuluk a tha a dernak ding le sau deuh aa hngilhnak ding kha an rak ruah.

1940-45 ah Japan nih aa hngilhmi Rulhreu cu fak taktak in le hnang viar in a tuah than. Cu zong ahcun aa thang kho hlei lo. Mao Zedong a hruai hnu zong ah, Communist sivai thalo ari than hawi i, kum tamtuk aa sualsan than. Ramdang nih an rak dehdai caan asau tuk ruang ah le hnang viar in an tukden caah, a cai tuk aa hngilhnak in kum tam tuk aa hlau kho ti lo.

1971 tiang cu, USA le hawikawm ram hna nih, UNO hmanh ah luh an rak kham i, Taiwan tu kha Parmanent Member ah an rak chiah peng. WTO luh zong US le Nitlaklei ram nih an kham i, 2001 lawng ah a lut kho. Zeitluk in dah Tuluk hi an hren le cawlcang kho lo in an tuah timi cu, tuanbia zoh ah hmuh khawh asi. Tuluk caah lungfah lo awk a tha lo.

Hitin cawl kho lo le i thang kho lo in an tuah chung ah, America, Russia, Europe ram hna le Japan tibantuk hna cu, hmai tuk an rak kal cang. China cu mitkuh-sii pek mi bantuk in, hi kum chung vialte a rak i hngilh. Lim nih saa a lemh sual i a cawl khawh ti lo bantuk in, a it ko. Napoleon chim bang, "Hlau hlah u; nan hlauh ahcun vawlei vialter a ther dih lai" tiah a rak timi bang, ahohmanh nih aa hngilhnak in an rak hlau duh lo.

Tuluk Thanghnak

Kum tamtuk aa hngilhnak in, Deng Xiaoping 1970 hnu ceu ah aa hngilhnak in hlauh hram a van i thawk. Lamkip in aa hlau i, fimcawnnak in lentecelhnak tiang alamkip in aa thang cang. Olympic zong ah medal tambik hmuh ah pahnihnak kuakap ah a um peng cang. An ram uknak cu a mah hmun asi nain, an i hruai ning le sipuazi policy an van thlen. "Nitlaklei nih an ngeihmi vialte, Tuluk nih ngeih dih ding" timi Mao Zedong bia cu a dik. Nihin ni ahcun an ngeih lawng silo in, a chuahtu an si cang.

Nihin ni dirhmun zoh ahcun Tuluk hi phun tam tuk in aa thang i, a biapi bik in atanglei ah an i thanghnak a lang khun.

(a) Sipuazi Thanghnak

Deng Xiaoping nih, Communist uknak cu a thleng lo nain 1970 in a sipuazi kha democracy sipuazi (market economy) ah a thlen. An ram sipuazi kha 1970 in 2000 karah a let 4 in a cak deuh. Cuticun kum 30 chungah vawleicung economy ah super power ram ah aa chuah.

Tuluk sipuazi model nih a langhtermi cu, communist uknak in uk zong ah market economy timi hman ahcun rum khawh asi ve ko timi a langhter. Tuluk cu an siapuazi aa thangh cang caah, zeidang zong ah lentecelhnak tiang in aa thang dih.

2013 in China nih vawleicung sipuazi cah ah 2 nak asimi Japan cu a chawhkanh cang. Nihin ni an sipuazi hi 7.4% (2014) in a than caah, vawleicung sipuazi cak bik USA hi rang ngai in a dawi cang. USA sipuazi hi 2.2% (2014) in a thang. Hi tining tein Tuluk ram sipuazi hi a than peng ko ahcun, 2100 ah Tuluk ram nih USA hi a lonh lai tiah ruah asi. IMF nih an tuaknak ah Tuluk sipuazi hi 17.6 trillion man asi i, USA sipuazi hi 17.4 trillion asi tiah an ruah. US nih cun a kan chawhkanh kho lai lo tiah an ti ve i, zeidah an lawh te lai?

Tu chun thil sining van zoh u sih. Tuluk cu vawleicung super power ram asimi USA hmanh nih tangka billion $1239.1 billion (12/2014) ah a bat. Hihi second pakhat ah thawng tampi in akarhmi asi i, computer nih dah ti lo cun, minung thluak in dawi khawhmi asi ti lo.

Nihin thil sining zoh ahcun, Napoleon chimmi bia hi a dik taktak tiah kan ti khawh. Zeicatiah Tuluk nih sipuazi in vawleicung hi a khuh cuahmah. Asia, Africa a khuh lawng silo in Euripe le America hrimhrim hi, Tuluk thil chuak lawngte deuh an hmang cang. Zeicatiah miZeica dah Tuluk nih vawlei a khuhnenh cuahmah timi zoh a herh.

Vawleicung hi zoh tik ah, mirum nakin sifak kan tam deuh. Thil quality (thatnak) ah biapi a chiami nakin quantity (tamnak) ah biapi a chiami kan tam deuh. Cu tikah aman a fakmi thilri cawknak in deng deuh in cawk a duhmi kan tam deuh. Cucaah Tuluk nih cu thluak cu a tlaih khawh. Nitlaklei ram le Japan te hna nih, "quality" tha ngai in man fak ngai in an chuah lio ah, Tuluk cu "a mui aa dawh tung i, quality a that lem lo zong ah, a man aa dengmi mi zapi cawk khawhmi tu kha biapi ah a a chiah.

Market hi tha tein a zoh i thil zong market he aa tlakning in a ser. Vawleicung ah sipuazi marker kaubik asimi Asia ram ahcun, "quality nak in quantity" kha biapi deuh ah a chiami kan si. Cucah thil a ser tikah a fim tuk i, Asia le Africa zuar ding cu a chia deuh in a ser i, America, Europe le Australia lei ca ahcun tha deuh in a ser. America, EU ram hna le Japan tibantuk hna hi, a thatnak (quality) kha biapi ah an chiah i thil an ser tikah, thil chuahnak man a fak i zuarnak man a fak tuk cang. Sifak ram pawl nih cawk khawh asi ti lo. Cucaah tampi in dengte in cawk a duhmi kha vawlei ah kan tam deuh caah, vawleicung pumpi sipuazi kha a khuhnenh thluahmah ko.

Luklak ah amah nak in sipuazi thawng deuh asimi Gernamny le Japan a lonh hna i, USA lawng a tang cang. Atanglei hmanthlak nih hin, Tuluk le USA hi vawleicung ah zei zawn ah dah hruaitu an si timi alanghtertu hmanthlak an si. Hi hmanthlak ning in zoh tikah, vawleicung sipuazi ah Tuluk hi hruaitu asi cang i, ralkap lei ah USA hi hruaitu asi timi kha alang. Cucaah, hi tining tein a kal ahcun, 2100 hlan ah Tuluk nih USA hi sipuazi ah chawhkanh sehlaw theih lo asi cang.


   China nih vawlei sipuazi a hruai; US nih ralkal lei a hruai


(b) Technology Thanghnak

Tuluk cu nihin ni ah computer tambik a chuahtu ram asi i, minung an tam hrat caah cell phone le internet zong tambik a hmangmi ram pakhat asi. Moe Tse Tung chan tiangah nuclear hriamnam te hna an ngei ko nain, nitlaklei he epchun tikah an technology a niam ngai rih. Nihin ni ahcun, techonology lei zong ah, aa thang than cang. An fimnak zeitluk in dah a san cang timi tial cawk asi lo caah, tlawmte in a biapitnak te ka langhter duh.

Tuluk nih vancunglei kongkau ah, tampi hmai an kal ve cang. June 16, 2012 ah Shenzhou 9 timi misson in rocket cu van ah an thlah i, minung pathum an zuang; space walk zong an tuah khawh. Atu hi Russia he bawm in an technology zong santer an timh. Rocket in van ah a kaimi a ram thumnak cu an mah an si.

 Tiangong 2 timi vancung i datkhuainak ding (Space Lab) hi, a ra laimi 2016 ahcun vancung ah an thlah cang lai. Vancung orbit i aa hell hnu ah, minung mawnghmi Shenzhou 11 timi vancung i thilri phurtu roket nih a va zulh ve lai i, a va peh ve lai. Cuticun 2020 ahcun ton 60 a ritmi, Vancung Inn (Space Station) sak dih ding an i tim. Cu zong cu ram pakhat lawng nih van tuah ding cu a fawi lo nain, an tuah cuahmah cang.


           Shenshou 9 Mission Crews pawl rian an tuan lio  


           
                             Shenshou 9 Misson i aa citmi pawl



             2020 ah Lim dingmi China's Space Station

Tuluk nih hin, Thlapa kai ding hi an i tim. Kainak ca ding ah sehminung (robot) an thlah i, cu program cu Chang'e 1, 2, 3 tiin an then i, Chang'e 3 cu Decembe 14, 2013 ah tha te le dai tein thlapa ah a va tum kho. Hi tining tein a kal ahcun 2025-2030 ah hin Tuluk nih Thlapa ah minung an thlah khawh lai tiah ruah asi.

Jan 11, 2007 ah Tuluk nih vawlei in mei 537 a sannak (Orbit) i aa helmi an mah leilem (kyu-tuh) cu, second pakhat ah KM 8 rang in a zuan lio ah, vawlei in rawk lak an kah khawh. USA zong nih na hriamnam na testnak asi tiah a rak ti. Nihin ni ah cu tluk fimtiamnak an ngeih tikah, vawleicung sattelite vialte hi, Tuluk nih a kah khawh dih cang tinak asi i, America zong a himbawm hlei ti lo.

vehicles, monitor,military, carry, missiles

Cu lawng asi rih lo. "Spaceship" timi aw nak in a let tampi a rang deuhmi mawngtu umlo in a zuang khomi seh glider phun hi Tuluk nih an ser. Cucu suimilam pakhat ah men 9,170 in a zuang kho i, America sermi nakin a rang deuh ti asi. Aw nakin alet 10 deng a rang i, Tuluk ram in kah ahcun Washington DC hi minute 45 ah a phak lai. Cu niam ngai le rang tuk in a zuan caah US missile defense system nih hin a tlai manh lai lo ti asi. US zong nih hin aw nakin a let 13 cak in a zuangmi ser aa timh lio asi ve.

(c) Ralkap Lei Thanghnak

Tuluk ralkap thazaang hi vawleicung ah thawn ah (3) nak ah a um. Global Fire Power timi website ah hitin an tuak ning asi. A buaktlak in abiapi bikmi hriamnam lawng ka tial.

-Ralkap Taun liomi------------------------------2,333,000
-Ralkap chiah chungmi--------------------------2,300,000
-Vanlawng zapi (Fighter in Helicopter tiang)-      7,569
-Raltuknak Tilawng Phunkip------------------           853
-Tank  --------------------------------------------        9,150
-Raltuknak motor armour vahicle----------------    4,788
-Miakpi  ------------------------------------------------6,246
-Rocket aphunphun kahnak--------------------------1,770

Ramdang nih rak nihsawh tukmi le sau tuk an rak hngilhternak in atu hi thangh hram a van i thawk cang i, Tuluk cu ralkap le hriamnam lei zong ah "super power" ah aa chuah cang. Hriamnam chuahnak le ralkap lei ah tangka zeitluk tam dah a hman timi zoh tikah, US changtu cu amah asi cang. Atanglei ah Tuluk nih ralkap caah a hmanmi tangka zoh khawh asi. Atagnlei kehlei kap khi, Tuluk nih ralkap caah kum khat hnu kum khat a hmanhm a tam deuh chin lengmangmi a langhter; cavorhlei kap nih ramkip nih an hmanmi (2011) cazin a langhter.



             



             Pakhatnak Bik Tuluk Vanlawngphurtu tiilawng

China cu nihin ni ah ralkap atam bik ram pakhat asi. Hriamnam lei zong ah thazaang a thawng tuk cangmi "super power" ram pakhat ah a tla cang. A pakhatnak bik Vanlawngphurtu tilawng (aircraft carrier) zong an ngei. "Liaoning" tiagh min an pekmi vanlawngphurtu tilawng cu September 23, 2012 ah PLA kup ah an pek cang. Liaoning nakin a lian deuhmi le vanlawng tam deuh phur khomi, a dang vanlawngphurtu tilawng (2) an ser cuahmah lio hna i, 2020 le 2022 ah rilicung ah an chuak kho cang lai ti a si. Raltuknak tilawng dang tam tuk a ngei cang. Titangpil Tilawng zong tam ngaite a ngeih.



                   Tuluk nuclear bomzuang pawl


Tuluk cu atom bomb a ngeimi ram asi. Zeizat ciah dah a ngeih timi cu, cozah thuhnawhmi asi caah theih khawh asi lo. 2011 ah Georgetown University nih an tuaktannak ah nuclear bomb kuan (warhead) 3,000 tluk a ngeih lai tiah an ruah. KM 13,000 renglo a kal kho mi ICBM zong 55-65 a ngeih lai tiah an ruah. Biological hriamnam zong a ngeih rih.

Tank le miakpi tam tuk an ngeih pin ah, vanlawng zong tam tuk a ngei. Chanthar vanlawng phun 78 hi PLA nih an hman hna. Helicopter in, bomb thlatu le mawngtu um lo tiang an ngeih. An raltuknak vanlawng pakhat cu radar nih tlaih khawh lo ding in an sermi asi. Cu tluk tiangin ralkap le hriamnam lei ah a cah cang caah, Pacific Rilipi ah hin USA le Tuluk hi an tha aa ruang te lai ti asi. Aho nih dah Pacific Rilipi hi a uk khawh deuh te lai timi hi, ral lei mifim hna nih an cuanhmi asi.


      Vanlawngphurtu Tilawng kam ah raltuk an cawn lio


                      J-31 Stealth fighter (test ni Oct 31, 2012)


             Chengdu J-20 (test ni Jan 11, 2011)

Chengdu J-20 le J-31 hi Tuluk ram i ahnu bik chuahmi raltuknak vanlawng thabik an si. Hi hna pahnih hi an sining le thawnniing aa khat le khat lo hi, ramdang nih an thei kho rih lo. Hihi stealth technology veve in sermi an si. USA nih an ruahnak ahcun, hi vanlawng hna hi US raltuknak vanlawng Night Hawk (F-117) timi, Kosovo tuk lio an rak kahmi kha, Tuluk nih an va lak i, kha fimnak in J-20 le J-31 hi an sermi an si theu lai tiah an lunghrinh hna. Hi tluk in Tuluk hi vanlawng lei fim thiamnak zong ah, a sang cang i biatak tein aa thang cang.

(d) Ramri Kong Thanghnak

Sipuazi, technology, ralkap lei i aa thangh hnu ah, ramri kauhternak lei zong ah aa thang thuahmah cang. Cu hlan cu Pacific Rili le India Rili hna hi USA nih a uk dih. USA tilawng le vanlawng lawngte in a khat. Hi lio ah Tuluk cu a con. Rilipi hna khuhnenh khawhnak, thazaang a rak ngei lo. .

Liamcia caan tuanbia zoh ah, Europe, America le Japan hna nih rak nehsawhmi ram an simi kha a philh lo. Rul ngengpi aa lemh sualmi bang, a rak i hngilh lio i, aa thangh lo nak ding in khua an rak khan pengmi kha, an tuahsernak a ruah ah, a lung a fak cang. A van i hlauh tikle thazaang a ngeih tikah, Napoleon bia bang, "Vawleipi a thirter ko cang." Cucu zeitindah asi?

Cucu nihin ni ahcun, Tuluk nih Pacific Rilipi hi uk ding aa tim ve cang. Cucu USA, Japan le an hawikawm ram pawl caah, thawngchia ngaingai asi. Tuluk nih, "Ka sunghmi asi tiah a ruahmi ramri vialte" kha thazaang in lak than a timh cang hna.

Kum tampi Japan nih an rak uk cangmi tikulh "Shenkaku" (Japan min) zong "Ka ram asi" tiah Tuluk nih a van ti ve cang. Rili tilawng le vanlawng zong an thlah. Hi tikulh pawng hrawng hi, natural gas tampi le leitang thilchuak dang tampi a um theu lai tiah an ruah caah, Japan, Taiwan le Tuluk an i cuh. Tuluk nih a herh le hriamnam in kan lak lai tiah an ti caah, hi tikulh kong zong ah Tuluk le Japan kahnak a chuak sual te lai maw timi phan a um ngai.



                              Cuhmi Tikulh Hna



                     An i cuhmi tikulh umnak


Acunglei an i cuhmi tikulh hna hi Tuluk nih Diaoyu an ti i, Japan nih Senkaku an ti. An tuanbia asau ngai. Hlan ah Tuluk ram asi tiah Tuluk nih an ti. Japan uknak tangah USA nih an rak chiah caah, Japan kut ah a um. Tuluk ram he cun aa naih deuh nain, Tuluk a rak hngilh lio ah, Japan kut ah a um mi si sehlaw a dawh. Hihi nihin ni tiang minung an um lo. Hi tikulh ruangah Japan-Tuluk pehtlaihnak zong a rawk ngaingai.


            Japan-Tuluk ti raklak zong an i su deng tawn


                          Diaoyu (Senkuku) Tikulh Pawl

Tuluk ram thanchonak caah a herh bikmi cu meiti le gas an si. Seh riantuannak caah siseh, innchungkhar hman ding, innlo saknak, lamsul sernak le zeidang construction rian vialte caah aherhbikmi engergy (meiti le gas) hmuh khawh ding zong hi Tuluk caah a biapi taktakmi asi. Cucaah gas tampi a chuak lai tiah ruahmi hi tikulh hna zong hi an i cuh lawng si lo in, South China Sea i a umi Paracel Islands le Spratly Islands hna zong Tuluk nih ka ram asi tiah ati ve cang. Vietnam, Tuluk, Taiwan, Philippines, Malaysia le Brunei ram (6) nih kan ram asi tiah an ti cio. Hi tikulh hrawng hi, natural gas tampi a chuahnak asi caah, vawleitang thilchuak a herh taktakmi Tuluk ram nih hin, hi tikulh hi thlah a zaal lo. UNO zong nih ramri kong ah an tlangtlak kho hna lo.


              Paracels Tikulh Tuluk meiti cawhnak sehzung


 Tuluk meiti khur vengtu tilawng nih Vietnam tilawng a kah lio

Paracel Islands ah Tuluk nih Zhongjiannan Project timi min in, amah nawl in July, 2014 ah meiti a kawl i a cawh caah, Vietnam cozah nih fak pin in a dohkalh nain Tuluk nih zei ah a rel piak lo. Meiti cawhnak pawng i a rami Vietnam rili cawngtu tilawng zong Tuluk tilawng nih an kham pin ah Vietnam ngaitlai tilawng zong ti-miakpi an kah caah, Tuluk le Vietnam kar ah buainak nganpi a rak chuak. he zong fak pi in buainak an rak ngei. Vietnam ah fak tuk in lamzulhnak zong an ngeih caah, Tuluk miphun vialte an ram ah an kirter dih bal hna.


                                 Tuluk nih ka ram a timi area 


            Tuluk tilawng nih Vietnam tilawng ticik in a kah lio

Hi tikulh hna hi hmailei i uk khawhnak ding caah cun ralkap hriamnam thawn a herh. Tilawng dinhnak, meiti rawnnak, ralkap dinhnak le raltuknak vanlawngtual a herh. Cucaah Fiery Cross Reef timi Spratly tikulh hna nitlaklei kap ah a ummi, "Johnson South Reef" timi zawn ah, meter 3,000 (meng 2) tluk akaumi tikulh an ser chawm. Cucu "Minung serchawmmi tikulh" tiah min an sak. Riliti a puanhnak asi i, vawlei an chilh chawm. Tili tang lung lianlian an lak i, rili theset tampi an dawp i, tukulh cungah cun an rawn i, tikulh cu an chilh.

Philippines: China Building an Airstrip in Disputed Spratlys
      Johnson South Reef. An chilh hlan hmathlak

Cu tikulh ahcun pe 650-950 a saumi vanlawng tumnak an ser khawh lai tiah an ti. Tilawng dinhnak zong an ser cuahmah. Hna hi aruah hlan ah, hika hmun hi China tiralkap sakhan ah a tla te ding a si. Hi tikulh tuahnak kong ah, US le acunglei ram aa cuhmi ram (5) nih an dohlen nain Tuluk nih ka ram asi tiah ati i, a hnapet hmanh in a ngai ti lo. Kum zeimawzat ahcun hi tikulh kuakap vialet hi a ram ah a chiah than te lai timi cu, hmuh chung khawh ding asi cang. Hi thil nih USA le tikulh aa cuhmi hna ram caah, thinphannak nganpi a chuahpi cang.


                        Tuluk Serchawmmi Tikulh

Tii lei zongah ramri a kauh bantuk in thli lei zongah ramri a kauh than. Cucaah 2014 ah China Air Defense Identification Zone (ADIZ) timi a van tuah i, US, Japan, S. Korea nih tampi an doh. US le bang nih cun bomb thlatu vanlawng zong cu ramri thar a tuahmi ah a rak zuanter hramhram. Cu a tuahmi zone ruang ah, Japan, S. Korea le adang ramkip passenger airline pawl caah hnahnawhnak tampi a rak chuak. A ruang cu hi area a zuang duhmi paoh cu, Tuluk cozah sin ah nawlpeknak nan hal hmasat lai ti asi caah asi. Cuticun Tuluk nih hin tii lei he vanlei he a ramri hi akauh thluahmah i, inn pa chakthlang ram hna nih zei ti ngam asi ti lo.


           A senmi in aa kulhmi area hi ADIZ ah a tuahmi area asi

(e) Vawleicung Huap In Thanghnak

Vawlei tuanbia zoh tikah kum zabu 20 nak hi cu, America nih a lamkip in vawlei a hruai lio kum zabu ti khawh asi. Asinain kum zabu 21 nak a rak luh tik ahcun US nih vawlei a hruainak thazaang duhsah tein a zawr i Tuluk nih vawlei hi sipuazi, phaisa, thanchonak le ralkap lei in hruai zuahmah aa tim. Cu hlan ah a phak khawhlmi hmunhma ah aphan i, ram kip kha a bawm hna i, an power kha a karhter ziahmah.

Asia, Africa le S. America ah Tuluk riantuannak hi a karh chin lengmang. Cucu USA aa nuamh lo cemmi le a thin a phan cemmi asi. Tuluk le USA hi ramdang rian an tuan tikah, an kalning aa dang. USA cu ramdang i rian pakhatkhat a va tuan tik ah, an ram minung tam aa ken hna lo. Tuluk cu a ram minung tam tuk aa ken hna i, an umnak ram paoh ah, Tuluk nehnang le cikor kaltak an hmang. Cucu an awngmin ngaingai fawn. Hihi an pipu chan ruahnak asi.

Cucaah Tuluk cu an kalnak paoh ah, thachiat ngeilo in an um i, an umnak ram kha tei an i zuam peng. Cucaah Tuluk ram leng a simi ram zongah nawl an ngei tuk. Tahchunhnak ah Malaysia zong Tuluk a tam bik an si lo nain Malaysia sipuazi au an uk ko. Indonesia i Tuluk miphun cu ram chung minung dihlak i 3% lawng an si nain, Indonesia business 70% an uk ti asi. Singapore zong cu Tuluk ram asi ko. Cutibantuk thiamthiam in Kawlram zong ahcun a tawmtawm in an lut i, Mandalay le bang cu "Tuluk khualipi" tiah an ti phah cang. New Zealand, Australia, Philippines, Thailand, Cambodia, Vietname le a kenkip ah an karh. USA tiang in Chinatown tampi a um.

Tuluk nih vawleicung huap in thanhngak a ngeihmi lak ah, Nigaragua Canal project hi a ropui cemmi pakhat asi. Hihi American innka hramte ti tluk in USA he aa naih. Cun hi canal hi an cawh khawh i an hman khawh ahcun, US nih a rak cawh i 1999 ah Panama cozah kut ah a pekmi Panama Canal hi a tei te lai tiah ruah asi. Hi Nigaragua Canal hi Tuluk mirum Wang Jing nih $50 billion dih in ka tuah lai tiah ati i, atu an cawh cuahmah lio asi. Hong Kong Nigaragua Canal Project Invesment company nih tuanvo an lak i, 2019 ah kan lim lai tiah an ti.


                 Nigaragua Canal le Panama Canal Map

Tuluk ram hi, high speed tlanglawng lam ser lei zong ah vawleicung ah a cak bikmi ram asi. An ram chung lawng silo in vawleicung ram 40 hrawng aa pehmi high speed tlanglawng lam ser ding hi, Tuluk nih tuanvo a lak cuahmah. Atu lio ah ram 38 nih Tuluk he tlanglawng lam ser ti ding in hnatlaknak an ngei cang. Hi high speed tlanglawng lam nih, "vawleicung sipuazi, nunning, politics le thanchonak dangdang tampi a chuahpi lai ti asi." Tuluk nih hi ram 40 kuakap hna zong hi, tampi a khuhnenh te hna lai timi a fiang ko cang.

Hi lam kong he pehtlai in, Africa nichuahlei ram ah Tuluk nih tlanglawng lam cawh ding timhtuahnak an ngei cang. Ram tam ngai a tawl kho dingmi tlanglawng lam a si lai. Tlanglawng lam hi a sau ngai ding a si i, Kenya, Ethiopia, South Sudan, Uganda, Rwanda, Burundi hna a pehtu ding asi. A cheu lam cu Mirang nih liamcia kum 100 lio i an rak cawhmi asi. Cucu an remh lai i a thar chuah lai.

High Speed tlanglawng lam asi lai i, suimilam pakhat ah meng 75 in a tli lai. Tangka $3.8 billion a dih ding asi i, 90% cu Tuluk nih an chuah lai. Adang hi tlanglawng nih a palnak ram pawl nih an chuah lai. Tlanglawng lam sertu hi Tuluk company asi lai. Hi lam ah hin, thilri hi deng deuh le rang deuh in a tlun kal cang lai caah, mipi caah fawi deuh in nunnak a chuahpi lai tiah an ruah.

Map showing the route of the new East African railway
                         Africa rail road project (Ref. BBC)




                  Tuluk ram in Europe tlanglawng lam thar

Hi bantuk in Africa nichuahlei ram hna ah tlanglawng lam a tuah piak hna tikah, cu ram cu duhsah tein a khuhnenh te lai timi hi Nitlaklei ram nih an phan ngaimi asi.

Nihin ni ah, Asia-Europe-Middle East le Africa a pehmi "global high speed rail network" timi tlanglawng lam hi cawh an tim.Hi lam hi meng 58,000 a sau lai. Cucu Tulukram tlanglawng lamnak in a let 8.5 a sau deuh ti asi. Hi lam hi 2030 ahcun 60% (meng 40,000) an lim lai tiah an ti.

Amah Tuluk ram chunglawng ah hin, Tuluk ram chung lawng ah high speed tlanglawng lam hi KM 34,600 hi an lim lai. Tuluk cozah nih, ramdang ah KM 34,700 sau high speed tlanglawng lam cawh ding hi, ramdang cozah he hnatlaknak an ngei cang. Cu chungah KM 26,3000 hi cu, "Silk Road Economic Belt" timi le "21 st Century Maritime Silk Road" timi project chung an si lai.


         China ram high speed tlanglawng lam pakhat

Hi China high speed tlanglawng lam a sertu company hna nih an tlaih dingmi tlanglawng lam hi meng 43,000 tluk a sau lai. Hi lam in an hmuh te dingmi tangka hi US$2.4 htillion asi lai. Cu chungah cun tlanglawng an sermi in an miak dingmi hi US$160-240 billion asi lai.

Tuluk nih hin thlanglei ramri tiang lawng High Speed tlanglawng lam hi cawh ding timi siloin Kawlram, Laos, Thailand, Cambodia, Vietnam, Malaysia in Singapore tiang cawh ding hi timhlmahnak a ngei. Cuticun China hi vawleicung sipuazi aa tonnak center ah ser cuahmah a timh.


       South-East Asia zong hitin peh ding an timh



(f) Bank Investment Lei Thanghnak

Asia-Europe le Africa ram vialte a peh kho tu ding High Speed Tlanglawng lam tuah ding an van timh tikah Tuluk cu ruahnak dang an van ngei than. "Tangka hram chuah in riantuannak" (investment) lei caah. Hi an i tinhmi vawleicung huap in lamsul ser khawhnak ding caah, investment a herh ti kha an theih.

Cucaah October 24, 2014 in amin a thang taktakmi Asian Infrastructure Investment Bank (AIIB) cu US$ 50 billion a hram ah chia in an dirh than. Ahnu ah billion 100 an ti than. Beijing, China ah headquarter an chiah. Nihin ni ah ram (50) member an si cang i, ram (8) nih an sawk lio. US hawikawm ram pawl zong US nih hi bank hi peh lo ding a forh hna nain, an duh lo i an i peh dih nawn cang. Hi bank i aa tinhmi cu Asia ram chung i, lamsul tuahnak caah aherhmi tangka caah hramchuahnak (investment) tuahnak caah asi.

Hihi a lianh tuk caah USA hruaimi IMF, World Bank le Japan hruaimi Asian Development Bank (ADB) hna a zuamcawh khotu bik bank asi lai tiah an ruah. Asian ram an zapite ngacha le Asian ramleng ram ngan deuh hna zong nih AIIB ah member an lut cang. USA, Japan le Canada hna belte an lut rih lo. North Korea le Taiwan cu an sawk nain an cohlang hna lo. AIIB hi a miak lai timi kha an hmuh tuk caah, Europe ram rumrum hna-Gernamny, Uk, France, Spain, Norway hna- member ah an lut cang (Kawlram le Lairam lamsul cawhnak ca tiang in, hmailei ahcun tangka cawi khawh a si ve kho men).


                                       AIIB Headquarter

(g) Energy Lei Thanghnak

Tuluk lawnglawng hi USA a zuamcawh khotu ram dirhmunah nihin ni ah adirmi ram asi. Energy (Meiti le gas) hman zong ah USA changtu asi. Ramchung thanchonak caah a herhmi meiti le gas hi an ram caah a za in a ngeih lo caah, ramdang ah cawk a hau. Africa ram i tlanglawng lam a tuahmi te hna zong, hmailei ah Africa ram thil chuak kha uk a dih ve caah asi.

Nihin ni ah ram thanchonak caah aherhmi meiti le gas hna zong Tuluk ram ah tiluan in luang ding in a tuah cuahmah. May 2014 ah, Russia he kum 30 chungah $ 400 billion gas cawknak ding cachoh an tuah cang. Russia cozah companh Gazprom le China CNPC nih tuanvo an lak lai.  Gaa pipe line vawleicung gas pipeline ah asau bik ding asi i, KM 3,968 a sau ding asi. Tuluk nih hin 2014 ah gas hi 170 billion cubic meters a hman i 2020 ahcun 420 billion cubic meters a hman lai ti asi. Russia zong EU lei in Tuluk lei ah a sipuazi a mer caah,


                            Russia in China gas pine line 


Tuluk nih hin, Kawlram Bangal Rili in meiti le gas a cawh i Tuluk ram tiang gas pipeline in an tuah. Hi ruangah Tuluk ram zong Kawlram ralkap cozah he rian nan tuanti timi ruang ah, ram kip nih an rak mawhchiat nain, amah sipuazi caah a herh ve mi asi tikah, a tuah thiamthiam ko.

                 Kawlram in China gas pipe line



Biafunnak

Liamcia kum 200 lio ah Napoleon Bonaparte nih "China cu aa hngilhmi rulhreu asi; i hngilh rih ko seh; thang hlah u; nan thangh ahcun vawleipi hi a ther dih lai" tiah a rak timi hi nihin ni ahcun a dik taktak timi cu, a cunglei ca hna zoh lung a fiang ko lai.

Sipuazi in siseh, technology lei siseh, vancunglei fimnak siseh, ralkap thawn ah siseh, lamsul lei ah siseh, bank le ramri kauhnak lei zong ah, kham khawh ding in a um ti lo. Cuti asi caah, America le Nitlaklei ram pawl hna zong Tuluk a than tukmi le hmailei ah Tuluk nih vawlei alamkip in a khuhnenh sual te lai maw tiah a ther in an ther ko cang.

Napoleon chimmi a dik takak. Tuluk cu aa hngilhnak in aa thang taktak cang i, vawlei cu a ther ko cang!!!!!

------------------------------------------------------------------
Zohchimi Ca Hna

1. Report: China building 'airstrip capable' island in disputed watersttp://www.cnn.com/2014/11/24/world/asia/china-south-china-sea/

2. Chinese Aircraft Carrier Program.  http://en.wikipedia.org/wiki/Chinese_aircraft_carrier_programme

3. China finds signs of oil in disputed Paracels Islands
http://www.cnn.com/2014/07/16/world/asia/china-paracel-islands-drilling-completed/

4.  http://www.bbc.com/news/magazine-30483762

5. China Military Strength. http://www.globalfirepower.com/country-military-strength-detail.asp?country_id=china

5. Map pawl hi www.google.com in lakmi an si. 

6. Profile: China. http://www.loc.gov/rr/business/asia/CentralAsia/china.html

7.  China plan building 40,000 miles of high speed rail road
http://www.4thmedia.org/2015/02/china-spending-to-build-40000-miles-of-global-high-speed-rail-compared-to-obamacare-or-us-war-costs/

No comments:

Post a Comment

Hmurhuh Huh Lo Ruangah February Ahcun 500,000 An Thi Kho

Covid-19 zawtnak U.S a phanh ka tein CDC doctors le scientists le NIAID (National Institute of Allergy and Infectious Diseases) director Dr....